Zazaca

Zazaca (Dımılki, Kırdkî, Kırmanckî ve Zazakî), Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli, Elâzığ, Bingöl, Siverek, Erzincan ve Muş'un Varto ilçesinden oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur.

Zazaca
Ana dili olanlar	Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, Kazakistan, ABD
Konuşan sayısı	730.705 (anadil olarak) 1.114.000-2.000.000  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Hint-Avrupa dil ailesi Hint-İran dilleri İran dilleri Kuzeybatı İran dilleri Zaza-Gorani dilleri Zazaca
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	diq, kiu
Zazaca Dili'nin lehçelerinin coğrafi dağılımı.

Adlandırma

Zazacanın İrani diller içindeki yeri

Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye, farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

• Dımılki veya Dımıli: Aksaray,Siverek,Çermik,Çüngüş,Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler. Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir. Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir. Alman dilbilimci Karl Hadank bu iddianın doğru olmadığını, Dúmbeli dediklerinin Khoi (Hoy) tarafında Türkçe konuşan bir aşiret olduğunu belirtmiştir. F. C. Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi birçok dil bilimci, Dımıli sözcüğünün, Dailemi/Dailomi’den geldiğini be Deylemli demek olduğunu kabul etmişleridir.
• Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ (Palu, Maden), Bingöl'ün bir kısmı ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir. Bazı araştırmacılar Zaza sözcüğünü Sasa veya Sasan kelimelerinden geldiğini belirtmektedir. Osmanlı döneminde yazılmış kaynaklarda bir toplum ismi olarak ilk defa Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde diğer Kürt aşiretleri ile birlikte "Ekrad-ı Zaza" olarak geçer. Kelimenin etimolojik kökeni ile ilgili ise görüş birliği yoktur. Osmanlı resmi kaynaklarından biri olan Salname-i Diyarbekir (Diyarbekir Yıllığı) isimli eserlerde, Diyarbakır'daki etnik yapıya dair şu bilgilere yer verildiği görülmektedir: "Diyarbekir bir Osmanlı memleketidir. Çünkü ahalisi umumen Saltanat-ı Seniyye’nin te’ali ve temadi-i şan u şevketi arzu-yi ciddisiyle mütehassıs bulunuyorlar. Dâhil-i vilayette Türk, Arap, Kürd, Ermeni, Süryani, Zaza lisanları müsta’mel olmakla beraber en ziyade sayi olan lisan, lisan-ı letafet-resan-i Osmani’dir."
• Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerne Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler. İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadesini kullanmış, kitabın girişinde Zaza lisanı ile yazdığını belirtmiştir.
• Kırmancki: Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler. Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.
• Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" demektedirler. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt askerler arasında gezerek Kurmancca ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı. Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı. Lerch, derlediği metinleri Kurmancca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır. Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856 ve 1860 yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı. Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "Zaza-Dialekt der Kurdensprache" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı. Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltilik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır. Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler. İranolog F.C. Andreas, meslektaşına Emil Sieg'e yazdığı Albert van Le Coq'un kayıtları üzerine 07.07.1909 tarihli mektubu Zazaca dilinin, Kürtçeye ait olmadığını belirtmektedir..

1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Oskar Mann yaptığı araştırmaları sonucunda: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazacanın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazacada tekrar görüyorum." demiştir.

O. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devr alarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırdı. Hadank bu kitabında Zazaca'yı açıkça Kürtçe'nin dışında sınıflandırdı. Zazacanın dil bilimi tarihindeki yeri O. Mann (1906) ve K. Hadank (1932)'dan sonra David. N. MacKenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), J.Gippert (1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.

1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı. 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı. 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı. Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul ve Zülfü Selcan tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır.

Coğrafi dağılım

Ayrıca bakınız: Zazalar ve Zaza diasporası

Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde 39 köyde) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur.

Sınıflandırma

Ana madde: Zaza-Gorani dilleri

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir. Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Genel görüşe göre Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.

Alman dil bilimci Jost Gippert ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1903), E. B. Soane K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998) ve Gülşat Aygen gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir.

Günümüzde Zazacanın dil biliminde yeri saptanmış olmasına rağmen özellikle Türkçe kaynaklarda, medyada, siyasette, geçmişteki yanlışlıklar kadar olmasa bile, Zaza Dili ve kimliği hakkında bir statükonun hala devam ettiği bilinilmektedir. Ön yargılar, bilgi ve kaynak eksikliği ya da siyasi zorlamalardan dolayı Zazaca Dilinin; Kürtçe Dilinin bir lehçesi yahut dili olabildiği ortaya sürülmüştür. Oysaki Zazaca Dilinin, Kürtçe ya da başka bir dile dahil olduğunu bilimsel açıdan kanıtlayabilen bir kaynak ya da çalışma bulunmamaktadır. Zazaca, Talişçe, Farsça ve Kürtçe gibi dillerin birbirine olan yakınlıkları, bir dili başka bir dilin lehçesi yahut alt dili olduğundan ötürü değil, akraba diller olduğu içindir. Aynı şekilde, Kürtçe dilinin bir Farsça dilinin bir lehçesi olduğu ileri sürülen görüşü için de geçerlidir. Sonuç olarak, aynı dil grubuna ait olmak, dilsel özelliklerin çoğunu paylaştığı ve de aynı kökenden geldiklerinden dolayıdır. İranolog Karl Hadank’ın da dediği "Farsça, mevcut(yaşayan) diğer İran Dillerinin yanında var olan bir dildir sadece, tüm İrani Diller'in anası değildir." sözü durumu özetlemektedir.

Ludwig Paul'a göre, Zazaca Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin yanı sıra Talişçeye de daha yakındır. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir.

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:

1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
2. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
3. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
4. Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
5. Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
6. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
7. Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
8. Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
9. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]

Alfabe

Ana madde: Zaza alfabesi

Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Ancak yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir.. Yazı, Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirlmiş olup, Latin harfleri temellidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır. 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.

Harf	A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ê ê	F f	G g	H h	I ı/i	İ/Î i/î	J j	K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t	U u	Ü/Û ü/û	V v	W w	X x	Y y	Z z
İsim	a	be	ce	çe	de	e	ê	fe	ge	he	ı	i	je	ke	le	me	ne	o	pe	qe	re	se	şe	te	u	ü/û	ve	we	xe	ye	ze
Ses	/a/	/b/	/dz/	/ts/	/d/	/ɛ/	/e/	/f/	/ɡ/	/h/	/ɪ/	/i/	/ʒ/	/k/	/l/	/m/	/n/	/o/	/p/	/q/	/r/	/s/	/ʃ/	/t/	/y/	/u/	/v/	/w/	/x/	/j/	/z/

Dilin yazımı için tarihi olarak farklı alfabeler kullanılmıştır. 1899'da Diyarbakır'da Zazaca yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlid eserinde dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynı bir yazı sistemi kllanılmıştır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabeye normal Arapça alfabede olmayan پ (p), چ (ç), ژ (j), ڤ V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır) ve گ (g) harfleri eklenmiştir.

Jacabson alfabesi olarak adlandırılan başka bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir. Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşan başka bir yazı sistemidir.

Harfler ve Ses Değerleri

• X: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
• W: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
• Ê: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
• Î: Zazacada ve Kurmancîde kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
• Û: Zazacada, Kurmancîde ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
• Q: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)

Eklenen Harfler

• Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
• Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).

Lehçeleri

Ana madde: Zazaca lehçeleri

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır.

Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne göre Zazaca; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

Kuzey	Güney ve Merkez	Anlam
doman	qeçek, qıc, tût, leyr	“çocuk”
nas kerdene	şınasnayış, sılasnaene	“tanımak”
bazar	bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)	“pazar”
sêr kerdene, nia daene, qayt k.	cı ra ewniyaene, cı onyayış	“bakmak”
werte (< Trk.)	miyan	“orta, ara”
thal	veng	“boş”

• Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
• Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
• Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Eski İrani dönemin sonuna doğru ve orta İrani dönemin başlagıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal: bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partçada olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

Kişi	Zazaca	Talişçe	Kurmanci	Farsça	Türkçe
Kişi Zamirleri
1.Tekil.	ez	āz	ez	men	ben
2.Tekil.	tı	tə	tu,tı	to	sen
3.Tekil.	o	av	ew	ū, ān	o (eril)
3.Tekil.	a	-	êw	-	o (dişil)
1.Çoğul.	ma	ama	em	mā	biz
2.Çoğul.	şıma	şəma	hun	şomā	siz
3.Çoğul.	ê	avon	ew, ewna	işān, inhā	onlar
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler)/Erjatif
1.Tekil.	mı(n)	mə	min	men	benim, bana, beni
2.Tekil.	to	tə	te	to	senin, sana, seni
3.Tekil.	ey	ay	wî	ū, ān	onun, ona, onu(eril)
3.Tekil.	ae	-	wê	-	onun, ona, onu(dişil)
1.Çoğul.	ma	ama	me	mā	bizim, bize, bizi
2.Çoğul.	şıma	şəma	we	şomā	sizin, size, sizi
3.Çoğul.	inan	avon	wan	işān, inhā	onların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı	Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce	Kürtçe
(1)	yew/ju	yek	odin	ena	uno	uno	eins	un	one	yek
(2)	dı	do	dva	dyo	due	dos	zwei	deux	two	du
(3)	hirê	se	tri	tria	tre	tres	drei	trois	three	sê
(4)	çar	çahar	çetyre	tesera	quattro	cuatro	vier	quatre	four	çar
(5)	panc	penc	pyatʹ	pende	cinque	cinco	fünf	cinq	five	pênc
(6)	şeş	şeş	shestʹ	eksi	sei	seis	sechs	six	six	şeş
(7)	hewt	heft	semʹ	epta	sette	siete	sieben	sept	seven	heft
(8)	heşt	heşt	vosemʹ	okto	otto	ocho	acht	huit	eight	heşt
(9)	new	noh	devyat	ennia	nove	nuevo	neun	neuf	nine	neh, noh
(10)	des	deh	desyatʹ	dheka	dieci	diez	zehn	dix	ten	deh
(20)	vist	bist	dvadtsatʹ	eíkosi	venti	veinte	zwanzig	vingt	twenty	bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.

Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.

Zazaca	Kurmanci	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Fransızca	Almanca	İngilizce	Türkçe karşılık
Pi, Pêr	Bav	Pidar	Otec	Pateras	Padre	Padre	Pére	Vater/Pater	Father	Baba
Mae, Mare	dayik, dê	Mam/Mader	Mat	Mana	Madre	Madre	Mère	Mutter	Mother	Anne
Bıra	bra	Brader	Brat	Adelfos	Fratello	Hermano	Frére	Bruder	Brother	Erkek Kardeş
Name	nav	Nam	Imja	Onoma	Nome	Nombre	Non	Name	Name	İsim/Ad
Ez	ez	Men	Ja	Ego	Io	Yo	Je	Ich	I	Ben
To	tu	To	Ti	Esei	Ti/Te	Te/Ti/Tu	Tu/Toi	Du	Thou	Sen
Ma	em	Ma	My	Emais	Noi	Nos(otros)	Nous	Wir	We	Biz
Mı	min	Men	Moj	Mou	Mio	Mi	Mon	Mein	My	Benim
To	te	To	Tvoe	-	Tuo	Tu	Ton	-	Your	Senin
Ya Eya	belê	Beli	Da	Nai	Si	Sí	Vui	Ja	Yes	Evet
Nê, Ni	na, ne	Ne	Ne	Ochi	No	No	Non	Nein	No	Hayır
Gırd, Pil	Gir, Girs; Mezın	Bozorg/Gatte	Gromnji	Megálos	Grande	Gran	Grande	Groß	Great	Büyük
Meyis	Mêş	Meges	Moskit	Miga	Mosca	Mosca	Moustique	Mücke/Moskito	Mosquito	Sivrisinek
Giz	Dêw	Gevel,	Gigant	Gigas	Gigante	Gigante	Geant	Gigant	Giant	Dev
Astare	stêrk	Sitare	Zvezda	Astéri	Astro	Estrella	Astre	Stern	Star	Yıldız
Menge; Aşme	Meh; heyv	Mah	Mesjac	Mí̱nas	Mese	Mes	Mois	Mond	Month	Ay
Miyan	Nav, Navber	Meyan	Sredno	Meso	Mezzo	Medio	Moyen	Mitte	Middle	Orta
Viya	Bî	Bîwe	Vdova	-	Vedova	Viuda	Veuve	Witve	Widow	Dul
Rız	rız	Berinc	Ris	Rizi	Riso	Arroz	Riz	Reis	Rice	Pirinç
Sole	xwê	Nemek	Sol	Alas	Sale	Sal	Sel	Salz	Sal	Tuz
Newe	Nû	Nev	Novyi	Néos	Nuovo	Nuevo	Nouveau	Neu	New	Yeni
Lew	Lêv	Leb	Guba	Cheíli	Labbro	Labio	Lévre	Lippe	Lip	Dudak
Pa	Nıng	Pa	Podnožie	Pódi	Piede	Pata	Pied	Fuß	Foot/Leg	Ayak
Burew	Birû	Ebru	Brov	-	-	-	-	Brau	Brow	Kaş
Sine	Sing	Sine	Sunduk	Sitérno	Seno	Seno	Sein	-	-	Göğüs
Nake	Navokj	Naf	Pup	Afalos	Ombelico	Ombligo	Nombril	Nabel	Navel	Göbek
Dı/De	lı/de	Der	-	-	Di	De	De	At	Bei	-de/da
Ğezale	xezal	Gazal	Gazel	Kazélla	Gazzella	Gacela	Gazelle	Gazelle	Gazelle	Ceylan
Dızan, dından	dıdan	Dedan	Zub	Dónti	Dente	Diente	Dent	Zahn	Dental	Diş
Pırd	pır; pird	Pal	Most	Géfyra	Ponte	Puente	Pont	Brücke	Bridge	Köprü
Verg	gurg	gurg	Volk	-	-	Lobo	-	Wolf	Wolf	Kurt
Kerge	mırişk	murğ	Kurica	Kotópoulo	-	-	-	Küken	Chicken	Tavuk
Rae	rê	Rah	Doroga	Drómos	Strada	Ruta	Rue	Route	Road	Yol
Ban	xani/mal	Bina	-	-	-	-	Bâtiment	Baun	Build	Ev(Hane)
Merg	mırın	Mord	Mertvyi	-	Morto	Muerto	Mort	Mord	Murder	Ölü/Ölmek
Merdem	meriv, mırov	Merd	Muž	-	Maschio	Macho	Mari	Mann	Man	Adam
Merre	mışk	Mosh	Mysh	-	Mouse	-	-	Maus	Mouse	Fare
Ver	berî; pêşi	Ber	Vront/Pered	Pro	Fronte	Frente	Ventral/Avant	Vor	Front/Pre	Ön
Va	ba	Bad	Vater	-	Vento	Viento	Vent	Wind	Wind	Rüzgâr
Raşt	rast	Rast	Pravo	-	Ritto/Ragione	Recto	Droit	Recht	sağ	Sağ
Vıle	Kulilk	gol	Vyroslo	-	Fiore	Flor	Fleur	Blume	Flower	Çiçek
Nêm	niv	Nem	-	Imi	Semi-	Semi	Demi	-	Hemi-/Semi-	Yarım/Yarı

Farsi	Türkçe	Gileki	Zazaki
Ab	Su	Av	Awe
Ab Tengi Kerden	Susamak	Faşkal Av	Teyşan, Têsan biyaene
Ab ez cah keşiden	Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı	Du xale, gaç	Gaçık
Ab demağ	Sümük	Zak	Çhılm, zux
Ab dehan	Salya, Tükürük	Filik	Gılêzi, tü, aliye
Ab dide	Göz yaşı, alçak gönüllü bakış	Aw çumus	Hêstır, isire
Ab raket u saket	Durgun su	Mande aw	Awa mendiye
Ab gıl, alud	Kirli çamurlu su	Tül aw	Awa lemişte, zadıkıne
Ab mast	Yoğurt suyu	Keyal aw	Awa masti, awdoe
Atiş	Ateş	Taş	Adır, ar
Axer, ağbet, serencam	Son, sonuç	Axera sar	Axıri. Peyniye
Adem çaq u ferbih	Tombul, şişman adam	Babraz	Goştın
Adem deraz, lendehur, bi mesraf	İri yarı adam	Ardal	Dest u pai
Astin	Elbise kolu, ten, etek	Tilif	İsti
Asiyab desti	El değirmeni	Aseye, das aseye	Dıstarri
Aşti	Barış	Aşt	Aştiye
Aşgal	Çöp, çer çöp	Rute	sılond
Ağel, Ağul	Ağıl	Malge	Gorre
An çiz, felan çiz	O şey	Hakarey	O çi
Riz avar kerden	Yıkmak	Dakalas an	Rıjnaene
Miaverem	Getiriyorum	Havaram	Ez anane
Biyaverem	Getireyim	Biyaram	Ez biari
Mi averdem	Getirirdim	Haverded bum	Mı ardêne
Averde budem	Getirmiştim	Biyardah bum	Mı ardi bi
Ez kodam rah, koca	hangi yoldan	Kami rah	Kamci rae
Oftaden	Düşmek	Katan	Waro gınaene, Kewtene
Efşanden	Serpmek, dağıtmak	Şondan	Pışkıtene
Eknun, hala	Şimdi, hala	İse	Nıka
Umid	Umut	Nanje	Umıd
İncaha	Buralar	İyan	İtyay, Nacay
İnqeder, kemi ez çizi	Bu kadar, birşeyden az	Hançey, hanei	Hende
Baran	Yağış	Varaş, baraş	Varan, varış
Baran mi barid	Yağmur yağıyor	Varaş vare	Varış/Varan vareno
Darem ber mi gerdem	Dönmekteyim	Vagerdesederem	Ezo geyrenan a
Baz hem, du bare	Tekrar, yine	hande	Anci, reyna
Berader	Kardeş	Abrar	Bıra
Ber xizanden, bolend kerden	Yükseltmek, ayağa kaldırmak	Varasanen	Berz kerdene, Werznaene
Berf barid	Kar yağıyor	Varf ba varas	Vewre Varena
Boriden	Kesmek-ayırmak-kopuk	Ben	Bırrnaene
Bozorg şoden	Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak	Pille vabaon	Pil biyaene
Bestankar, delepkar	İstekli, alacaklı	Qarze xa	Waştoğ
Beliden	Yutmak	Fabarasan	Qult kerdene, Rıqılotnaene
Bolend kerden	Kaldırmak, yükseltmek	Jaora gutan	Berz kerdene
Benefşe	Menekşe	Mişin	Menemşe, bınewşe
Bu	Koku	Uffa, Uffye	Boe
Bute	Çalı, geven	Gavand, abarak	Gone
Biyaid	Gelin	Beyey	Bêrê
Bişter, ziyadter	Çok fazla	Veştar	Vêşêri, zêdêri
Eblaq	Alacalı	Kalaç	Belekın
Ez pa derd amaden, xeste şoden	Yorulmak, bıkmak	Va katan	Qefeliyaene, kewtene
Ez pa derd averden, xeste kerden	Yormak, bıktırmak	Vargentan	Qefelnaene, xêğ kerdene
Pertab kerden	Fırlatmak, atmak, bırakmak	Tuadan	Eştene, partav kuwıtene
Porsiden - Sual kerden	Sormak	Vapursen	Persaene, Pers kerdene
Girdu	Ceviz	Gardakan	Goze
Gerdiden-Geşten	Dolaşmak, dönmek, tur atmak	Gardasan	Geyraene
Gerdanden	Döndürmek, değiştirmek	Gardanen	Çarnaene
Gorosne, guşne	Açlık	Vaşna	Veyşan, gest
Mirevem bazar suzan migrem	Pazara iğne almaya gidiyorum	Şunam bazar darzan haginam	Şonan suke/bacar derzine herinenan
Gırye	Ağlama	Borme	Bermayış, berbış
Girye kerden	Ağlamak	Burme gudan	Bermaene, berbaene
Girye mikoned	Ağlayan	Burme kuna	Bermeno/bermena
Goften	Söylemek	Gutan	Vaten

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca	Türkçe
Namê to çıko/çıto/çıçiyo?	Adın ne?
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo?	Adınız nedir?
Tı çend serriya / Tı çend serriya?	Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola?	Nasılsın iyi misin?
Se kena, weşiya?	Nasılsın, iyi misin?
Tı weş be / merxudar be	Sağol (teşekkür).
Teşekur kenan / Homa razi bo	Teşekkür ederim.
Homa to ra razi bo	Allah senden razı olsun.
No çıko? / No çıçiyo?	Bu nedir?
Tı se kena?	Ne yapıyorsun?
Şıma xeyr amey	Hoş geldiniz
esto (eril) / esta (dişil)	var
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil)	yok
Eya	evet
Nê	hayır
şo	git
bê	gel
vace	söyle
Tı se vana	Ne diyorsun?
keye/çê	ev; aile

Renkler

Zazaca	Türkçe	Kurmancca
khewe/	mavi	hêşin
kho	yeşil	kesk
gewr	gri	gewr
zerd	sarı	zer
sur	kırmızı	sor
sıpê	beyaz	sıpi
şiya	siyah	reş
qewa	kahverengi	qehweyi
khez	sarışın (insanlar için)	çil

Akrabalık

Zazaca	Türkçe	Kurmancca
maye	anne	dayık/de
pi	baba	bav
waye	kız kardeş	xwişk/xang
bıra	erkek kardeş	bra/brang
may û pi	ebeveyn	de û bav
ded	amca	ap
nacniye	amcanın karısı	amojin
xal	dayı	xal (köken: arapça)
xalcêniye	dayının karısı
emıke/amıke	hala	met (köken: arapça)
xalıke	teyze	xalti (köken: arapça)
veyve	gelin	bûk
zama	damat	zava

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca	Türkçe	İngilizce	Farsça	Kurmancca	Soranca
balışna	yastık	pillow	bâleş	balif	Serin
şayene	yapabilmek	can	şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali) tevanisten	kanin/karin/şa kırın	twanin
tiya-uca	ora-bura	there-here	anca-inca	wıra-vıra	êre, lewê
şıma kendêne	(Siz) yapıyordunuz	You were doing	(şoma) mikerdid	we dıkır	(êwe) detankırd
o nêşeno	O yapamıyor.	He can't	u nêmituned	ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı)	ew natwanêt
herinayene	satın almak	to buy	xariden	kırin	kırin
esto	var	available	hest	heye	heye
masayene	şişmek	to swell	Amasadan	perçıftın
bermayene	ağlamak	to cry	gerye kerden	gırin/gıriyan	gırin
şımıtenene	içmek	to drink	aşamiten	vexwarın/vexwartın	xwardınewe
mı rê	bana	to me	beraye men/beram	jı mın ra/jı bo mın	bo mın/bom
to rê	sana	to you	beraye tu/berat	jı te ra/jı bo te	bo to/bot
şıma rê	size	to you	baraye şuma/beratan	jı we ra/jı bo we	bo êwe/botan
ma rê	bize	to us	baraye ma/beraman	jı me ra/jı bo me	bo ême/boman
biya!	Getir!	Bring!	bavar!	bine!	bıhêne!
Ewro tı çıturiya?	Bugün nasılsın?	How are you today?	Emruz to çetori?	İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?)	emro to çonit?
waştene	istemek	to want	xâsten	xwastın	xwastın
mardene	saymak	to count	Şamorden	hêjmartın	hêjmardın
Namê şıma çıyo?	Adınız nedir?	What is your name?	Name şoma çist?	Nave we çıye?	Nawi êwa çiye/Nawtan çiye?
raresnayene	yetiştirmek	bring up	resaden
gırewtene	almak	take	gireften	gırtın	gırtın
kerdene	yapmak, etmek	do	kerden	kırın	kırdın
merdım	adam, insan	people	merdum	merıv	merdım
estor	at	horse	asp/astar	esp/hesp	esp
engure	üzüm	grape	engur	tırı	tıre
ardene	getirmek	bring	averden	anin	hênan/awırdın
homa	tanrı	god/deity	xoda	xwade/xwede	xwa, xwade
engışte	parmak	finger	angoşt	tıli	engust, pence
mase	balık	fish	mahi	masi	masi
tari	karanlık	dark	tarîk	tari	tari
vızêr	dün	yesterday	dirouz	doho	dwênê
waşti	sözlü/nişanlı	fiance	nâm-zad	dergist	desgir
awe	su	water	âb	av	aw
xoz	domuz	pig	xok		beraz

Zaza edebiyatı

Tarihte, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir.

Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucununda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.

Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mehmet Demirtaş’ın da 1975 yılında kaleme aldığı ve 2005 yılında tamamlayabildiği Zazaca Divan mevcuttur. El yazısıyla, Arapça yazılan divan 300 sayfadan oluşmaktadır. Yazar ekonomik nedenlerden basımını yapamadığı eserini, Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü'ne teslim etmiştir.

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da Piya, Ayre, Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate, Raya Zazaistani, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Pir, Raştiye, Desmala Sure, Waxt, Çıme, Miraz, Ma, Zazana, Vir ve Wısar gibi Zazaca dergiler çıkmış ve birçok kitap da yayımlanmıştır. Bu dergilerden Zazana, Vir, Vate dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 40'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır. Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmanccanın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazacanın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir:

• Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
• Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
• Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
• Can Baz (belgesel)
• Ziyaret (Jiare) (belgesel),Ozan Munzur
• Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
• Dersim 38 (belgesel)
• Mucize, Mahsun Kırmızıgül
• Tatlı Biber Diyarım (My Sweet Pepperland), Hüner Salim
• Zımısto Vejiyo (Kış Geçsin) - Kısa Film

Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde en iyi belgesel ödülünü almıştır.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

• Lerch, Peter I. (1857/58): [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg
• Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
• Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I-II, Reichsdruckerei, Berlin
• Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
• Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
• Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " University of Michigan
• Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
• Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
• Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University
• C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
• C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
• Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg
• J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
• Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
• Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology
• Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University
• Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
• Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Okuma listesi

• Blau, Gurani et Zaza in R. Schmitt, ed., Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden, 1989, 3-88226-413-6, pp. 336–40 (About Daylamite origin of Zaza-Guranis)
• Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology.
• Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" University of Frankfurt
• Haig, Geoffrey. and Öpengin, Ergin. University of Bamberg, Germany
• Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona.
• Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan
• Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
• Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
• Werner, Brigitte. (2007) "Features of Bilingualism in the Zaza Community" Marburg, Germany
• Arslan, İlyas. 2016. Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza-Sprache. Dissertation, Universität Düsseldorf.
• Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005
• Mesut Keskin, Zur dialektalen Gliederung des Zazaki. Magisterarbeit, Frankfurt 2008.

Dış bağlantılar

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü

Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.

• http://www.zazaki.de/farhangedeylami.htm Farsi - Türkçe - Gileki (Deylemi) - Zazaki
• http://www.zazaki.de, Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)
• http://www.zazaki.net/, Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı