Zazaca

Zazaca, Zazalar tarafından konuşulan, coğrafya bakımından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli, Palu (Elazığ), Bingöl, Siverek, Erzincan ve Varto'dan oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki civarındaki köylerde de konuşulan dildir. Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.

Zazaca
Zazaki
Ana dili olanlar	Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, Kazakistan, ABD
Konuşan sayısı	730.705 (anadil olarak) 1.114.000-2.000.000  (tarih gerekli)
Dil aileleri	Hint-Avrupa dil ailesi Hint-İran dilleri İran dilleri Kuzeybatı İran dilleri Zaza-Gorani dilleri Zazaca
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	diq, kiu
Zazaca lehçelerinin coğrafi dağılımı.

İçindekiler

Adlandırma

Zazaca'nın İrani diller içindeki yeri

Zazalar yöreden yöreye kendilerini ve dillerini farklı şekillerde isimlendirirler. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

• Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerne Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler. İlk Zazaca kitap olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadelerini kullanmaktadır.
• Kırmancki: Dersim / Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerne Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler.
• Dımılki veya Dımıli: Çermik, Çüngüş, Siverek, Gerger ve Mutki gibi ilçelerdeki Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler. Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dünbüli/Dımıli (aşiret) ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir. İsmin Deylem ile de bağlantılı olduğunu söyleyenler de vardır.
• Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ Palu (Maden), Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Ancak günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza (aşiret) ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.
• Zonê Ma: Bu isimlendirmeler dışında Hınıs ve Varto yörelerinde özel bir isimlendirme yerine Zonê Ma (dilimiz) denilmektedir.

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki askerler arasında gezerek Kurmancca ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı. Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı. Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856 ve 1860 yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı. Daha sonra Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1903) gibi dilbilimciler Zazaca üzerine kimi derlemeler ve dilbilimsel analizler yaptılar. Bu zamana kadar ismi anılan dilbilimciler Zazacayı Kürtçe'nin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.

1905/1906'da Alman dilbilimci Oskar Mann, Zazaca üzerine bazı araştırmalarda bulundu. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devr alarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları kitaplaştırdı. İlkin Hadank bu kitabında Zazaca'yı Kürtçe'nin dışında sınıflandırdı. 1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazaca'nın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı. 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazaca'daki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı. 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı. Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı.

Konuşan sayısı

Zazaca konuşanların sayısı hakkında güvenilir kaynak yoktur. Ancak Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki sayısı 1.5 milyon ila 2 milyon arasında olduğu düşünülmektedir. Son 40 yılda aynı sayıdaki Zazalar Batı Anadolu'nun şehir merkezleri ve Avrupa ülkelerine göç etti. Bu sayı etnik Zazaların sayısı olup bunların çoğu zamanla Türkler ve Kürmançlara asimile oldular. Zazaların başka bir kesimi ise anadili olarak Zazacayı konuşmalarına rağmen geleneksel olarak kendini Kürtçenin lehçesini konuşan Kürt olarak görmektedirler. Zazalar ile Kürmançlar arasında Zazaların ayrı bir millet olup olmaması ve Zazacanın ayrı bir dil olup olmaması üzerindeki duygusal tartışma hâlen sürdürülmektedir.

Sınıflandırma

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir. Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Genel görüşe göre Kürtçe'den ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.

Alman dil bilimci Jost Gippert ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından büyük benzerlik bulunur.

Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur, ancak 20. yüzyıl itibariylen bu sınıflandırmayı destekleyenlerin sayısında ciddi bir azalma meydana gelmiştir. Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1903), E. B. Soane K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998) ve Gülşat Aygen gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçe'nin bir lehçesidir.

Ludwig Paul'a göre, Zazaca Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azerice'nin yanı sıra Talişçeye de daha yakındır. Bugün Zazaca'ya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçe'dir.

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:

1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
2. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr] , Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
3. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
4. Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
5. Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
6. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
7. Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
8. Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
9. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]

Alfabe

Harf	A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ê ê	F f	G g	H h	I ı/i	İ/Î i/î	J j	K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t	U u	Ü/Û ü/û	V v	W w	X x	Y y	Z z
İsim	a	be	ce	çe	de	e	ê	fe	ge	he	ı	i	je	ke	le	me	ne	o	pe	qe	re	se	şe	te	u	ü/û	ve	we	xe	ye	ze
Ses	[/a/]	[/b/]	[/dz/]	[/ts/]	[/d/]	[/ɛ/]	[/e/]	[/f/]	[/ɡ/]	[/h/]	[/ɪ/]	[/i/]	[/ʒ/]	[/k/]	[/l/]	[/m/]	[/n/]	[/o/]	[/p/]	[/q/]	[/r/]	[/s/]	[/ʃ/]	[/t/]	[/y/]	[/u/]	[/v/]	[/w/]	[/x/]	[/j/]	[/z/]

Harfler ve Ses Değerleri

• X: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
• W: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
• Ê: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzca'da kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
• Î: Zazacada ve Kurmancîde kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
• Û: Zazacada, Kurmancîde ve Türkçe’de kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
• Q: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmi harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)

Eklenen Harfler

• Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtça'daki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
• Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).

Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi henüz yoktur. Ancak yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır. Kronolojik olarak kullanılan alfabeler şunlardır:

Arap karakterli alfabe

1899'da Diyarbakır'da yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlidi ile birlikte kullanılan bu alfabe dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynıdır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabede normal Arapça alfabede olmayan şu harfler vardır:
پ : P
چ : Ç
ژ : J
ڤ : V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır)
گ : G

Bedirhan alfabesi

Modern Zazaca edebiyatıyla birlikte Zazaca yazınında Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından geliştirlmiş olan latin karakterli Kürtçe alfabe kullanılmaya başlandı. 1996'dan beri Zazaca'nın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesi'ni kullanmaktadır. Bu alfabe 31 harften oluşmaktadır:

A B C Ç D E Ê F G H İ Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Ê-ê E ve İ arasında, Fransızcadaki "é" sesine yakındır: été.
I-i Türkçedeki I hrfi olup, küçük yazılınca noktalı, büyük yazılınca noktasızdır.
Î-î Türkçedeki İ harfine denk gelir.
Q-q Arapçadaki "kaf" (ق) sesini verir: kanun, kalem.
U-u Türkçedeki U ve I arasında W+I sesini verir.
Û-û Türkçedeki normal U sesi gibidir.
W-w Azericedeki "w" sesini verir: watan
X-x Arapçadaki kalın H (خ) sesi ile Ğ (غ) sesini verir: xeber

Jacobson alfabesi

Bu alfabe Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkılarından dolayı Jacobson Alfabesi olarak da bilinir. Alfabedeki 32 harf şunlardır:

A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Bedirhan alfebesine göre Ğ harfi fazla olup, I-ı ve İ-i harfleri Türkçedeki gibi yazılır ve okunur. (î harfi de kullanılır. Örneğin hîni (hîyni gibi okunur) derken Hıni aynı sesi vermez.)

Zülfü Selcan Alfabesi

Zülfü Selcan tarafından hazırlanan ve 2012 itibarıyla Tunceli Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza Alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşur:a, b, c, ç, (ḉ), d, e, ê, f, g, h, (ḥ), ı, i, k, (ḳ), l, m, n, o, p, (ṗ), q, r, (ṙ), s, ş, t, (ṭ), u, ü, v, w, x, ẋ, y, z, ẓ

Bunlardan bazı harfler Kuzey ve Güney lehçelerine göre farklı farklı okunur:

c = Kuzey [dz] / Güney [ʤ]

ç = Kuzey [ts] (kalın seslilerden önce: a, e, ı, o, u), [ʧ] (ince seslilerden önce: ê, i, ü), / Güney [ʧ]

ḳ [kʾ], ṗ [pʾ], ṭ tʾ = yalnızca Kuzey lehçesinde kullanılır (Güney lehçesindeki karşılıkları: k, p, t) ve bunları kh, ph, th şeklinde bileşik harflerle yazmak yanlış ve sakıncalıdır.

r, ṙ = Zaza dilinde her ikisi de ayırdedilir. r’nin uzatılan telaffuzu ṙ’dir.

s, ş = Kuzey lehçesinde kalın ( a, e, ı, o, u) seslerden önce kullanılırken, ş ince (ê, i, ü) seslerden önce kullanılır. Güney lehçesinde her iki durumda da ş sesini verir.

z, ẓ = Kuzey lehçesinde z, Güney lehçesinde ẓ. Noktalı z (ẓ) harfi Türkçedeki j sesini verir

ẋ = [ɣ] = ğ

Ağız grupları

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılıyor. Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

• Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından ): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
• Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından ): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
• Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından ): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş
• Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız
• Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Dağılımı

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerler:

1. Tunceli (bütün ilçelerde)
2. Bingöl (bütün ilçelerde)
3. Elâzığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi)
4. Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro)
5. Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri)
6. Muş (Varto ilçesi)
7. Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri)
8. Adıyaman (Gerger ilçesi)
9. Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde )
10. Batman (Batman, Sason)
11. Bitlis (Mutki, Tatvan)
12. Malatya (doğu bölgesi)
13. Ardahan (Göle'nin iki köyünde)
14. Aksaray (Ekecik bölgesinde 39 köyde)
15. Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde )

Örnekler

Kuzey	Güney ve Merkez	Anlam
doman	qeçek, qıc, tût, leyr	“çocuk”
nas kerdene	şınasnayış, sılasnaene	“tanımak”
bazar	bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)	“pazar”
nia daene, sêr kerdene, qayt k.	cı ra ewniyaene, cı onyayış	“bakmak”
werte (< Trk.)	miyan	“orta, ara”
thal	veng	“boş”

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.

• Kuzey lehçesinin en önemli özelliği k ve g ünsüzlerini bir ê veya i ünlüleri yanına geldiğinde palatize etmesidir (damaksıllaştırma). Fakat bu k/g sesini Hozat ve Kiğının bazı köyleri koruyabilmiştir.

Kuzey (genel)	çê	çêna	çêf (< Ar.)	cên-	cênc (< Trk.)	cêraene	ci
Kuzey (azınlık)	kê	kêna	kêf	gên-	gênc	gêraene	gi
Güney ve Merkez	keye	keyna	keyf	gên-	gênc	geyraene, geyrayış	gi/gı
Anlam	ev	kız	keyif	almak (şmdk. zmn.)	genç	dolaşmak	dışkı

Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').

• Kuzey ve Güneyde iki boyutlu mastar varken (-ene fiil için, -ış isim için) Merkezde tek bir biçime indirilmiştir.

Kuzey ve Güney	Merkez	Anlam
vuriya-ene	vuriya-y-ış	değişmek
vuriya-y-ış	vuriya-y-ış	değişim

Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.

• Merkez Zazacasını öbür lehçelere karşı arkaik yapan Orta Çağ İrancasından kalmış yew 'bir' rakamanı kullanmasıdır.

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
jü, zû	jew (eril), jû (dişil)	yew (> yo)	bir

Partçada bu rakam ēw, Pehlevicede ēwek ^Nişanyan olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ek^Nişanyan takılmıştır.

• Dahi bağlacı her lehçede ayrı bir ses yapısı gösterir.

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
ki	ji	zi	de, dahi

Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.

• Merkez Zazacası (Palu-Bingöl ağzı ve kısmen Diyarbakır) kelimelerin sonunda Eski İranca ç'den (örn. Soğdca rōč 'gūn' ^Nişanyan) türemiş olan c sesini korurken Kuzeyde z veya dz'ye dönüşür, Güneyde j olur. Bu erteleme yabancı uyruklu kelimelerde de görünür.

Merkez	ruec/roc	zewec (< Ar.)	sac (< Trk.)	lac	vac-	dec	poc-
Güney	roj	zewej	saj	laj	vaj-	dej	pewj-
Kuzey	roz	zewez	saz	laz	vaz-	dez	poz-
Anlam	güneş	evlilik	sac	oğul	söylemek (istek kipi)	acı	pişirmek (istek kipi)

• Palu-Bingöl Zazacasını esas alacak olursak, Merkez’i Kuzey ve Güney’den farklı kılan bir özellik ise, ê ünlüsünün bazı biçim veya sözcüklerde i olarak telaffuz edilmesi.

Kuzey ve Güney	nêm	sêm	hirê	nê-	bıgêr-/bıcêr-	sıpê	miyanên/wertên
Merkez (çoğunluk)	nim	sim	hiri	ni-	bıgir-	sıpi	miyanin
Anlam	yarım	gümüş	üç	olumsuz öneki	almak (istek kipi)	beyaz	ortadaki

Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsça'da ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi ^Wiktionary (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').

• Doğu-Dersim ve Palu-Bingöl ağızlarında da ê ünlüsü kelime başında ve arasında [ye] şeklinde telaffuz edilmekte.

Normal Zazaca	Değişmiş Zazaca	Anlam
dês	dyes	duvar
asmên	asmyen	gökyüzü

• Güney Zazacasına ve bazı geçiş şivelerine has olan özelliklerden biri de isim ve sıfat tamlamarında izafet –ê, –a ve –o ile tamlanan ad arasına 2. halde (dolaysız nesne ve ergatif halinde özne hariç) –d-’nin girmesi:

Kuzey	Merkez	Güney	Anlam
lazê mı lazê to rê vano	laci mı laci tı ri vun	lajê mı lajdê to rê vano	oğlum oğluna diyor

Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.

• Merkezi Kuzey ve Güney’den farklı kılan bir özellik de, belirsizlik tanımlığı (article) –ê, Merkez’de (-êk).

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
rozê	rojê	rocêk	bir gün

Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.

• Bir de Merkez’de çoğu ağızlarda iyelik izafetinin eril –i, dişil –ê ~ -ay olduğu, kimi ağızlarda ise eril ve dişil izafet ekinin –ê’de eşleştiği görülmekte.

Kuzey ve Güney	Merkez	Anlam
embazê mı	embazi mı	(erkek) arkadaşım
embaza mı	embazê mı	(kız) arkadaşım

• Güney Zazacasında tek heceli fiil takıları (preverbs) şimdiki zamanda da çekimlenen fiil ile bitişik kalır, örn. Çermik kêber abeno, Hozat ve Bingöl (ki)ber beno a “kapı açılıyor”.
• Kuzey ağızları arasında yer alan Dersim Zazacası, Batı (Hozat, Ovacık, Çemişgezek) ve Doğu-Dersim (Mameki, Nazımiye, Mazgirt, Güney-Pülümür) ağızlarından oluşur. Dersim ağızlarında olan en belirgin özellik ise, sızıcı (spirant) sesler olan s : ş ve z : j ile birlikte patlamalı-sızlamalı (affricate) ç [tsh : tšh], çh [ts : tš] ve c [dz : dž] ünsüzlerin sesbirimsel değişke veya çevresel üye (complementary distributed allophones) olarak karşı karşıya olmasından ötürü oluşan yenilenmiş bir ses yapısına sahip olmasıdır. Ş ve j sesleri sadece belirli şartlar altında, i, ü veya ê ’nin damaksıl varyantı [ye]’den önce geldiğinde ortaya çıkar.

Diğer ünlüler önünde yer alan s veya z seslerinden kaynaklı olarak ç, çh ve c ünsüzleri de [tsh], [ts] ve [dz] şekliyle belirmiştir. Dersim, Erzincan’ın çoğu, ayrıca Tekman ve kısmen Hınıs, Koçgiri’nin de Çarekan ağzı bu özelliğe sahiptir.

Normal Zazaca	şane	siya	zıwa	ca /dja/	çı /tşı/
Varto ağzı	şane	sia	züa	ca /dja/	çı /tşı/
Dersim ağzı	sane	şia	jüa	ca /dza/	çı /tsı/
Anlam	tarak	kara	kuru	yer	ne

Bu özelliğin kazanılmasında Ermenicenin payı olduğu söylenebilir.

Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü –ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İranca’nın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Eski İrani dönemin sonuna doğru ve orta İrani dönemin başlagıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir . Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya-, Pehlevice’de bulunan –īh- şekline yansıması Zazacada –i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal : bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Görülen (hikayeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partça’da olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek” : era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

Kişi	Zazaca	Talişçe	Kurmanci	Farsça	Türkçe
Kişi Zamirleri
1.Tekil.	ez	āz	ez	men	ben
2.Tekil.	tı	tə	tu,tı	to	sen
3.Tekil.	o	av	ew	ū, ān	o (eril)
3.Tekil.	a	-	êw	-	o (dişil)
1.Çoğul.	ma	ama	em	mā	biz
2.Çoğul.	şıma	şəma	hun	şomā	siz
3.Çoğul.	ê	avon	ew	işān, inhā	onlar
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler) / Erjatif
1.Tekil.	mı(n)	mə	min	men	benim, bana, beni
2.Tekil.	to	tə	te	to	senin, sana, seni
3.Tekil.	ey	ay	wî	ū, ān	onun, ona, onu(eril)
3.Tekil.	ae	-	wê	-	onun, ona, onu(dişil)
1.Çoğul.	ma	ama	me	mā	bizim, bize, bizi
2.Çoğul.	şıma	şəma	we	şomā	sizin, size, sizi
3.Çoğul.	inan	avon	wan	işān, inhā	onların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı	Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce	Kurmanci
(1)	yew/ju	yek	odin	ena	uno	uno	eins	un	one	yek
(2)	dı	do	dva	dyo	due	dos	zwei	deux	two	du
(3)	hirê	se	tri	tria	tre	tres	drei	trois	three	sê
(4)	çar	çahar	çetyre	tesera	quattro	cuatro	vier	quatre	four	çar
(5)	panc	penc	pyatʹ	pende	cinque	cinco	fünf	cinq	five	pênc
(6)	şeş	şeş	shestʹ	eksi	sei	seis	sechs	six	six	şeş
(7)	hewt	heft	semʹ	epta	sette	siete	sieben	sept	seven	heft
(8)	heşt	heşt	vosemʹ	okto	otto	ocho	acht	huit	eight	heşt
(9)	new	noh	devyat	ennia	nove	nuevo	neun	neuf	nine	neh, noh
(10)	des	deh	desyatʹ	dheka	dieci	diez	zehn	dix	ten	deh
(20)	vist	bist	dvadtsatʹ	eíkosi	venti	veinte	zwanzig	vingt	twenty	bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile büyük benzerlikler arz eder. Kelimelerin ve cümlelerin etimolojik kökenleri incelediğinde Zazaca, kendisinin sadece iran platosunda konuşulan İndo-İran dilleriyle değil, diğer bütün Hint-Avrupa dilleriyle akraba olduğunu gösterir. Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsça'yla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazaca'da payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsça'da pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazaca'yla akrabadırlar.

Zazaca	Kurmanci	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Fransızca	Almanca	İngilizce	Türkçe karşılık
Pî, Pêr; Baw, Bawk, Babî	Bav	Pidar	Otec	Pateras	Padre	Padre	Pére	Vater/Pater	Father	Baba
Maye, Mare; Dayîke, Dadî	dayik, dê	Mam/Mader	Mat	Mana	Madre	Madre	Mère	Mutter	Mother	Anne
Bıra	bra	Brader	Brat	Adelfos	Fratello	Hermano	Frére	Bruder	Brother	Erkek Kardeş
Name	nav	Nam	Imja	Onoma	Nome	Nombre	Non	Name	Name	İsim/Ad
Ez	ez	Men	Ja	Ego	Io	Yo	Je	Ich	I	Ben
To/Tu	tı, tu	To	Ti	Esei	Ti/Te	Te/Ti/Tu	Tu/Toi	Du	Thou	Sen
Ma	em	Ma	My	Emais	Noi	Nos(otros)	Nous	Wir	We	Biz
Mı	mın	Men	Moj	Mou	Mio	Mi	Mon	Mein	My	Benim
To	te	To	Tvoe	-	Tuo	Tu	Ton	-	Your	Senin
E, Ya , Belê; Eya, Erê	erê	Beli	Da	Nai	Si	Sí	Vui	Ja	Yes	Evet
Ney, Nê, Ni	na, ne	Ne	Ne	Ochi	No	No	Non	Nein	No	Hayır
Gırs, Gird; Pîl	Gir, Girs; Mezın	Bozorg/Gatte	Gromnji	Megálos	Grande	Gran	Grande	Groß	Great	Büyük
Mêse; Meis	Mêş	Meges	Moskit	Miga	Mosca	Mosca	Moustique	Mücke/Moskito	Mosquito	Sivrisinek
Dêw; Giz	Dêw	Gevel	Gigant	Gigas	Gigante	Gigante	Geant	Gigant	Giant	Dev
Astare	stêrk	Sitare	Zvezda	Astéri	Astro	Estrella	Astre	Stern	Star	Yıldız
Menge; Asme	Meh; heyv	Mah	Mesjac	Mí̱nas	Mese	Mes	Mois	Mond	Month	Ay
Miyan	Nav, Navber	Meyan	Sredno	Meso	Mezzo	Medio	Moyen	Mitte	Middle	Orta
Viya	Bî	Bîwe	Vdova	-	Vedova	Viuda	Veuve	Witve	Widow	Dul
Rız	rız	Berinc	Ris	Rizi	Riso	Arroz	Riz	Reis	Rice	Pirinç
Sole	xwê	Nemek	Sol	Alas	Sale	Sal	Sel	Salz	Sal	Tuz
Newe	Nû	Nev	Novyi	Néos	Nuovo	Nuevo	Nouveau	Neu	New	Yeni
Lew	Lêv	Leb	Guba	Cheíli	Labbro	Labio	Lévre	Lippe	Lip	Dudak
Pa, Lıng	Pê, Lıng	Pa	Podnožie	Pódi	Piede	Pata	Pied	Fuß	Foot/Leg	Ayak
Birû	Birû	Ebru	Brov	-	-	-	-	Brau	Brow	Kaş
Sine	Sing	Sine	Sunduk	Sitérno	Seno	Seno	Sein	-	-	Göğüs
Nengû, Nenûg	Nengû, Nenûg	Nahan	Nogot	Nýchi	Unghia	Uña	Ongle	Nagel	Nail	Tırnak
Nake	Navokj	Naf	Pup	Afalos	Ombelico	Ombligo	Nombril	Nabel	Navel	Göbek
Qirike, Gule	Qirik	Galu	Gorlo	-	Gola	Garganta	Gorge	Gurgel	Gullet	Boğaz (Gırtlak)
Poste; Çerme	Post; Çerm	Post	Plenka	Petsi	Pelle	Pelar	Peau	Pelz	Pelt	Deri/Post
Dı/De	dı/de	Der	-	-	Di	De	De	At	Bei	-de/da
Xezale	xezal	Gazal	Gazel	Kazélla	Gazzella	Gacela	Gazelle	Gazelle	Gazelle	Ceylan
Ber-Çever	der	Der	Dvar	Pórta	Porta	Puerta	Porte	Tor	Door	Kapı
Didan, dıdon	dıdan	Dedan	Zub	Dónti	Dente	Diente	Dent	Zahn	Dental	Diş
Erd	erd	Eradi	-	-	-	-	-	Erde	Earth	Yeryüzü
Pır/Pur	pır,tejı	Pur	Polnyi	Pliri	Pieno	Pleno	Plein	Prall	Full	Dolu
Pisike	pisik	Cuş	Pryshch	Pyo	Pus	Pus	Pus	Pustel	Pus/Pimple	Sivilce
Pırd	pır; pird	Pal	Most	Géfyra	Ponte	Puente	Pont	Brücke	Bridge	Köprü
Pısing, -e	Pisîk; kıtık, pişik	Gerbe	Kot	Gata	Gatto	Gato	Pussy	Kitty	Kätzchen	Kedi
Verg	gurg	-	Volk	-	-	Lobo	-	Wolf	Wolf	Kurt
Kerge	mırişk	-	Kurica	Kotópoulo	-	-	-	Küken	Chicken	Tavuk
Mircela/Miclor	muri	Meverçe	Myravi	Mirminki	Formica	Hormiga	Amerse	Ameis	Pismire	Karınca
Meymun	meymun	Meymun	-	Maimou	Scimmia	Mono	-	-	Monkey	Maymun
Rayîr; Raye	rê	Rah	Doroga	Drómos	Strada	Ruta	Rue	Route	Road	Yol
Bon-Çe	xani	Bina	-	-	-	-	Bâtiment	Baun	Build	Ev(Hane)
Lex/Leq	leq	Lakh	-	Glénti	Allodola	Alondra	Alouette	Lerche	Lark	Şaka
Veng	deng	Ava	-	Voce	Voz	Voix	-	Voice		Ses
Merg	mırın	Mord	Mertvyi	-	Morto	Muerto	Mort	Mord	Murder	Ölü/Ölmek
Mordem	meriv, mırov	Merd	Muž	-	Maschio	Macho	Mari	Mann	Man	Adam
Rêze	rêz	Rotbe	Rang	-	Rango	Rango	Rang	Rang	Rank	Sıra
Merre	mışk	Mosh	Mysh	-	Mouse	-	-	Maus	Mouse	Fare
Tenik	tenık,nazık	Tenek	Tonki	-	-	-	-	Dünn	Thin	İnce
Limon	limon	Limon	Limon	Lemoni	Limone	Limón	-	-	Lemon	Limon
Fasulîya	Fasulîya	Baghla	Bob	-	-	Haba	-	Bohne	Bean	Fasulye
Bamya	bamya	Bamye	Bamiya	Bamia	-	-	-	-	-	Bamya
Aw-Ağ	aw,av	Ab	-	-	Acqua	Agua	Aqua/Eau	Aqua/Water	-	Su
Sêm; zîv	sîm; zêw	Sim	Serebro	Asimi	Argento	Plata	Argent	Silber	Silver	Gümüş
Vernî	berî; pêşi	Ber	Vront/Pered	Pro	Fronte	Frente	Ventral/Avant	Vor	Front/Pre	Ön
rîpel	rûpel	Safiha	Pazh	-	Pagino	Página	Page	Page/Seite	Page	Sayfa
baş; hewl/hol	baş	Aveh	Vpolne	-	-	-	-	Wohl	Well	İyi
Ema	bîzor	Ama	Lish	Omais	Ma	Mas	Mais	Aber	But	Ancak
Va	ba	Bad	Vater	-	Vento	Viento	Vent	Wind	Wind	Rüzgâr
Raşt	rast	Rast	Pravo	-	Ritto/Ragione	Recto	Droit	Recht	sağ	Sağ
Vıle	cicek	-	Vyroslo	-	Fiore	Flor	Fleur	Blume	Flower	Çiçek
Nêm	niv	Nem	-	Imi	Semi-	Semi	Demi	-	Hemi-/Semi-	Yarım/Yarı

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca	Türkçe
Namê to çıko/çıto/çıçiyo?	Adın ne?
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo?	Adınız nedir?
Tı çend serriya / Tı çend serriya?	Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola?	Nasılsın iyi misin?
Se kena, weşiya?	Nasılsın, iyi misin?
Tı weş be / merxudar be	Sağol (teşekkür).
Teşekur kenan / Homa razi bo	Teşekkür ederim.
Homa to ra razi bo	Allah senden razı olsun.
No çıko? / No çıçiyo?	Bu nedir?
Tı se kena?	Ne yapıyorsun?
Şıma xeyr amey	Hoşgeldiniz
esto (eril) / esta (dişil)	var
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil)	yok
Eya	evet
Nê	hayır
şo	git
bê	gel
vace	söyle
Tı se vana	Ne diyorsun?
keye / çê	ev; aile

Renkler

Zazaca	Türkçe
khewe/	mavi
kesk	yeşil
gewr	gri
zerd	sarı
sur	kırmızı
sıpê	beyaz
şiya	siyah
qewa	kahverengi
khez	sarışın (insanlar için)

Akrabalık

Zazaca	Türkçe
maye	anne
pi	baba
waye	kız kardeş
bıra	erkek kardeş
may û pi	ebeveyn
ap	amca
nacniye	amcanın karısı
xal	dayı
xalcêniye	dayının karısı
emıke / amıke	hala
xalıke	teyze
veyve	gelin
zama	damat

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca	Türkçe	İngilizce	Farsça
balışna	yastık	pillow	bâleş
şayene	yapabilmek	can	şeveden
tiya-uca	ora-bura	there-here	anca-inca
şıma kendêne	Siz yapıyordunuz	You were doing	şoma kerdenîd
o nêşeno	O yapamıyor.	He can't	u nêmişeved
herinayene	satın almak	to buy	xariden
esto	var	available	hest
masayene	şişmek	to swell	Amasadan
bermayene	ağlamak	to cry	gerye kerden
şımıtenene	içmek	to drink	aşamiten
mı rê	bana	to me	man ra
to rê	sana	to you	to ra
şıma rê	size	to you	şoma ra
ma rê	bize	to us	ma ra
biya!	Getir!	Bring!	biya!
Ewro tı çıturiya?	Bugün nasılsın?	How are you today?	Emruz to çetori?
waştene	istemek	to want	xâsten
mardene	saymak	to count	Şamorden
Namê şıma çıyo?	Adınız nedir?	What is your name?	Name şoma çist?
raresnayene	yetiştirmek	bring up	resaden
gırewtene	almak	take	gireften
kerdene	yapmak, etmek	do	kerden
merdım	adam, insan	people	merdum
estor	at	horse	asp / astar
engure	üzüm	grape	engur
ardene	getirmek	bring	averden
homa	tanrı	god / deity	xoda
engışte	parmak	finger	angoşt
mase	balık	fish	mahi
tari	karanlık	dark	tarîk
vızêr	dün	yesterday	dirouz
waşti	sözlü / nişanlı	fiance	nâm-zad
awe	su	water	âb
xoz	domuz	pig	xok

Zaza edebiyatı

İlk Zazaca metinler, Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucununda esir düşen Kürt askerler arasında dolaşarak araştırma ve derleme yapan dilbilimci Peter Lerch tarafından 1856 yılında yayınlanmıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Avrupa'da Piya, Ayre, Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi Zazaca dergiler çıkmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır. 1996'da İsveç'te başladığı yayınına 2003 yılından sonra İstanbul'da devam eden Vate dergisi halen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 40'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır. Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazaca'da deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazaca'nın TV-Radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmancca'nın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazacanın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir:

• Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
• Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
• Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
• Can Baz (belgesel)
• Ziyaret (Jiare) (belgesel),Ozan Munzur
• Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
• Dersim 38 (belgesel)
• Mucize, Mahsun Kırmızıgül
• Tatlı Biber Diyarım (My Sweet Pepperland), Hüner Salim

Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde en iyi belgesel ödülünü almıştır.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

• Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg.
• Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
• Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I-II, Reichsdruckerei, Berlin
• Mann, Oskar / Hadank, Karl (1932): Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
• Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
• Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan
• Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. (1988):“ Zāzā Miscellany: Notes on some religious customs and institutions.“ In: Hommage et Opera Minora (Acta Iranica). Volume XII. Leiden.
• Sandonato, M. (1994): Zazaki. Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. 125-142. Amsterdam.
• Jost, Gippert. (1996) "Zazaca’nın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University
• C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
• C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
• Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A. / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg
• J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
• Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
• Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology
• Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University
• Gippert, Jost (2007/2008): Zur dialektalen Stellung des Zazaki: Die Sprache. Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden.
• Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Kaynakça

Okuma listesi

• Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
• Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazaca’nin Siniflandirilmasi.)
• Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages. (Zazaca’nin Siniflandirilmasi.)
• Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
• Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005

Dış bağlantılar

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü

Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.

• http://www.zazaki.de , Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)
• http://www.zazaki.net/, Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı