Zazaca
Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[3] Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli, Elâzığ, Çermik, Bingöl, Siverek, Erzincan ve Muş'un Varto ilçesinden oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur.[4] Zazacaya gramer, genetik, dilbilimsel ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talişçe, Azerice, Gilekçe, Simnanca ve Mazenderanca'dır.[5][6][7][8][9][10][11][12]
Zazaca | |
---|---|
Ana dili olanlar | Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan,[kaynak belirtilmeli] ABD |
Konuşan sayısı |
730.705 (anadil olarak) 1.740.000[1]-2.000.000[2] (tarih gerekli) |
Dil ailesi | |
Yazı sistemi | Latin |
Dil kodları | |
ISO 639-1 | - |
ISO 639-2 | zza |
ISO 639-3 | diq, kiu |
![]() Zazaca Dilinin lehçelerinin coğrafi dağılımı. |
AdlandırmaDüzenle
Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:
- Dımılki veya Dımıli[13][14]: Aksaray,Siverek,Çermik,Çüngüş,Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler.[15] Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir.[16][17] Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.[18] F. C. Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi bazı dil bilimci ve araştırmacılar, Dımıli sözcüğünün, "Deylem" ile bağlantılı olduğunu kabul etmişleridir.[19][20]
- Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ (Palu, Maden), Bingöl'ün bir kısmı ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.[16][21][22] Osmanlı döneminde yazılmış kaynaklarda bir toplum ismi olarak ilk defa Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde diğer Kürt aşiretleri ile birlikte "Ekrad-ı Zaza" olarak geçer ve dilleri de "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde geçer.[23] Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza isminin Sasa ya da Sasan kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir.[24][25]
- Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler.[16][26][27][28][29][30] İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadesini kullanmış, kitabın girişindeki Türkçe izin yazısında ise "Zaza lisanı" tabiri kullanılmıştır.[31] Mevlid ile ile ilgili yapılan resmi yazışmalarda ise "Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerif" şeklinde ifadeler kullanılmıştır.[32][33]
- Kırmancki[34]: Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler.[16][26][35][36] Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.[37]
- Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" demektedirler. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.[26][38]
Zazaca araştırmasının tarihçesiDüzenle
Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt askerler arasında gezerek Kurmancca ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı.[39] Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.[40] Lerch, derlediği metinleri Kurmanca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır.[39] Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856[41] ve 1860[42] yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.[43] Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "Zaza-Dialekt der Kurdensprache" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı.[44] Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltlik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır.[45] Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zazaca'yı Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.[46]
1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Oskar Mann yaptığı araştırmaları sonucunda: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazaca'nın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca'da tekrar görüyorum." demiştir.[47]
O. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırdı.[48] Hadank bu kitabında Zazaca'yı açıkça Kürtçe'nin dışında sınıflandırdı. Vladimir Minorski de tarihsel süreç içinde, Hazar Denizi’nin Güney-Batısında MS 5. ve 11. yüzyıllarda önemli rol oynayan Deylemi kavmine ilişkin yaptığı araştırmada, Dımıli-Deylem ilişkisini irdelerken, dil hususunda; "Zazaların, Diyarbakır’dan Palu ve Dersim’e kadar uzanan bölgede yaşadıklarını ve bugün hala İrani (Ari) kökenli bir dil konuştuklarını" belirtir.[49] Zazacanın dil bilimi tarihindeki yeri O. Mann (1906) ve K. Hadank (1932)'dan sonra David. N. MacKenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), J.Gippert (1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.[50]
1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.[51] 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.[52] 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.[53] Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul[54] ve Zülfü Selcan[55] tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır.[56]
Coğrafi dağılımDüzenle
Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.[57][58]
Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde[59]) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur.[4][60]
SınıflandırmaDüzenle
Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir.[61] Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Genel görüşe göre Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.[62][63][64]
Alman dil bilimci Jost Gippert[65] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir.[66] Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.
Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)[40], Friedrich Müller (1864)[44], Albert van Le Coq (1903)[45], E. B. Soane[67] K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)[56] ve Gülşat Aygen[68] gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir.
Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin[3] yanı sıra Talişçeye de[69] daha yakındır. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir.[70]
Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:[71]
- Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
- Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
- Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
- Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
- Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
- Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
- Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
- Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
- Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
AlfabeDüzenle
Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Ancak yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir..[72][73] Yazı, Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirlmiş olup, Latin harfleri temellidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır.[74] 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.
Harf | A a |
B b |
C c |
Ç ç |
D d |
E e |
Ê ê |
F f |
G g |
H h |
I ı/i |
İ/Î i/î |
J j |
K k |
L l |
M m |
N n |
O o |
P p |
Q q |
R r |
S s |
Ş ş |
T t |
U u |
Ü/Û ü/û |
V v |
W w |
X x |
Y y |
Z z |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
İsim | a | be | ce | çe | de | e | ê | fe | ge | he | ı | i | je | ke | le | me | ne | o | pe | qe | re | se | şe | te | u | ü/û | ve | we | xe | ye | ze |
Ses | /a/ | /b/ | /dz/ | /ts/ | /d/ | /ɛ/ | /e/ | /f/ | /ɡ/ | /h/ | /ɪ/ | /i/ | /ʒ/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /o/ | /p/ | /q/ | /r/ | /s/ | /ʃ/ | /t/ | /y/ | /u/ | /v/ | /w/ | /x/ | /j/ | /z/ |
Dilin yazımı için tarihi olarak farklı alfabeler kullanılmıştır. 1899'da Diyarbakır'da Zazaca yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlid eserinde dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynı bir yazı sistemi kllanılmıştır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabeye normal Arapça alfabede olmayan پ (p), چ (ç), ژ (j), ڤ V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır) ve گ (g) harfleri eklenmiştir.
Jacabson alfabesi olarak adlandırılan başka bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir.[75] Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşan başka bir yazı sistemidir.[76]
Harfler ve Ses DeğerleriDüzenle
- X: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
- W: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
- Ê: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
- Î: Zazacada ve Kurmancîde kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
- Û: Zazacada, Kurmancîde ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
- Q: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)
Eklenen HarflerDüzenle
- Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
- Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).
LehçeleriDüzenle
Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır.[78]
Prof. Dr. Ludwig Paul[54] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne[79] göre Zazaca; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.
Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.[kaynak belirtilmeli]
Kuzey | Güney ve Merkez | Anlam |
---|---|---|
doman | qeçek, qıc, tût, leyr | “çocuk” |
nas kerdene | şınasnayış, sılasnayene | “tanımak” |
bazar | bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.) | “pazar” |
sêr kerdene, nia daene, qayt ker. | cı ra ewniyaene, cı onyayış | “bakmak” |
werte (< Trk.), mabên (< Ar.), miyan | miyan | “orta, ara” |
thal | veng | “boş” |
- Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından[77]): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
- Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından[77]): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
- Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından[77]): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden
DilbilgisiDüzenle
Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.
Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.
Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.
Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.
İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)
Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.
İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal: bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine
İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.
Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.
Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partçada olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.
Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.
ZamirlerDüzenle
Kişi | Zazaca | Talişçe [80] | Kurmanci | Farsça | Türkçe |
---|---|---|---|---|---|
Kişi Zamirleri | |||||
1.Tekil. | ez | āz | ez | men | ben |
2.Tekil. | tı | tə | tu,tı | to | sen |
3.Tekil. | o | av | ew | ū, ān | o (eril) |
3.Tekil. | a | êw | o (dişil) | ||
1.Çoğul. | ma | ama | em | mā | biz |
2.Çoğul. | şıma | şəma | hun | şomā | siz |
3.Çoğul. | ê | avon | ew, ewna | işān, inhā | onlar |
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler)/Erjatif | |||||
1.Tekil. | mı(n) | mə | min | men | benim, bana, beni |
2.Tekil. | to | tə | te | to | senin, sana, seni |
3.Tekil. | ey | ay | wî | ū, ān | onun, ona, onu(eril) |
3.Tekil. | ae | wê | onun, ona, onu(dişil) | ||
1.Çoğul. | ma | ama | me | mā | bizim, bize, bizi |
2.Çoğul. | şıma | şəma | we | şomā | sizin, size, sizi |
3.Çoğul. | inan | avon | wan | işān, inhā | onların, onlara, onları pl. |
Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.
Söz varlığıDüzenle
Hint-Avrupa dilleri karşılaştırmasıDüzenle
SayılarDüzenle
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.
Sayı | Zazaca | Farsça | Rusça | Yunanca | İtalyanca | İspanyolca | Almanca | Fransızca | İngilizce | Kürtçe |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
(1) | yew/ju | yek | odin | ena | uno | uno | eins | un | one | yek |
(2) | dı | do | dva | dyo | due | dos | zwei | deux | two | du |
(3) | hirê | se | tri | tria | tre | tres | drei | trois | three | sê |
(4) | çar | çahar | çetyre | tesera | quattro | cuatro | vier | quatre | four | çar |
(5) | panc | penc | pyatʹ | pende | cinque | cinco | fünf | cinq | five | pênc |
(6) | şeş | şeş | shestʹ | eksi | sei | seis | sechs | six | six | şeş |
(7) | hewt | heft | semʹ | epta | sette | siete | sieben | sept | seven | heft |
(8) | heşt | heşt | vosemʹ | okto | otto | ocho | acht | huit | eight | heşt |
(9) | new | noh | devyat | ennia | nove | nuevo | neun | neuf | nine | neh, noh |
(10) | des | deh | desyatʹ | dheka | dieci | diez | zehn | dix | ten | deh |
(20) | vist | bist | dvadtsatʹ | eíkosi | venti | veinte | zwanzig | vingt | twenty | bist |
Benzer kelimelerDüzenle
Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.
Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.[81][82]
Zazaca | Kurmanci | Farsça | Rusça | Yunanca | İtalyanca | İspanyolca | Fransızca | Almanca | İngilizce | Türkçe karşılık |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Pî, Pêr, Baw | Bav | Pidar | Otec | Pateras | Padre | Padre | Pére | Vater/Pater | Father | Baba |
Maye, Mare, Daye | Dayik, Dê | Mam/Mader | Mat | Mana | Madre | Madre | Mère | Mutter | Mother | Anne |
Bira | Bira | Brader | Brat | Adelfos | Fratello | Hermano | Frére | Bruder | Brother | Erkek Kardeş |
Name | Nav | Nam | Imja | Onoma | Nome | Nombre | Non | Name | Name | İsim/Ad |
Ez | Ez | Men | Ja | Ego | Io | Yo | Je | Ich | I | Ben |
To, Tu | Tu | To | Ti | Esei | Ti/Te | Te/Ti/Tu | Tu/Toi | Du | Thou | Sen |
Ma | Em | Ma | My | Emais | Noi | Nos(otros) | Nous | Wir | We | Biz |
Mi | Min | Men | Moj | Mou | Mio | Mi | Mon | Mein | My | Benim |
To | Te | To | Tvoe | - | Tuo | Tu | Ton | - | Your | Senin |
Ya, Eya | belê | Beli | Da | Nai | Si | Sí | Vui | Ja | Yes | Evet |
Nê, Ney | Na, Ne | Ne | Ne | Ochi | No | No | Non | Nein | No | Hayır |
Gird, Pîl | Gir, Girs; Mezin | Bozorg/Gatte | Gromnji | Megálos | Grande | Gran | Grande | Groß | Great | Büyük |
Meyes | Mêş | Meges | Moskit | Miga | Mosca | Mosca | Moustique | Mücke/Moskito | Mosquito | Sivrisinek |
Giz, Dêw | Dêw | Gevel | Gigant | Gigas | Gigante | Gigante | Geant | Gigant | Giant | Dev |
Estare | Stêrk | Sitare | Zvezda | Astéri | Astro | Estrella | Astre | Stern | Star | Yıldız |
Menge; Aşme | Meh; Heyv | Mah | Mesjac | Mí̱nas | Mese | Mes | Mois | Mond | Month | Ay |
Mîyan | Nav, Navber | Meyan | Sredno | Meso | Mezzo | Medio | Moyen | Mitte | Middle | Orta |
Vîya | Bî | Bîwe | Vdova | - | Vedova | Viuda | Veuve | Witve | Widow | Dul |
Riz, Birinc | Riz, Birinc | Berinc | Ris | Rizi | Riso | Arroz | Riz | Reis | Rice | Pirinç |
Sole | Xwê | Nemek | Sol | Alas | Sale | Sal | Sel | Salz | Sal | Tuz |
Newe | Nû | Nev | Novyi | Néos | Nuovo | Nuevo | Nouveau | Neu | New | Yeni |
Lew | Lêv | Leb | Guba | Cheíli | Labbro | Labio | Lévre | Lippe | Lip | Dudak |
Pa | Ning | Pa | Podnožie | Pódi | Piede | Pata | Pied | Fuß | Foot/Leg | Ayak |
Burew | Birû | Ebru | Brov | - | - | - | - | Brau | Brow | Kaş |
Sîne | Sing | Sine | Sunduk | Sitérno | Seno | Seno | Sein | - | - | Göğüs |
Nake | Navokj | Naf | Pup | Afalos | Ombelico | Ombligo | Nombril | Nabel | Navel | Göbek |
de / di | de; li | der | - | - | di | de | de | bei | at | -de/da |
Xezale | Xezal | Gazal | Gazel | Kazélla | Gazzella | Gacela | Gazelle | Gazelle | Gazelle | Ceylan |
Didan, Dindan | didan | Dedan | Zub | Dónti | Dente | Diente | Dent | Zahn | Dental | Diş |
Pird | Pir, Pird | Pal | Most | Géfyra | Ponte | Puente | Pont | Brücke | Bridge | Köprü |
Verg | Gurg | Gurg | Volk | - | - | Lobo | - | Wolf | Wolf | Kurt |
Kerge | Mirîşk | murğ | Kurica | Kotópoulo | - | - | - | Küken | Chicken | Tavuk |
Rae, Ray, Rayîr | Rê | Rah | Doroga | Drómos | Strada | Ruta | Rue | Route | Road | Yol |
Ban | Ban, Xanî, Mal | Bina | - | - | - | - | Bâtiment | Baun | Build | Ev(Hane) |
Merg | Mirin | Mord | Mertvyi | - | Morto | Muerto | Mort | Mord | Murder | Ölü/Ölmek |
Merdem | Meriv, Mirov | Merd | Muž | - | Maschio | Macho | Mari | Mann | Man | Adam |
Merre | Mişk | Mosh | Mysh | - | Mouse | - | - | Maus | Mouse | Fare |
Ver | Berî; Pêşi | Ber | Vront/Pered | Pro | Fronte | Frente | Ventral/Avant | Vor | Front/Pre | Ön |
Va | Ba | Bad | Vater | - | Vento | Viento | Vent | Wind | Wind | Rüzgâr |
Raşt/Rast | Rast | Rast | Pravo | - | Ritto/Ragione | Recto | Droit | Recht | sağ | Sağ |
Vile, Vilike | Kulilk | Gol | Vyroslo | - | Fiore | Flor | Fleur | Blume | Flower | Çiçek |
Nême, Nîme | Nîv | Nem | - | Imi | Semi- | Semi | Demi | - | Hemi-/Semi- | Yarım/Yarı |
Farsça-Zazaca-Gilekçe karşılaştırması | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıklarıDüzenle
Zazaca | Türkçe |
---|---|
Namê to çıko/çıto/çıçiyo? | Adın ne? |
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo? | Adınız nedir? |
Tı çend serriya / Tı çend serriya? | Kaç yaşındasın? |
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola? | Nasılsın iyi misin? |
Se kena, weşiya? | Nasılsın, iyi misin? |
Tı weş be / merxudar be | Sağol (teşekkür). |
Teşekur kenan / Homa razi bo | Teşekkür ederim. |
Homa to ra razi bo | Allah senden razı olsun. |
No çıko? / No çıçiyo? | Bu nedir? |
Tı se kena? | Ne yapıyorsun? |
Şıma xeyr amey | Hoş geldiniz |
esto (eril) / esta (dişil) | var |
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil) | yok |
Eya | evet |
Nê | hayır |
şo | git |
bê | gel |
vace | söyle |
Tı se vana | Ne diyorsun? |
keye/çê | ev; aile |
RenklerDüzenle
Zazaca | Türkçe | Kurmancca |
---|---|---|
kewe, kiho | mavi | hêşin |
kesk | yeşil | kesk |
gewr | gri | gewr |
zerd | sarı | zer |
sur | kırmızı | sor |
sipê, sipî | beyaz | sipî |
sîya | siyah | reş |
qewa | kahverengi | qehweyi |
kej | sarışın (insanlar için) | kej[83] |
AkrabalıkDüzenle
Zazaca | Türkçe | Kurmancca |
---|---|---|
maye, daye | anne | dayik/dê |
pî, baw | baba | bav |
waye | kız kardeş | xweh, xweng, xwişk[84] |
bira | erkek kardeş | bra/brang |
may û pî, day û baw | ebeveyn | dê û bav |
ded, ap | amca | ap, mam |
nacnîye, emcinî | amcanın karısı | amojin |
xal | dayı | xal (köken: arapça) |
xalcenîye, xalcinî | dayının karısı | xalojin, jinxal |
emike/amike | hala | met (köken: arapça[kaynak belirtilmeli]) |
xalıke | teyze | xaltî |
veyve | gelin | bûk |
zama | damat | zava |
Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıklarıDüzenle
Zazaca | Türkçe | İngilizce | Farsça | Kurmancca | Soranca[85] |
---|---|---|---|---|---|
balışna | yastık | pillow | bâleş | balif | Serin |
şayene | yapabilmek | can | şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali)
tevanisten |
kanin/karin/şa kırın | twanin |
tiya-uca | ora-bura | there-here | anca-inca | wıra-vıra | êre, lewê |
şıma kendêne | (Siz) yapıyordunuz | You were doing | (şoma) mikerdid | we dıkır | (êwe) detankırd |
o nêşeno | O yapamıyor. | He can't | u nêmituned | ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı) | ew natwanêt |
herinayene | satın almak | to buy | xariden | kırin | kırin |
esto | var | available | hest | heye | heye |
masayene | şişmek | to swell | Amasadan | perçıftın | |
bermayene | ağlamak | to cry | gerye kerden | gırin/gıriyan | gırin |
şımıtenene | içmek | to drink | aşamiten | vexwarın/vexwartın | xwardınewe |
mı rê | bana | to me | beraye men/beram | jı mın ra/jı bo mın | bo mın/bom |
to rê | sana | to you | beraye tu/berat | jı te ra/jı bo te | bo to/bot |
şıma rê | size | to you | baraye şuma/beratan | jı we ra/jı bo we | bo êwe/botan |
ma rê | bize | to us | baraye ma/beraman | jı me ra/jı bo me | bo ême/boman |
biya! | Getir! | Bring! | bavar! | bine! | bıhêne! |
Ewro tı çıturiya? | Bugün nasılsın? | How are you today? | Emruz to çetori? | İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?) | emro to çonit? |
waştene | istemek | to want | xâsten | xwastın | xwastın |
mardene | saymak | to count | Şamorden | hêjmartın | hêjmardın |
Namê şıma çıyo? | Adınız nedir? | What is your name? | Name şoma çist? | Nave we çıye? | Nawi êwa çiye/Nawtan çiye? |
raresnayene | yetiştirmek | bring up | resaden | ||
gırewtene | almak | take | gireften | gırtın | gırtın |
kerdene | yapmak, etmek | do | kerden | kırın | kırdın |
merdım | adam, insan | people | merdum | merıv | merdım |
estor | at | horse | asp/astar | esp/hesp | esp |
engure | üzüm | grape | engur | tırı | tıre |
ardene | getirmek | bring | averden | anin | hênan/awırdın |
homa | tanrı | god/deity | xoda | xwade/xwede | xwa, xwade |
engışte | parmak | finger | angoşt | tıli | engust, pence |
mase | balık | fish | mahi | masi | masi |
tari | karanlık | dark | tarîk | tari | tari |
vızêr | dün | yesterday | dirouz | doho | dwênê |
waşti | sözlü/nişanlı | fiance | nâm-zad | dergist | desgir |
awe | su | water | âb | av | aw |
xoz | domuz | pig | xok | beraz |
Zaza edebiyatıDüzenle
Tarihte, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir.[86]
Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucunda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır.[87] Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.
Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.[88] Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mela Mehmedê Nêribî'nin (Mehmet Demirbaş) da 1975 yılında yazmaya başladığı ve 2005 yılında tamamladığı Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan bir divanı mevcuttur. El yazması olan divan 300 sayfadan oluşmaktadır.[89][90][91] Klasik Zaza edebiyatı, temelde klasik Kurmancî edebiyatının etkisinde gelişmiştir.[92]
1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.[93]
Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.[94]
Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılan dergiler ve yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da birçok dergi çıkarılmıştır. Tamamı Zazaca çıkan Kormışkan, Tija Sodıri, Vate, Miraz, Şewçila, Ma, Ewro, Piltane ve Vir dergilerinin yanı sıra, ağırlıklı olarak Zazaca çıkan Piya, Ayre, Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Raya Zazaistani, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme gibi Zazaca dergiler yayımlanmıştır.[95] Bu dergilerden Vate ve Vir dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. NewePel gazetesi de tümüyle Zazaca yayımlanan ilk gazete olarak (2011-2017 arası), çoğu yeni yazarlara ait çeşitli edebi ürünlere yer vermiştir.[96] İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 60'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır.[97] Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.[98]
Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.
Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımıDüzenle
2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmancca'nın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. 21 Mart 2016 itibarıyla ağırlıklı olarak Zazaca yayın yapmaya başlayan Jiyan TV, Türkiye'de Zazaca ağırlıklı yayın yapan ilk TV sayılmaktadır. Uzun ömürlü olmayan bu TV aynı yıl ilan edilen OHAL kapsamında kapatıldı.[99][100]
Yılmaz Güney'in Duvar (1983) filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Mahsun Kırmızıgül de Beyaz Melek (2007) ve Mucize (2015) isimli filmlerinde Zazaca diyaloglara yer vermiştir. Kürt sineması kapsamında değerlendirilen Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/Perre Dıma So, 2004, Aynur Saray'ın Zara (2009), Kazım Öz'ün Zer (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde bazı Zazaca (Kırmancki) sahnelere de yer verilmiştir.[101]
Hinar Salem'in My Sweet Pepper Land (2013) filmi Kurmancca, Soranca ve Zazaca (Kırmancki) olarak çekilmiş çeşitli uluslararası film festivallerinden ödüller almıştır. Mehmet Ali Konar'ın Hewno Bêreng (Renksiz Rüya) isimli filmi ise Zazaca (Kırdki) ağırlıklı çekilmiş uzun metrajlı bir film olup, Kurmancca diyaloglara da yer verilmiştir. Film, 29. Ankara Uluslararası Film Festivali’nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; 37. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü aldı.[102][103][104]
Fahrettin Ozdemir'in Kekê (2011) isimli amatör filmi ile Lütfü İrdem'in Pîrebok (2019) adlı gösterimi yapılmamış filmi ise tamamen Zazaca çekilmiş uzun metrajlı filmlerdir.[101]
Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010) isimli filmi Zazaca ilk kısa film olarak kabul edilmekte olup, Roşan Lezgin'in bir hikayesinden sinemeya uyarlanmıştır.[105] Kamer Erdogan'ın Sipe (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayîş (2012), Gökhan Tunç'un Zimisto Bivejîyo (2013) ile Zimisto Vêrd Ra (2017), Caner Canerik'in Vilika Kowu (2015), Sedat Barış'ın Pîyê Min Toz Şeker (2016), lütfü Erdem'in Cênîya Nêeysayî (2016) ile Fotografkêş (2018) ve Burhan Ateş'in Vîr (Bellek, 2017) adlı filmleri tamamen Zazaca çekilmiş diğer kısa filmlerdir.[101] "Vîr" filmi Belçika’da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür.[106]
Caner Canerik tarafından çekilen Was (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pirde Sur (2008), Muya Şha (2009) Bava Duzgin (2009), Raa Haq (2009), Bertij (2010), Muxtar (2014), Gulsosin (2015), Sîpela (2016) isimli belgesel filmler de Zazaca (Kırmancki) ağırlıklıdır. Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır.[107] Piran Baydemir tarafından çekilen Fecîra isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde (4-11 Ekim 2013) en iyi belgesel ödülünü almıştır. Pîran Baydemîr'in Yo Roj Di (2010) ve Rezon Se[r] (2012) ve Ozan Munzur'un Jiare (Ziyaret, 2010) isimli kısa filmleri de belgesel tarzında çekilmiştir.
Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalarDüzenle
- Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg
- Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
- Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I-II, Reichsdruckerei, Berlin
- Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
- Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
- Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " University of Michigan
- Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
- Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
- Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University
- C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
- C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
- Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
- Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg
- J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
- Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
- Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology
- Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University
- Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
- Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.
KaynakçaDüzenle
- ^ Joshua Project
- ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Accessed online at Google book search.
- ^ a b Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
- ^ a b Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.49-50
- ^ Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
- ^ İranice Ansiklopedisi - Zaza|Dımlı
- ^ İranice Ansiklopedisi - Gilan
- ^ Zaza (Zazaki / زازاکی)
- ^ The Position of Zazaki Among West Iranian languages
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2012.
- ^ Ludwig Paul- Zaza
- ^ Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilice
- ^ Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985
- ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31
- ^ a b c d "Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996"
- ^ Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323
- ^ Ramazan Eroğlu, Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")
- ^ Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica
- ^ Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
- ^ Ercan Çağlayan, "Emik ve Etik Yaklaşımlar", Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, 2017, pp.25-47
- ^ "Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"
- ^ Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.27-35 ve s.68: "Osmanlı döneminde Zaza tabiri ile ilgili ilk kayıtlara Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserinde rastlanmaktadır."
- ^ Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
- ^ Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology
- ^ a b c "Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."
- ^ Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4
- ^ Peter I. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78
- ^ Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27
- ^ Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6
- ^ Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28
- ^ Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). MF. MKT. 442/56-1
- ^ Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.25-44 ve s.78: "25 Zilkade 1316 (6 Nisan 1899) tarihindeki belgede, Diyarbekir’de mukim talebeden Ahmed Efendi’nin “Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerifin tab ve neşrinde beis olmadığı” belirtiliyordu."
- ^ Dilbilimcilerin "Multi tree" online sitesine göre Kuzey Zaza diline 'kirmancikî' denir
- ^ Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93
- ^ M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37
- ^ Keskin, M. (2010), “Zazaca Üzerine Notlar”, Şükrü Arslan (derleme), Herkesin Bildiği Sır: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kültür (s. 222, 223), İletişim Yayınları, İstanbul.
- ^ Mesut Keskin, "Zaza Dili", Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 93-114.
- ^ a b Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58
- ^ a b Lerch, Peter I. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg
- ^ Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, ss. 40-42
- ^ Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical, Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242
- ^ Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627
- ^ a b Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3
- ^ a b Le Coq, Albert Von (1903), Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin
- ^ Ercan Çağlayan,Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul, 2016,s.170
- ^ O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
- ^ Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
- ^ V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
- ^ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.
- ^ Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6
- ^ Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.
- ^ Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985
- ^ a b Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
- ^ Selcan, Zülfü. Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim-Dialekt) [Zaza Dili’nin Grameri, Kuzey/Dersim Lehçesi], Berlin 1998, Wissenschaft&Technik Verlag: 730 s.
- ^ a b Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
- ^ UNESCO'nın Dil Raporlarına Göre Zazacanın Durumu ve Geleceği
- ^ Zazacanın İrani diller arasındaki yeri
- ^ "Gund û Navçeyên Kurd li Bajarê Aksarayê (Ekecîkî)", Birnebun.com : Aksaray'daki 15 köyde Zazaca konuşulurken, bazı köylerde Kurmanci ve Zazaki birlikte konuşulmaktadır.
- ^ Roşan Lezgin, Among Socıal Kurdish Groups – General Glance at Zazas, 21 Mayıs 2010, (erişim: 5 Mayıs 2021)
- ^ Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
- ^ Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
- ^ Linguistik List Language Search - Zaza-Gorani
- ^ Glottolog - Family Zaza
- ^ Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması
- ^ "İran Dilleri". 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
- ^ Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6
- ^ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish
- ^ "THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES" (PDF) (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Nisan 2013.
- ^ Zazaki, Omniglot
- ^ Ethnologue Languages of the World
- ^ Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979
- ^ Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198
- ^ Anuk, Nevzat, "Kürt Gazeteciliği ve Zazaca", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s. 706-707
- ^ C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
- ^ Dr. Zülfü Selcan, Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama. Berlin, 05.11.2011
- ^ a b c d Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar
- ^ Documentation for ISO 639 identifier: zza
- ^ Keskin, Mesut: Zazaca Üzerine Notlar
- ^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
- ^ The Behistan Inscription
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016.
- ^ Türkce-Kürtçe Sözlükler (erişim: 30.04.2021)
- ^ Türkçe-Kürtçe Sözlükler (erişim: 30.04.2021)
- ^ Glosbe Çeviri Sözlük
- ^ Sultan Efendi'nin Zazaca El Yazması
- ^ Modern Zaza Hikâyeciliğinin Tarihsel Serüveni
- ^ Bilal Zilan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2016, 200 sayfa. & Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Vate Yayınları/Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, s.1-2
- ^ Ahmet Kayıntu, "Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012.
- ^ "Zazaca seçmeli ders oluyor", Hürriyet, 29 Aralık 2011.
- ^ Bîlal Zîlan, "Mela Mehmedê Nêribî û Dîwanê Ey", Şewçila; Kovara Edebî Hunerî, sayı 16, Payiz 2018, ss. 16-19
- ^ Adak, Abdurrahman (2020). "Edebîyata Zazakî ya Klasîk: Di Peywenda Dîyalektên Edebî yên Kurdî û Edebîyatên Îslamî de Edebîyateke Klasîk ya Derengmayî û Cihê Wê di Nav Klasîzma Edebî de", The Journal of Mesopotamian Studies , Özel Sayı - Zazaca ve Zazalar; Edebiyat, Kültür ve Dil , s. 1-32
- ^ Kurij, Seyidxan. "Zazalar ve Zazaca Yazını" (PDF). Zazaki.net. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2013.
- ^ Lezgin, Roşan. "Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı". Zazaki.net. 25 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2013.
- ^ İsmail Söylemez, Geçmişten Günümüze Zazaca Dergiler, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl, s.175 vd.
- ^ "İlk Zazaca Gazetenin Son Manşetinin Ardından", Bianet, 19 Ağustos 2017. (erişim: 19.06.2021)
- ^ Roşna Yayınevi, Weşanxaneyê Roşna
- ^ Yusuf Aydoğdu, "Modern Zaza Hikâyeciliğinin Tarihsel Serüveni", Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 55-66
- ^ JIYAN TV Zazakî yayına başladı, Evrensel, 03 Nisan 2016 (erişim: 19 Mayıs 2021)
- ^ Kapatılan TV'lerin yöneticileri kararı nasıl değerlendiriyor?, BBC Türkçe, 30 Eylül 2016 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37513869 (erişim: 19 Mayıs 2021) *Zarok TV yapılan itiraz üzerine tekrar açılmıştır.
- ^ a b c Welat Ramînazad, Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî), Sinemaya Serbixwe, 29 Eylül 2020 (erişim: 19 Mayıs 2021)
- ^ "Hewno Bêreng: Kürt çocuklarının politik flu hatıralarının filmi", BasNews, 01 Mayıs 2018. (erişim: 01 Mayıs 2021)
- ^ "İlk Zazaca Film Hewno Bêreng Sinemalarda", Asanatlar.com, 22 Haziran 2018, (erişim: 01 Mayıs 2021)
- ^ "Renksiz Rüya”: Beyaz Perdeye Yansıyan “Çoğu Kürdün Çocukluğu", Bianet, 21 Nisan 2018 (erişim: 19 Mayıs 2021)
- ^ Kırmancca (Zazaca)’da İlk Kısa Film, AKnews kaynağından aktaran: zazaki.net, 23 Şubat 2010 (erişim: 19 Mayıs 2021)
- ^ Zazaca filme uluslararası birincilik, Rûdaw Türkçe, 5 Aralık 2017(erişim: 19 Mayıs 2021)
- ^ Yönetmenliğini Veli Kahraman'ın yaptığı 'Ana Dilim Nerede' filmi 34. Moskova Film Festivali 'Perspektifler' yarışmalı bölümünde yarışacak.
Okuma listesiDüzenle
- Blau, Gurani et Zaza in R. Schmitt, ed., Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden, 1989, 3-88226-413-6, pp. 336–40 (About Daylamite origin of Zaza-Guranis)
- Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology.
- Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" University of Frankfurt
- Haig, Geoffrey & Öpengin, Ergin. (2014). "Introduction to Special Issue: Kurdish - A critical research overview". Kurdish Studies. Volume: 2, No: 2, pp. 99–122 (University of Bamberg, Germany)
- Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona.
- Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan
- Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
- Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazacanın Sınıflandırılması)
- Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg (Zazacanın Sınıflandırılması)
- Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
- Werner, Brigitte. (2007) "Features of Bilingualism in the Zaza Community" Marburg, Germany
- Arslan, İlyas. 2016. Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza-Sprache. Dissertation, Universität Düsseldorf.
- Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005
- Mesut Keskin, Zur dialektalen Gliederung des Zazaki. Magisterarbeit, Frankfurt 2008.
Dış bağlantılarDüzenle
- http://www.zazaki.de, Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)
- http://www.zazaki.net/, Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı