Zazaca

Zazaca, Zazalar tarafından konuşulan, coğrafya bakımından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli, Palu (Elazığ), Bingöl, Siverek, Erzincan ve Varto'dan oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki civarındaki köylerde de konuşulan dildir. Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.

Zazaca
Ana dili olanlar	Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, Kazakistan, ABD
Konuşan sayısı	730.705 (anadil olarak) 1.114.000-2.000.000  (tarih gerekli)
Dil aileleri	Hint-Avrupa dil ailesi Hint-İran dilleri İran dilleri Kuzeybatı İran dilleri Zaza-Gorani dilleri Zazaca
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	diq, kiu
Zazaca Dili'nin lehçelerinin coğrafi dağılımı.

Adlandırma

Zazacanın İrani diller içindeki yeri

Zazalar'ın dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye, farklılıklar gösterir. Zazalar'ın tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

• Dımılki veya Dımıli: Aksaray,Siverek,Çermik,Çüngüş,Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler. Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir. Bu ismin Deylem ile de bağlantılı olduğunu söyleyenler de vardır. Karl Hadank, V.Minorsky, Artur Christensen gibi birçok dil bilimci araştırmacı Dımıli sözcüğünün, Dailemi/Dailomi’den geldiğini belirtmektedir. Deyleman-Gilan coğrafyası ile Zazaların yaşadığı bölgeler arasında yer ve köy adları ve aşiretler arasında da isim çok sayıda benzerlikler vardır. Ayrıca Persler’in “Bisitun Kitabeleri”nde Deylemliler'in konuştukları dile “Zuzu” denmiştir.
• Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ (Palu, Maden), Bingöl, Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Dil bilimi de bu ismi kullanmaktadır. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza (aşiret) ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir. Wilhem Geiger, Ernst Kuhn, C.J.Rich ve Mc Kenzei 'Zaza' sözcüğünün 'Sasan' (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir. Sasani kalıntısı olarak Sasa veya Zaza olarak isimlendirme yapıldığı da çeşitli yazarlar tarafından ele alınmıştır.
• Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerne Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler. İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadelerini kullanmaktadır. Kırd ifadesi için dil bilimci David Neil MacKenzie, ismin milliyetten ziyade Zazaların sosyal yapıları ve yaşam tarzlarının niteliğini dile getirmek için kullanıldığını belirtmiştir. Örneğin; Iğdır yöresinde yaşayan Azeriler'in yaşam tarzı İranlılar ile çok yakınlık arz eder yörede yaşayanların bir kısmı Azeriler için "acem" ifadesini kullanır.
• Kırmancki: Dersim / Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim, eski kuşak da "Dımılki" ve "Dımıli" isimleri de kullanılmaktadır. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler ve Sünni Zazalar için "Zaza", Sünni Kürtler için "Khurr", Alevi Kürtler için "Kırdas", Kürtçeyi ise "Kırdaski" olarak bilir. Ayrıca Sünni Zaza komşularına kendilerinden ayrılmış bir kol olarak gördükleri ve aynı dili konuştuklarından ötürü "Dereza" derler yani "amcaoğlu" denilmektedir.
• Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan daha çok Alevi Zazalar tarafından kullanılan konuştukları Zazacaya verdikleri "dilimiz" anlamına gelen isimdir. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt ve Zaza askerler arasında gezerek Kurmancca ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, henüz dil bilgisel analize geçmeden bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı. Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı. Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856 ve 1860 yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı. Daha sonra Friedrich Müller (1864) ve Albert van Le Coq (1903) Zazaca dilinden kaydetmiş olduğu bu beş sayfalık notun dilbilgisel analizi yapılmaksızın yayınlamıştır.(Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zaza dilinin, dilbilgisel analizini yapmadan Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.) İranolog F.C. Andreas, meslektaşına (muhtemelen Emil Sieg’e) yazdığı Albert van Le Coq’un kayıtları üzerine 07.07.1909 tarihli mektubu Zazaca dilinin, Kürtçeye ait olmadığını belirtir.

1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, ortadoğu seyahatinde Zazacanın, Bingöl ve Siverek bölgelerinde o zamana dek yapılan en kapsamlı derlemesini gerçekleştirmiştir. Elazığ ve Siverek'de Zazaca dil kayıtları yapmıştır. Oscar Mann ilk olarak Zazacanın gramatik yapısını incelemiştir. Yaptığı dil bilimsel analizlerin sonuçlarını, Siverek'de iken gönderdiği mektubunda şu şekilde bildirilmiştir: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazacanın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazacada tekrar görüyorum." demiştir.

Dil bilimci Oscar Mann, seyahatlerinde ilk olarak Zazalar'ın yaşadığı yerlerde, sonrasında İran ve Irak’ta kaldığı üç yıllık süre zarfında birçok irani dilin de kayıt ve analizini gerçekleştirmiştir. Zazaca, Goranca ve Lurca dillerinin gramatik yapısını inceledikten sonra Batı İrani Dillerin tarihi özelliklerini açıklığa kavuşturmuştur. O.Mann bu çalışmalarını "Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs" (1909) adlı eserinde kuzey ve güney grupları diye ayırdı. Oscar Mann'ın İrani diller üzerine yaptığı bu çalışmalar sonucunda, Zazacanın başlı başına bir dil olduğunu ve katiyen Kürtçe olmadığını başta bilimsel olarak ispat etti ve kuzeybatı diller grubuna dahil olduğunu ortaya koydu. Oscar Mann’ın oluşturduğu yeni batı irani dillerin tarihini sınıflandırma temeli iranistikte, dil biliminde günümüze kadar hâlen geçerliliğini sürdürmektedir.

Prusya Bilimler Akademisi, O.Mann'ın ölümünden sonra 1917 yılında İranolog Karl Hadank'ı onun eserini tamamlaması için görevlendirmiştir. O.Mann’ın Zazaca üzerine derlediği metinler, Karl Hadank'a yetersiz gelmiştir. Karl Hadank, Zazaca araştırmasını genişletmek için daha zengin dil materyali elde etmeyi planlamıştır. Hadank, 1932 yılında Suriye ve Irak’ta Zazaca metinleri kaydetmek için bir bilimsel araştırma seyahatine girişmiştir. Karl Hadank'ın Zazacayı araştırma arzusu, beraberindeki Kürt klavuzu Celadet Bedirxan’dan dolayı bir süre yerine gelmez. Karl Hadank bunu bir süre sonra fark eder ve Celadet Bedirxan'ın asıl amacını, not defterine şöyle kaydeder: "Emir Zazaları, Kürtlerden sayıyor ve hepsini kürtleşmiş olarak görmek istiyordu. Anlaşılan, benim Zazacaya bu kadar yakından ilgi ve alaka göstermem onun hoşuna gitmiyordu." diye yazmıştır. Karl Hadank’ın çalışmaları sonucunda yaptığı gramer analizleriyle beraber 1932 yılında Almanya'nın Leipzig şehrinde 'Mundarten der Zaza' adlı eseri kitap olarak yayınlamıştır.

Zazaca Dilinin dil bilimi tarihindeki yeri O.Mann’dan sonra (1906), V.Minorsky (1920), P.Tedesco (1921), Arthur Christensen (1921), K.Hadank (1926-32), G. Morgenstierne (1958), David. N. MacKenzie(1961–95), I.M.Oranskij(1963), J.Meyer-Ingwersen (1976), Gernot Ludwig Windfuhr(1989), V.S.Rastorgueva(1990), J.Gippert(1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.

1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı. 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı. 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı. Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı.

Konuşan sayısı

Zazaca Dili, Doğu Anadolu’nun yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.

Sınıflandırma

Ana madde: Zaza-Gorani dilleri

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir. Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Genel görüşe göre Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.

Alman dil bilimci Jost Gippert ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur, ancak 20. yüzyıl itibarıylan bu sınıflandırmayı destekleyenlerin sayısında ciddi bir azalma meydana gelmiştir. Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1903), E. B. Soane K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998) ve Gülşat Aygen gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir.

Günümüzde Zazacanın dil biliminde yeri saptanmış olmasına rağmen özellikle Türkçe kaynaklarda, medyada, siyasette, geçmişteki yanlışlıklar kadar olmasa bile, Zaza Dili ve kimliği hakkında bir statükonun hala devam ettiği bilinilmektedir. Ön yargılar, bilgi ve kaynak eksikliği ya da siyasi zorlamalardan dolayı Zazaca Dilinin; Kürtçe Dilinin bir lehçesi yahut dili olabildiği ortaya sürülmüştür. Oysaki Zazaca Dilinin, Kürtçe ya da başka bir dile dahil olduğunu bilimsel açıdan kanıtlayabilen bir kaynak ya da çalışma bulunmamaktadır. Zazaca, Talişçe, Farsça ve Kürtçe gibi dillerin birbirine olan yakınlıkları, bir dili başka bir dilin lehçesi yahut alt dili olduğundan ötürü değil, akraba diller olduğu içindir. Aynı şekilde, Kürtçe dilinin bir Farsça dilinin bir lehçesi olduğu ileri sürülen görüşü için de geçerlidir. Sonuç olarak, aynı dil grubuna ait olmak, dilsel özelliklerin çoğunu paylaştığı ve de aynı kökenden geldiklerinden dolayıdır. İranolog Karl Hadank’ın da dediği "Farsça, mevcut(yaşayan) diğer İran Dillerinin yanında var olan bir dildir sadece, tüm İrani Diller'in anası değildir." sözü durumu özetlemektedir.

Ludwig Paul'a göre, Zazaca Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin yanı sıra Talişçeye de daha yakındır. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir.

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:

1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
2. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr] , Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
3. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
4. Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
5. Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
6. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
7. Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
8. Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
9. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]

Alfabe

Harf	A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ê ê	F f	G g	H h	I ı/i	İ/Î i/î	J j	K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t	U u	Ü/Û ü/û	V v	W w	X x	Y y	Z z
İsim	a	be	ce	çe	de	e	ê	fe	ge	he	ı	i	je	ke	le	me	ne	o	pe	qe	re	se	şe	te	u	ü/û	ve	we	xe	ye	ze
Ses	[/a/]	[/b/]	[/dz/]	[/ts/]	[/d/]	[/ɛ/]	[/e/]	[/f/]	[/ɡ/]	[/h/]	[/ɪ/]	[/i/]	[/ʒ/]	[/k/]	[/l/]	[/m/]	[/n/]	[/o/]	[/p/]	[/q/]	[/r/]	[/s/]	[/ʃ/]	[/t/]	[/y/]	[/u/]	[/v/]	[/w/]	[/x/]	[/j/]	[/z/]

Harfler ve Ses Değerleri

• X: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
• W: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
• Ê: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
• Î: Zazacada ve Kurmancîde kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
• Û: Zazacada, Kurmancîde ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
• Q: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)

Eklenen Harfler

• Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
• Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).

Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi henüz yoktur. Ancak yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır. Kronolojik olarak kullanılan alfabeler şunlardır:

Arap karakterli alfabe

1899'da Diyarbakır'da yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlidi ile birlikte kullanılan bu alfabe dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynıdır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabede normal Arapça alfabede olmayan şu harfler vardır:
پ : P
چ : Ç
ژ : J
ڤ : V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır)
گ : G

Bedirhan alfabesi

Modern Zazaca edebiyatıyla birlikte Zazaca yazınında Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından geliştirlmiş olan latin karakterli Kürtçe alfabe kullanılmaya başlandı. 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesi'ni kullanmaktadır. Bu alfabe 31 harften oluşmaktadır:

A B C Ç D E Ê F G H İ Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Ê-ê E ve İ arasında, Fransızcadaki "é" sesine yakındır: été.
I-i Türkçedeki I hrfi olup, küçük yazılınca noktalı, büyük yazılınca noktasızdır.
Î-î Türkçedeki İ harfine denk gelir.
Q-q Arapçadaki "kaf" (ق) sesini verir: kanun, kalem.
U-u Türkçedeki U ve I arasında W+I sesini verir.
Û-û Türkçedeki normal U sesi gibidir.
W-w Azericedeki "w" sesini verir: watan
X-x Arapçadaki kalın H (خ) sesi ile Ğ (غ) sesini verir: xeber

Jacobson alfabesi

Bu alfabe Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkılarından dolayı Jacobson Alfabesi olarak da bilinir. Alfabedeki 32 harf şunlardır:

A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Bedirhan alfebesine göre Ğ harfi fazla olup, I-ı ve İ-i harfleri Türkçedeki gibi yazılır ve okunur. (î harfi de kullanılır. Örneğin hîni (hîyni gibi okunur) derken Hıni aynı sesi vermez.)

Zülfü Selcan Alfabesi

Zülfü Selcan tarafından hazırlanan ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza Alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşur:a, b, c, ç, (ḉ), d, e, ê, f, g, h, (ḥ), ı, i, k, (ḳ), l, m, n, o, p, (ṗ), q, r, (ṙ), s, ş, t, (ṭ), u, ü, v, w, x, ẋ, y, z, ẓ

Bunlardan bazı harfler Kuzey ve Güney lehçelerine göre farklı farklı okunur:

c = Kuzey [dz] / Güney [ʤ]

ç = Kuzey [ts] (kalın seslilerden önce: a, e, ı, o, u), [ʧ] (ince seslilerden önce: ê, i, ü), / Güney [ʧ]

ḳ [kʾ], ṗ [pʾ], ṭ tʾ = yalnızca Kuzey lehçesinde kullanılır (Güney lehçesindeki karşılıkları: k, p, t) ve bunları kh, ph, th şeklinde bileşik harflerle yazmak yanlış ve sakıncalıdır.

r, ṙ = Zaza dilinde her ikisi de ayırdedilir. r’nin uzatılan telaffuzu ṙ’dir.

s, ş = Kuzey lehçesinde kalın ( a, e, ı, o, u) seslerden önce kullanılırken, ş ince (ê, i, ü) seslerden önce kullanılır. Güney lehçesinde her iki durumda da ş sesini verir.

z, ẓ = Kuzey lehçesinde z, Güney lehçesinde ẓ. Noktalı z (ẓ) harfi Türkçedeki j sesini verir

ẋ = [ɣ] = ğ

Ağız grupları

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılıyor. Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

* Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından ): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)

* Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından ): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)

* Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından ): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Dağılımı

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerler: # Tunceli (bütün ilçelerde) # Bingöl (bütün ilçelerde) # Elâzığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi) # Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro) # Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri) # Muş (Varto ilçesi) # Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri) # Adıyaman (Gerger ilçesi) # Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde ) # Batman (Batman, Kozluk) # Bitlis (Mutki, Tatvan) # Malatya (doğu bölgesi) # Ardahan (Göle'nin iki köyünde) # Aksaray (Ekecik bölgesinde 39 köyde) # Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde )

Örnekler

Kuzey	Güney ve Merkez	Anlam
doman	qeçek, qıc, tût, leyr	“çocuk”
nas kerdene	şınasnayış, sılasnaene	“tanımak”
bazar	bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)	“pazar”
sêr kerdene, nia daene, qayt k.	cı ra ewniyaene, cı onyayış	“bakmak”
werte (< Trk.)	miyan	“orta, ara”
thal	veng	“boş”

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.

• Kuzey lehçesinin en önemli özelliği k ve g ünsüzlerini bir ê veya i ünlüleri yanına geldiğinde palatize etmesidir (damaksıllaştırma). Fakat bu k/g sesini Hozat ve Kiğının bazı köyleri koruyabilmiştir.

Kuzey (genel)	çê	çêna	çêf (< Ar.)	cên-	cênc (< Trk.)	cêraene	ci
Kuzey (azınlık)	kê	kêna	kêf	gên-	gênc	gêraene	gi
Güney ve Merkez	keye	keyna	keyf	gên-	gênc	geyraene, geyrayış	gi/gı
Anlam	ev	kız	keyif	almak (şmdk. zmn.)	genç	dolaşmak	dışkı

Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').

• Kuzey ve Güneyde iki boyutlu mastar varken (-ene fiil için, -ış isim için) Merkezde tek bir biçime indirilmiştir.

Kuzey ve Güney	Merkez	Anlam
vuriya-ene	vuriya-y-ış	değişmek
vuriya-y-ış	vuriya-y-ış	değişim

Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.

• Merkez Zazacasını öbür lehçelere karşı arkaik yapan Orta Çağ İrancasından kalmış yew 'bir' rakamanı kullanmasıdır.

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
jü, zû	jew (eril), jû (dişil)	yew (> yo)	bir

Partçada bu rakam ēw, Pehlevicede ēwek ^Nişanyan olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ek^Nişanyan takılmıştır.

• Dahi bağlacı her lehçede ayrı bir ses yapısı gösterir.

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
ki	ji	zi	de, dahi

Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.

• Merkez Zazacası (Palu-Bingöl ağzı ve kısmen Diyarbakır) kelimelerin sonunda Eski İranca ç'den (örn. Soğdca rōč 'gūn' ^Nişanyan) türemiş olan c sesini korurken Kuzeyde z veya dz'ye dönüşür, Güneyde j olur. Bu erteleme yabancı uyruklu kelimelerde de görünür.

Merkez	ruec/roc	zewec (< Ar.)	sac (< Trk.)	lac	vac-	dec	poc-
Güney	roj	zewej	saj	laj	vaj-	dej	pewj-
Kuzey	roz	zewez	saz	laz	vaz-	dez	poz-
Anlam	güneş	evlilik	sac	oğul	söylemek (istek kipi)	acı	pişirmek (istek kipi)

• Palu ve Bingöl'de konuşulan Zazacayı esas alırsak, Merkez Zazacayı, Güney ve Kuzey Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, ê ünlüsünün bazı biçim ya da sözcüklerde i olarak telaffuz edilmesidir.

Kuzey ve Güney	nêm	sêm	hirê	nê-	bıgêr-/bıcêr-	sıpê	miyanên/wertên
Merkez (çoğunluk)	nim	sim	hiri	ni-	bıgir-	sıpi	miyanin
Anlam	yarım	gümüş	üç	olumsuz öneki	almak (istek kipi)	beyaz	ortadaki

Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsçada ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi ^Wiktionary (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').

• Doğu-Dersim ile Palu-Bingöl ağızlarında da ê ünlüsü kelimenin başında ve arasında ye şeklinde telaffuz edilmektedir.

Normal Zazaca	Değişmiş Zazaca	Anlam
dês	dyes	duvar
asmên	asmyen	gökyüzü

• Güney Zazacasında ve bazı geçiş şivelerine özel olan isim ve sıfat tamlamalarında izafet -o ve -ê, -a ile tamlanan isim arasına 2. halinde (dolaysız nesne ile ergatif halinde özne hariç) "-d-" ’nin girmesi:

Kuzey	Merkez	Güney	Anlam
lazê mı lazê to rê vano	laci mı laci tı ri vun	lajê mı lajdê to rê vano	oğlum oğluna diyor

Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.

• Merkez Zazacayı Kuzey ve Güney Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, belirsizlik tanımlığı (article) -ê, Merkez’de (-êk).

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
rozê	rojê	rocêk	bir gün

Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.

• Bir de Merkez Zazacadaki çoğu ağızlarında iyelik bağıntısının eril -i, dişil -ê ~ -ay olduğu, bazı ağızlarda ise dişil ve eril bağıntısı ekinin -ê'de eşleştiği görülmektedir.

Kuzey ve Güney	Merkez	Anlam
embazê mı	embazi mı	(erkek) arkadaşım
embaza mı	embazê mı	(kız) arkadaşım

• Güney Zazacada tek heceli fiil takıları şimdiki zamanda çekimlenen fiille bitişik şekilde kalır, Örneğin; Çermik kê ber a beno, Bingöl ve Tunceli(Hozat) ber bena a "kapı açılacak."
• Kuzey Zazacanın, ağızlarının içinde var olan Dersim Zazacası, Doğu-Dersim (Mameki, Güney-Pülümür, Mazgirt ve Nazimiye) ve Batı-Dersim(Çemişgezek, Hozat ve Ovacık) ağızlarından oluşur. Kuzey Zazacanın Dersim ağızlarındaki en belirgin özelliğide, sızıcı seslerden olan s : ş ve z : j ile beraber patlamalı-sızlamalı ç [tsh : tšh], c [dz : dž] ve çh [ts : tš] ünsüzlerinin ses biriminde değişke ya da çevresel üye olarak karşı karşıya olmasından dolayı meydana gelen yeni bir ses yapısının sahip olmasıdır. J ve ş sesleri yalnız belirli koşullar sonucunda, i, ü veya ê nin damaksıl varyantı [ye]’den evvel gelince ortaya çıkar.

Diğer ünlü harfler önünde yer alan s yada z sessizlerinden ötürü ç, c ve çh ünsüzleri de tsh, dz ve ts şeklinde belirmiştir. Dersim ve Erzincan’ın çoğunda ve Tekman'da, kısmen Hınıs'da, Koçgiri'de ise Çarekan ağzında bu özellik vardır.

Normal Zazaca	şane	siya	zıwa	ca /dja/	çı /tşı/
Varto ağzı	şane	sia	züa	ca /dja/	çı /tşı/
Dersim ağzı	sane	şia	jüa	ca /dza/	çı /tsı/
Anlam	tarak	kara	kuru	yer	ne

Bu özelliğin kazanılmasında Ermenice dilinin de payı olduğu söylenilebilir.

Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Eski İrani dönemin sonuna doğru ve orta İrani dönemin başlagıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir . Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal : bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partçada olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek” : era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

Kişi	Zazaca	Talişçe	Kurmanci	Farsça	Türkçe
Kişi Zamirleri
1.Tekil.	ez	āz	ez	men	ben
2.Tekil.	tı	tə	tu,tı	to	sen
3.Tekil.	o	av	ew	ū, ān	o (eril)
3.Tekil.	a	-	êw	-	o (dişil)
1.Çoğul.	ma	ama	em	mā	biz
2.Çoğul.	şıma	şəma	hun	şomā	siz
3.Çoğul.	ê	avon	ew, ewna	işān, inhā	onlar
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler) / Erjatif
1.Tekil.	mı(n)	mə	min	men	benim, bana, beni
2.Tekil.	to	tə	te	to	senin, sana, seni
3.Tekil.	ey	ay	wî	ū, ān	onun, ona, onu(eril)
3.Tekil.	ae	-	wê	-	onun, ona, onu(dişil)
1.Çoğul.	ma	ama	me	mā	bizim, bize, bizi
2.Çoğul.	şıma	şəma	we	şomā	sizin, size, sizi
3.Çoğul.	inan	avon	wan	işān, inhā	onların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı	Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce	Kürtçe
(1)	yew/ju	yek	odin	ena	uno	uno	eins	un	one	yek
(2)	dı	do	dva	dyo	due	dos	zwei	deux	two	du
(3)	hirê	se	tri	tria	tre	tres	drei	trois	three	sê
(4)	çar	çahar	çetyre	tesera	quattro	cuatro	vier	quatre	four	çar
(5)	panc	penc	pyatʹ	pende	cinque	cinco	fünf	cinq	five	pênc
(6)	şeş	şeş	shestʹ	eksi	sei	seis	sechs	six	six	şeş
(7)	hewt	heft	semʹ	epta	sette	siete	sieben	sept	seven	heft
(8)	heşt	heşt	vosemʹ	okto	otto	ocho	acht	huit	eight	heşt
(9)	new	noh	devyat	ennia	nove	nuevo	neun	neuf	nine	neh, noh
(10)	des	deh	desyatʹ	dheka	dieci	diez	zehn	dix	ten	deh
(20)	vist	bist	dvadtsatʹ	eíkosi	venti	veinte	zwanzig	vingt	twenty	bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.

Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.

Zazaca	Kurmanci	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Fransızca	Almanca	İngilizce	Türkçe karşılık
Pî, Pêr; Baw, Bawk, Babî	Bav	Pidar	Otec	Pateras	Padre	Padre	Pére	Vater/Pater	Father	Baba
Maye, Mare; Dayîke, Dadî	dayik, dê	Mam/Mader	Mat	Mana	Madre	Madre	Mère	Mutter	Mother	Anne
Bıra	bra	Brader	Brat	Adelfos	Fratello	Hermano	Frére	Bruder	Brother	Erkek Kardeş
Name	nav	Nam	Imja	Onoma	Nome	Nombre	Non	Name	Name	İsim/Ad
Ez	ez	Men	Ja	Ego	Io	Yo	Je	Ich	I	Ben
To/Tu	tı, tu	To	Ti	Esei	Ti/Te	Te/Ti/Tu	Tu/Toi	Du	Thou	Sen
Ma	em	Ma	My	Emais	Noi	Nos(otros)	Nous	Wir	We	Biz
Mı	mın	Men	Moj	Mou	Mio	Mi	Mon	Mein	My	Benim
To	te	To	Tvoe	-	Tuo	Tu	Ton	-	Your	Senin
E, Ya , Belê; Eya, Erê	erê	Beli	Da	Nai	Si	Sí	Vui	Ja	Yes	Evet
Ney, Nê, Ni	na, ne	Ne	Ne	Ochi	No	No	Non	Nein	No	Hayır
Gırs, Gird; Pîl	Gir, Girs; Mezın	Bozorg/Gatte	Gromnji	Megálos	Grande	Gran	Grande	Groß	Great	Büyük
Mêse; Meis	Mêş	Meges	Moskit	Miga	Mosca	Mosca	Moustique	Mücke/Moskito	Mosquito	Sivrisinek
Dêw; Giz	Dêw	Gevel,	Gigant	Gigas	Gigante	Gigante	Geant	Gigant	Giant	Dev
Astare	stêrk	Sitare	Zvezda	Astéri	Astro	Estrella	Astre	Stern	Star	Yıldız
Menge; Asme	Meh; heyv	Mah	Mesjac	Mí̱nas	Mese	Mes	Mois	Mond	Month	Ay
Miyan	Nav, Navber	Meyan	Sredno	Meso	Mezzo	Medio	Moyen	Mitte	Middle	Orta
Viya	Bî	Bîwe	Vdova	-	Vedova	Viuda	Veuve	Witve	Widow	Dul
Rız	rız	Berinc	Ris	Rizi	Riso	Arroz	Riz	Reis	Rice	Pirinç
Sole	xwê	Nemek	Sol	Alas	Sale	Sal	Sel	Salz	Sal	Tuz
Newe	Nû	Nev	Novyi	Néos	Nuovo	Nuevo	Nouveau	Neu	New	Yeni
Lew	Lêv	Leb	Guba	Cheíli	Labbro	Labio	Lévre	Lippe	Lip	Dudak
Pa, Lıng	Pê, Lıng	Pa	Podnožie	Pódi	Piede	Pata	Pied	Fuß	Foot/Leg	Ayak
Birû	Birû	Ebru	Brov	-	-	-	-	Brau	Brow	Kaş
Sine	Sing	Sine	Sunduk	Sitérno	Seno	Seno	Sein	-	-	Göğüs
Nengû, Nenûg	Nengû, Nenûg	Nahan	Nogot	Nýchi	Unghia	Uña	Ongle	Nagel	Nail	Tırnak
Nake	Navokj	Naf	Pup	Afalos	Ombelico	Ombligo	Nombril	Nabel	Navel	Göbek
Qirike, Gule	Qirik	Galu	Gorlo	-	Gola	Garganta	Gorge	Gurgel	Gullet	Boğaz (Gırtlak)
Poste; Çerme	Post; Çerm	Post	Plenka	Petsi	Pelle	Pelar	Peau	Pelz	Pelt	Deri/Post
Dı/De	dı/de	Der	-	-	Di	De	De	At	Bei	-de/da
Xezale	xezal	Gazal	Gazel	Kazélla	Gazzella	Gacela	Gazelle	Gazelle	Gazelle	Ceylan
Ber-Çever	der	Der	Dvar	Pórta	Porta	Puerta	Porte	Tor	Door	Kapı
Didan, dıdon	dıdan	Dedan	Zub	Dónti	Dente	Diente	Dent	Zahn	Dental	Diş
Erd	erd	zemin	-	-	-	-	-	Erde	Earth	Yeryüzü
Pır/Pur	pır,teji	Pur	Polnyi	Pliri	Pieno	Pleno	Plein	Prall	Full	Dolu
Pisike	pisik, pizûk	Cuş	Pryshch	Pyo	Pus	Pus	Pus	Pustel	Pus/Pimple	Sivilce
Pırd	pır; pird	Pal	Most	Géfyra	Ponte	Puente	Pont	Brücke	Bridge	Köprü
Pısing, -e	Pisîk; kıtık, pişik	Gerbe	Kot	Gata	Gatto	Gato	Pussy	Kitty	Kätzchen	Kedi
Verg	gurg	gurg	Volk	-	-	Lobo	-	Wolf	Wolf	Kurt
Kerge	mırişk	murğ	Kurica	Kotópoulo	-	-	-	Küken	Chicken	Tavuk
Mircela/Miclor	muri	Meverçe	Myravi	Mirminki	Formica	Hormiga	Amerse	Ameis	Pismire	Karınca
Meymun	meymun	Meymun	-	Maimou	Scimmia	Mono	-	-	Monkey	Maymun
Rayîr; Raye	rê	Rah	Doroga	Drómos	Strada	Ruta	Rue	Route	Road	Yol
Bon-Çe	xani / mal	Bina	-	-	-	-	Bâtiment	Baun	Build	Ev(Hane)
Lex/Leq	leq	Lakh	-	Glénti	Allodola	Alondra	Alouette	Lerche	Lark	Şaka
Veng	deng	Avaz, dang	-	Voce	Voz	Voix	-	Voice		Ses
Merg	mırın	Mord	Mertvyi	-	Morto	Muerto	Mort	Mord	Murder	Ölü/Ölmek
Mordem	meriv, mırov	Merd	Muž	-	Maschio	Macho	Mari	Mann	Man	Adam
Rêze	rêz	Rotbe	Rang	-	Rango	Rango	Rang	Rang	Rank	Sıra
Merre	mışk	Mosh	Mysh	-	Mouse	-	-	Maus	Mouse	Fare
Tenik	tenık,nazık	Tenek	Tonki	-	-	-	-	Dünn	Thin	İnce
Limon	limon	Limon	Limon	Lemoni	Limone	Limón	-	-	Lemon	Limon
Fasulîya	Fasulîya	Baghla	Bob	-	-	Haba	-	Bohne	Bean	Fasulye
Bamya	bamya	Bamye	Bamiya	Bamia	-	-	-	-	-	Bamya
Aw-Ağ	aw,av	Ab	-	-	Acqua	Agua	Aqua/Eau	Aqua/Water	-	Su
Sêm; zîv	sîm; zêw, zîv	Sim	Serebro	Asimi	Argento	Plata	Argent	Silber	Silver	Gümüş
Vernî	berî; pêşi	Ber	Vront/Pered	Pro	Fronte	Frente	Ventral/Avant	Vor	Front/Pre	Ön
rîpel	rûpel	Safiha	Pazh	-	Pagino	Página	Page	Page/Seite	Page	Sayfa
baş; hewl/hol	baş	Aveh	Vpolne	-	-	-	-	Wohl	Well	İyi
Ema	ema, lê	Ama, vali	Lish	Omais	Ma	Mas	Mais	Aber	But	Ancak
Va	ba	Bad	Vater	-	Vento	Viento	Vent	Wind	Wind	Rüzgâr
Raşt	rast	Rast	Pravo	-	Ritto/Ragione	Recto	Droit	Recht	sağ	Sağ
Vıle	cicek, gul, kulilk	gol	Vyroslo	-	Fiore	Flor	Fleur	Blume	Flower	Çiçek
Nêm	niv	Nem	-	Imi	Semi-	Semi	Demi	-	Hemi-/Semi-	Yarım/Yarı

Farsi	Türkçe	Gileki	Zazaki
Ab	Su	Av	Awe
Ab Tengi Kerden	Susamak	Faşkal Av	Teyşan,Têsan biyaene
Ab ez cah keşiden	Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı	Du xale,gaç	Gaçık
Ab demağ	Sümük	Zak	Çhılm, zux
Ab dehan	Salya, Tükürük	Filik	Gılêzi, tü, aliye
Ab dide	Göz yaşı, alçak gönüllü bakış	Aw çumus	Hêstır, isire
Ab raket u saket	Durgun su	Mande aw	Awa mendiye
Ab gıl, alud	Kirli çamurlu su	Tül aw	Awa lemişte, zadıkıne
Ab mast	Yoğurt suyu	Keyal aw	Awa masti, awdoe
Atiş	Ateş	Taş	Adır, ar
Axer, ağbet, serencam	Son, sonuç	Axera sar	Axıri. Peyniye
Adem çaq u ferbih	Tombul, şişman adam	Babraz	Goştın
Adem deraz, lendehur, bi mesraf	İri yarı adam	Ardal	Dest u pai
Astin	Elbise kolu, ten, etek	Tilif	İsti
Asiyab desti	El değirmeni	Aseye, das aseye	Dıstarri
Aşti	Barış	Aşt	Aştiye
Aşgal	Çöp, çer çöp	Rute	sılond
Ağel, Ağul	Ağıl	Malge	Gorre
An çiz, felan çiz	O şey	Hakarey	O çi
Riz avar kerden	Yıkmak	Dakalas an	Rıjnaene
Miaverem	Getiriyorum	Havaram	Ez anane
Biyaverem	Getireyim	Biyaram	Ez biari
Mi averdem	Getirirdim	Haverded bum	Mı ardêne
Averde budem	Getirmiştim	Biyardah bum	Mı ardi bi
Ez kodam rah, koca	hangi yoldan	Kami rah	Kamci rae
Oftaden	Düşmek	Katan	Waro gınaene, Kewtene
Efşanden	Serpmek, dağıtmak	Şondan	Pışkıtene
Eknun, hala	Şimdi, hala	İse	Nıka
Umid	Umut	Nanje	Umıd
İncaha	Buralar	İyan	İtyay, Nacay
İnqeder, kemi ez çizi	Bu kadar, birşeyden az	Hançey, hanei	Hende
Baran	Yağış	Varaş, baraş	Varan, varış
Baran mi barid	Yağmur yağıyor	Varaş vare	Varış/Varan vareno
Darem ber mi gerdem	Dönmekteyim	Vagerdesederem	Ezo geyrenan a
Baz hem, du bare	Tekrar, yine	hande	Anci, reyna
Berader	Kardeş	Abrar	Bıra
Ber xizanden, bolend kerden	Yükseltmek, ayağa kaldırmak	Varasanen	Berz kerdene, Werznaene
Berf barid	Kar yağıyor	Varf ba varas	Vewre Varena
Boriden	Kesmek-ayırmak-kopuk	Ben	Bırrnaene
Bozorg şoden	Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak	Pille vabaon	Pil biyaene
Bestankar, delepkar	İstekli, alacaklı	Qarze xa	Waştoğ
Beliden	Yutmak	Fabarasan	Qult kerdene,Rıqılotnaene
Bolend kerden	Kaldırmak, yükseltmek	Jaora gutan	Berz kerdene
Benefşe	Menekşe	Mişin	Menemşe, bınewşe
Bu	Koku	Uffa,Uffye	Boe
Bute	Çalı, geven	Gavand, abarak	Gone
Biyaid	Gelin	Beyey	Bêrê
Bişter, ziyadter	Çok fazla	Veştar	Vêşêri, zêdêri
Eblaq	Alacalı	Kalaç	Belekın
Ez pa derd amaden, xeste şoden	Yorulmak, bıkmak	Va katan	Qefeliyaene, kewtene
Ez pa derd averden, xeste kerden	Yormak, bıktırmak	Vargentan	Qefelnaene, xêğ kerdene
Pertab kerden	Fırlatmak, atmak, bırakmak	Tuadan	Eştene, partav kuwıtene
Porsiden - Sual kerden	Sormak	Vapursen	Persaene, Pers kerdene
Girdu	Ceviz	Gardakan	Goze
Gerdiden-Geşten	Dolaşmak, dönmek, tur atmak	Gardasan	Geyraene
Gerdanden	Döndürmek, değiştirmek	Gardanen	Çarnaene
Gorosne, guşne	Açlık	Vaşna	Veyşan, gest
Mirevem bazar suzan migrem	Pazara iğne almaya gidiyorum	Şunam bazar darzan haginam	Şonan suke/bacar derzine herinenan
Gırye	Ağlama	Borme	Bermayış, berbış
Girye kerden	Ağlamak	Burme gudan	Bermaene, berbaene
Girye mikoned	Ağlayan	Burme kuna	Bermeno/bermena
Goften	Söylemek	Gutan	Vaten

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca	Türkçe
Namê to çıko/çıto/çıçiyo?	Adın ne?
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo?	Adınız nedir?
Tı çend serriya / Tı çend serriya?	Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola?	Nasılsın iyi misin?
Se kena, weşiya?	Nasılsın, iyi misin?
Tı weş be / merxudar be	Sağol (teşekkür).
Teşekur kenan / Homa razi bo	Teşekkür ederim.
Homa to ra razi bo	Allah senden razı olsun.
No çıko? / No çıçiyo?	Bu nedir?
Tı se kena?	Ne yapıyorsun?
Şıma xeyr amey	Hoş geldiniz
esto (eril) / esta (dişil)	var
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil)	yok
Eya	evet
Nê	hayır
şo	git
bê	gel
vace	söyle
Tı se vana	Ne diyorsun?
keye / çê	ev; aile

Renkler

Zazaca	Türkçe	Kurmancca
khewe/	mavi	hêşin
kho	yeşil	kesk
gewr	gri	gewr
zerd	sarı	zer
sur	kırmızı	sor
sıpê	beyaz	sıpi
şiya	siyah	reş
qewa	kahverengi	qehweyi
khez	sarışın (insanlar için)	çil

Akrabalık

Zazaca	Türkçe	Kurmancca
maye	anne	dayık / de
pi	baba	bav
waye	kız kardeş	xwişk / xang
bıra	erkek kardeş	bra / brang
may û pi	ebeveyn	de û bav
ded	amca	ap
nacniye	amcanın karısı	amojin
xal	dayı	xal (köken: arapça)
xalcêniye	dayının karısı
emıke / amıke	hala	met (köken: arapça)
xalıke	teyze	xalti (köken: arapça)
veyve	gelin	bûk
zama	damat	zava

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca	Türkçe	İngilizce	Farsça	Kurmancca	Soranca
balışna	yastık	pillow	bâleş	balif	Serin
şayene	yapabilmek	can	şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali) tevanisten	kanin/karin/şa kırın	twanin
tiya-uca	ora-bura	there-here	anca-inca	wıra-vıra	êre, lewê
şıma kendêne	(Siz) yapıyordunuz	You were doing	(şoma) mikerdid	we dıkır	(êwe) detankırd
o nêşeno	O yapamıyor.	He can't	u nêmituned	ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı)	ew natwanêt
herinayene	satın almak	to buy	xariden	kırin	kırin
esto	var	available	hest	heye	heye
masayene	şişmek	to swell	Amasadan	perçıftın
bermayene	ağlamak	to cry	gerye kerden	gırin/gıriyan	gırin
şımıtenene	içmek	to drink	aşamiten	vexwarın/vexwartın	xwardınewe
mı rê	bana	to me	beraye men / beram	jı mın ra / jı bo mın	bo mın / bom
to rê	sana	to you	beraye tu / berat	jı te ra / jı bo te	bo to / bot
şıma rê	size	to you	baraye şuma / beratan	jı we ra / jı bo we	bo êwe / botan
ma rê	bize	to us	baraye ma / beraman	jı me ra / jı bo me	bo ême / boman
biya!	Getir!	Bring!	bavar!	bine!	bıhêne!
Ewro tı çıturiya?	Bugün nasılsın?	How are you today?	Emruz to çetori?	İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?)	emro to çonit?
waştene	istemek	to want	xâsten	xwastın	xwastın
mardene	saymak	to count	Şamorden	hêjmartın	hêjmardın
Namê şıma çıyo?	Adınız nedir?	What is your name?	Name şoma çist?	Nave we çıye?	Nawi êwa çiye / Nawtan çiye?
raresnayene	yetiştirmek	bring up	resaden
gırewtene	almak	take	gireften	gırtın	gırtın
kerdene	yapmak, etmek	do	kerden	kırın	kırdın
merdım	adam, insan	people	merdum	merıv	merdım
estor	at	horse	asp / astar	esp / hesp	esp
engure	üzüm	grape	engur	tırı	tıre
ardene	getirmek	bring	averden	anin	hênan / awırdın
homa	tanrı	god / deity	xoda	xwade / xwede	xwa, xwade
engışte	parmak	finger	angoşt	tıli	engust, pence
mase	balık	fish	mahi	masi	masi
tari	karanlık	dark	tarîk	tari	tari
vızêr	dün	yesterday	dirouz	doho	dwênê
waşti	sözlü / nişanlı	fiance	nâm-zad	dergist	desgir
awe	su	water	âb	av	aw
xoz	domuz	pig	xok		beraz

Zaza edebiyatı

Tarihte, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir.

Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucununda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.

Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mehmet Demirtaş’ın da 1975 yılında kaleme aldığı ve 2005 yılında tamamlayabildiği Zazaca Divan mevcuttur. El yazısıyla, Arapça yazılan divan 300 sayfadan oluşmaktadır. Yazar ekonomik nedenlerden basımını yapamadığı eserini, Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü'ne teslim etmiştir.

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da Piya, Ayre, Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate, Raya Zazaistani , Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Pir, Raştiye, Desmala Sure, Waxt, Çıme, Miraz, Ma, Zazana,Vir ve Wısar gibi Zazaca dergiler çıkmış ve birçok kitap da yayımlanmıştır. Bu dergilerden Zazana, Vir, Vate dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 40'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır. Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmanccanın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazacanın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir:

• Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
• Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
• Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
• Can Baz (belgesel)
• Ziyaret (Jiare) (belgesel),Ozan Munzur
• Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
• Dersim 38 (belgesel)
• Mucize, Mahsun Kırmızıgül
• Tatlı Biber Diyarım (My Sweet Pepperland), Hüner Salim
• Zımısto Vejiyo (Kış Geçsin) - Kısa Film

Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde en iyi belgesel ödülünü almıştır.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

• Lerch, Peter I.(1857/58): [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg
• Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
• Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I-II, Reichsdruckerei, Berlin
• Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
• Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
• Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " University of Michigan
• Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
• Sandonato, M.(1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
• Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University
• C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
• C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
• Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A. / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg
• J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
• Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
• Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology
• Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University
• Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
• Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Okuma listesi

• Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
• Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
• Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005

Dış bağlantılar

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü

Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.

• http://www.zazaki.de/farhangedeylami.htm Farsi - Türkçe - Gileki (Deylemi) - Zazaki
• http://www.zazaki.de , Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)
• http://www.zazaki.net/, Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı