Farsça
Farsça (Farsça: فارسی; Farsî veya زبان فارسی; Zabân-e Farsî), İran, Afganistan, Tacikistan, Özbekistan ve Basra Körfezi ülkelerinde konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup dildir. Hint-Avrupa dil ailesinin bir kolu olan Hint-İran dillerinin İran öbeğine bağlıdır. Antik Pers halkının konuştuğu dilden türemiştir.[2]
Farsça | |
---|---|
فارسی | |
![]() Fars-Arap alfabesiyle yazılmış Fārsi kelimesi | |
Telaffuz | Farsî |
Bölge | İran platosu |
Etnisite | Farslar |
Dönem | 2019[1] 110.045.100 |
Dil ailesi | Hint-Avrupa
|
Diyalektler | Batı İran
|
Yazı sistemi | Arap alfabesi (Fars alfabesi) Kiril alfabesi (Tacik alfabesi) İbrani alfabesi |
Resmî durumu | |
Resmî dil | ![]() ![]() ![]()
|
Dil kodları | |
ISO 639-1 | fa |
ISO 639-2 | per (B) fas (T) |
ISO 639-3 | fas – kapsayıcı kod Bireysel kodlar: pes – Batı Farsça prs – Darice tgk – Tacikçe aiq – Aymakça bhh – Buhori dili haz – Hazaragi jpr – Cidi phv – Pahlavani deh – Dehwari jdt – Cuhuri ttt – Tatça |
![]() Farsça'nın konumu. |
Farsça ve lehçeleri İran, Afganistan ve Tacikistan'da resmî dil statüsündedir. CIA World Factbook'a göre İran, Afganistan, Tacikistan ve Özbekistan'da yaklaşık 100 milyon kişinin anadili Farsçadır. Hindistan ve Pakistan başta olmak üzere diğer ülkelerde de bir o kadar daha kişinin bu dili konuştuğu tahmin edilmektedir. 2006 yılında UNESCO'ya Farsçayı da "Uluslararası Ana Dil" statüsündeki dillerden biri olarak seçmesi önerilmiştir.
Farsça tarih boyunca Batı Asya, Orta Asya ve Güney Asya merkezli çeşitli imparatorluklar tarafından prestijli bir dil olarak kabul edilmiştir.[3] Modern Farsça ise Sasani İmparatorluğu'nun (MS 224-651) resmi dili olan Orta Farsça ve ondan önce de Ahameniş İmparatorluğu'nda (MÖ 550-330) kullanılan Eski Farsçanın devamıdır.[4][5] Antik Pers halkının konuştuğu İran'ın güneybatısındaki Pars (Persia) bölgesinde ortaya çıkmış ve türemiştir.[6] Dilbilgisi birçok Avrupa dilinin dil bilgisine benzerdir.[7] Yüzyıllar boyunca Orta Asya, Güney Asya ve Orta Doğu'da prestijli bir kültür dili olmuştur ve komşu ülkelerin dillerini, özellikle de Orta Asya, Kafkasya ve Anadolu'daki Türk dillerini etkilemiştir. Arapça ve Mezopotamya dilleri üzerindeki etkisi ise daha azdır.[8] Farsça, İslam Dünyası'nın ikinci kültürel dilidir. İslam klâsiklerinin özellikle tasavvufla ilgili olanları bu dilde yazılmıştır. Şiirsel ve melodik ağırlığı olan bir dildir.[9] Batıda Osmanlı İmparatorluğu,[10] Güney Asya'da Babür İmparatorluğu ve Afganistan'daki Peştunlar gibi anadili olmayanlar tarafından bile resmi olarak bir bürokrasi dili olarak kullanılmıştır.
İngiliz sömürgeciliğinden beş yüz yıl önce Hindistan ve civarında ikinci dil olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktaydı. Güney Asya'da kültür ve edebiyat dili kabul edilmişti. Moğol İmparatorluğu zamanında ise resmî dil oldu. Farsçanın bölgedeki tarihsel etkilerinin kanıtı Hindustani, Keşmirce, Punjabi, Sindhi, Gujarati, Bengali ve hatta Telugu dilleri üzerindeki süregelen etkisinden ve bölgede İran edebiyatının hâlâ sevilmesinden anlaşılabilir. Özellikle Urduca, Farsçanın Arapça, Türkçe ve Güney Asya'nın bölgesel dillerinin kombinasyonudur. Hindistan Moğol İmparatorluğu'nun Müslüman bölgelerinde yoğun bir şekilde kullanılmıştır.
Etimolojisi değiştir
Farsça, M.Ö. 550-330 yılları arasında İran'da hüküm süren Parsa halkının konuştuğu dilden gelmektedir. Osmanlı'da Fârisî, Farsî, Parsça, Parsî olarak adlandırılmıştır. Pers İmparatorluğunun resmî dili olduğu dönemde imparatorluk sınırları içerisinde çok geniş bir bölgede konuşulmaktaydı. 18. yüzyılda İngilizler yasaklayana kadar Hindistan'daki mahkemelerde resmî dildi. Delhi'deki Kızıl Kale'nin duvarlarında şu cümle yer alır:
"Agar ferdôs dar cahân ast hamîn ast o hamîn ast o hamîn ast"
(Eğer dünyada cennet varsa; buradadır, buradadır, buradadır!)
Arapça'da "p" harfi olmadığından Farsî şeklinde telaffuz edilmeye başlanmıştır. Farsça büyük değişime uğrayarak günümüzdeki hâlini almasına rağmen şu şekilde kategorize edilebilir:
- Eski Farsça
- Orta Farsça
- Klasik Farsça
- Çağdaş Farsça
Farsça'nın doğuşu değiştir
Farsça İran bölgesinde doğmuştur. İran'ın İslamlaşması sonucunda Arapça'dan, Türkler'le olan siyasi ilişkiler ve bölgedeki Türk hakimiyeti sonucunda da Türkçeden etkilenmiştir. Farsça, Hint-Avrupa Dil Ailesinin Asya kolunda yer alır ve diğer Hint-Avrupa Dilleri ile önemli ölçüde benzerlik gösterir. Dil bilgisi ve dil yapıları başlıca sebepleridir. Dillerinin yarı çekimli bir dil olması ve Proto-Hint Avrupa dilinden gelmiş olması buna bir nedendir. Farsça, Hint-Avrupa dil ailesinde yer almasına rağmen Farsçada sözcük bükümlemeleri yalnızca eylemlerdeki geniş zaman ve emir kiplerinde görülür (bu durumlar İlk Çağ dönemi Farsçasından kalmadır); yani Arapça, İngilizce ve Almanca'da sık görülen sözcük bükümlemeleri Farsçada ender olarak görülür. Farsçada geniş zaman ve emir kipi dışındaki zaman çekimlemelerin hepsi ekler yoluyla yapılır. Ayrıca Farsça'da sözcük türetimi sırasında da eklerden yararlanır; ancak Farsçada ekler sözcüğün başına, ortasına ve sonuna konur. Farsça, gramer yapısı açısından eklemeli bir dildir. Ayrıca Farsça, Hint-Avrupa Dilleri'ne ait olup eklemeli dillerin özelliğini gösteren dillerden birisidir. Ayrıca Farsça'da Almanca, Fransızca ve İngilizce gibi Avrupa dillerinin gramerinde görülen sözcük cinsiyetlerine de rastlanmaz.(ancak Eski Farsça'da var).
Antik Farsça değiştir
Eski Farsça'ya ait en eski kayıtlar M.Ö. 1000'li yıllara kadar dayanır.[11] Bilinen Eski Farsça bugünkü İran Platosu'nun güneybatısındaki topraklardan (bugünkü Fars Eyaleti) gelişmiştir. Eski Farsça'ya dair bilinen en eski örnek ise M.Ö. 500'lerde Ahameniş İmparatorluğu döneminde yazılmış olan Behistun Yazıtları'dır. Eski Farsça, önceleri çivi yazısıyla yazılmış daha sonra da Pehlevi Alfabesi ile yazılmaya başlanmıştır. Antik İran'da konuşulmuş ve Ahameniş İmparatorluğu'nun resmî dillerinden biri olmuştur. Bugün sadece taş üzerine oyulmuş örnekleri kalmıştır. Farsçada fiilin genellikle cümle sonunda bulunması kuralının bu devirde de bulunduğu belirtilmektedir.[12]
Orta Farsça değiştir
Sasaniler döneminde konuşulan ve "Pehlevice" olarak da bilinen Farsçadır. Zerdüştlükle ilgili birçok yazılı belge bu dildedir. Bundahish, Arda Virafname, Mainu Khared, Pandnameh Adorbad Mehresfand bu belgelerden bazılarıdır.
Klâsik Farsça değiştir
Klâsik Farsçanın kökeni çok belirgin değildir. Kelime kökleri ülkenin değişik kesimlerinde konuşulan dillerden alıntıdır; ama kelimelerin çoğunluğunun kökü "Eski Farsça", "Pahlavî" ve Avestadandır. Klâsik yazımlarda ve şiirlerde kendini gösterir. İran edebiyatının en büyük şairlerinden biri olarak kabul edilen Firdevsî, bu dili Arap istilacılardan korumak için 30 yıl acı çektiğini ve neredeyse dilin kaybolma noktasında olduğunu şöyle belirtir:[13]
(Farsça) « بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی » |
(Türkçe) « Otuz yıl çok acı ve zorluk çektim
Farsça ile Aceme hayat ve can verdim » |
(Firdevsî)
|
Daha sonraları Moğollar, İran'ı işgal ettiği zaman Fars kültürünü, dilini ve edebiyatını geniş bir alana yaydılar. Hindistan'da mahkeme dilini Farsça yaptılar.
Avrupa dillerinden gelen kelimelerin Farsçada tam karşılığı olmadığından bir durumu ya da ürünü tasvir etmek için aynen alınmıştır. Teknik olmayan bâzı kelimeler de, örneğin; mersi (teşekkür) dile yerleşmiştir.
Farsçanın lehçeleri değiştir
Standart Farsçanın üç çağdaş varyasyonu vardır:
- Farsça: İran'da konuşulan Çağdaş Farsça
- Darice: Afganistan, Özbekistan ve Pakistan'da konuşulan Farsça
- Tacikçe: Tacikistan, Özbekistan ve Rusya'da konuşulan Farsça. Kiril alfabesiyle yazılır.
Ayrıca İran, Afganistan ve Tacikistan'da standart Farsçadan biraz farklı olan yerel lehçeler de vardır. Lari (Îran), Hazaragi (Afganistan) ve Darwazi (Afghanistan ve Tacikistan) bunlardan bazılarıdır.
The Ethnologue, konuşulduğu yerlere göre şu sınıflandırmayı önermektedir:
- Batı Farsçası veya İranca (Îran)
- Doğu Farsçası (Afganistan)
- Tacikçe (Tacikistan, Özbekistan)
- Hazaragi (Afganistan)
- Aimaq (Afganistan)
- Bukharice (İsrail, Özbekistan)
- Darwazi (Afganistan, Tacikistan)
- Dzhidi (İsrâil, Îran)
- Pahlavani (Sistan eyaletinin bazı yerlerinde ve Afganistan)
Çağdaş İran'da veya sınıra yakın bazı yerlerde etnik grupların konuştuğu bağlantılı diller şunlardır:
- Luri (veya Lori), İran'ın güneybatısında Lorestan ve Khuzestan eyaletlerinde.
- Taliş (veya Talişi), Kuzey Îran ve Azerbaycan'ın güney bölgelerinde
- Tatça (veya Tati veya Eştehardi), İran'ın Doğu Azerbaycan, Zancan ve Qazvin bölgelerinde, ayrıca Azerbaycan ve Rusya'nın bazı yerlerinde konuşulur. Müslüman, Musevi ve Hristiyan Tat olarak ayrılır.
- Darice (veya Gabri) Îran'ın Yazd ve Kerman bölgelerinde bâzı Zerdüştiler tarafından konuşulur. Yezdî olarak da adlandırılır.
Tacikler'in konuştuğu Farsça, Sovyet döneminde ayrı bir edebiyat dili hâline gelmiş olup geneliyle Farsçanın bir lehçesi olmasına karşın ayrı bir dil sayılır. İran'da ve Afganistan'da Arap kökenli Fars alfabesi kullanılırken Tacikistan'da Kiril alfabesi kökenli Tacik alfabesi kullanılır.
Üç lehçe karşılaştırılacak olursa birbirinden çok farklı olmadığı görülür. Afganistan Farsçası'nda kelimeler farklı söylense de İran Farsçası'nda yazıldıkları gibi yazılırlar. Tacik Farsçası'nda ise telaffuzdaki farklar yazıya da yansır.
Yazı sistemi değiştir
Farsça İslamiyet'ten önce Pehlevi Alfabesi ile yazılmıştır. Bugün ise İran ve Afganistan'da Arap alfabesi asıllı Fars alfabesi ile, Tacikistan'da ise Kiril Alfabesi ile yazılmaktadır. 1967 yılında Farsçanın Birleşmiş Milletler'in resmî esaslarına dayanan Latin alfabesi ile yazılması İran tarafından kabul edildi. Ancak İslam devrimi ile beraber 2000 yılında bu sistemin sadece yer isimleri için kullanılacağı açıklandı.[14]
- Farsçada 32 harf bulunur ve bu harfler şunlardır;
ﻯ | ﻩ | و | ن | م | ل | گ | ک | ق | ف | غ | ع | ظ | ط | ض | ص | ش | س | ژ | ز | ر | ذ | د | خ | ح | چ | ج | ث | ت | پ | ب | ﺍ |
Farsça ve diğer İranî Diller değiştir
Farsça Îrânî diller grubundaki diğer dillerle doğal olarak benzerlik gösterir:
Farsça | Darice | Tatça | Tacikçe | Zazaca | Kurmançca | Farsî harf | Türkçe | Mazandaran dili |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ab | Ov | Ou | Об (Ob) | Awe | Av | آب | Su | ئو |
Yek | Yak | Yeki | Як (Yak) | Yew/Jew/Ju | Yek | يک | Bir | ات |
Şeb | Şov | Şöü/Şöü | Шаб (Şab) | Şewe | Şev(bıhêrk) | شب | Gece | شو |
Xastên | Xastan | Xastən | Хостан (Xostan) | Waştene | Xwestin/Wiştin | خواستن | İstemek | بخاستن |
İstâden | Sitonidan | Payistən | Истодан (İstodan) | Vındetene | Sekinîn/Rawestin | ایستادن | Durmak | اِسائن |
Gereften | Giriften | Güftən | Гирифтан (Giriftan) | Pê Gırewtene | Pê girtin/Zeftkirin | گرفتن | Tutup almak, Tutmak | بَیتِن |
Xarīden | Xariden | Astarən/Xirən | Харидан (Xaridan) | Hêrinaene | Kirîn | خریدن | Satın almak, Parayla almak | بخریین |
Çend | Çand | Çənta | Чанд (Çand) | Çend | Çand | چند؟ | Kaç? | چَن؟ |
Koja | Ku | Beçə/Çüca | Куҷо (Kujo) | Koti/Ku | Ku/Kuder/Kuva | کجا؟ | Nerede? | کاجه؟ |
Çetor | Çitu | Çənəm/Çücür/Çütə | Чихел (Çixel) | Se/Senên/Çıtu/Çıturi | Çawa/Çilo/Çer/Çitan/Çiton/Çito/Çitu/Çitol | چطور؟ | Nasıl? | چِتی؟ |
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmış.Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) ( |
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2019.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
- ^ de Bruijn, J.T.P. (14 Aralık 2015). "Persian literature". Encyclopædia Britannica. 10 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2019.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>
etiketi;Lazard
isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Ammon, Ulrich; Dittmar, Norbert; Mattheier, Klaus J.; Trudgill, Peter (2006). Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society. 3 (2nd bas.). Walter de Gruyter. s. 1912.
The Pahlavi language (also known as Middle Persian) was the official language of Iran during the Sassanid dynasty (from 3rd to 7th century A. D.). Pahlavi is the direct continuation of old Persian, and was used as the written official language of the country. However, after the Moslem conquest and the collapse of the Sassanids, Arabic became the dominant language of the country and Pahlavi lost its importance, and was gradually replaced by Dari, a variety of Middle Persian, with considerable loan elements from Arabic and Parthian (Moshref 2001).
- ^ Skjærvø, Prods Oktor (2006). "Iran, vi. Iranian languages and scripts". Encyclopædia Iranica. XIII. ss. 344-377. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2019.
(...) Persian, the language originally spoken in the province of Fārs, which is descended from Old Persian, the language of the Achaemenid empire (6th–4th centuries B.C.E.), and Middle Persian, the language of the Sasanian empire (3rd–7th centuries C.E.).
- ^ Davis, Richard (2006). "Persian". Meri, Josef W.; Bacharach, Jere L. (Ed.). Medieval Islamic Civilization. Taylor & Francis. ss. 602-603.
Similarly, the core vocabulary of Persian continued to be derived from Pahlavi, but Arabic lexical items predominated for more abstract or abstruse subjects and often replaced their Persian equivalents in polite discourse. (...) The grammar of New Persian is similar to that of many contemporary European languages.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
- ^ Egger, Vernon O. (16 Eylül 2016). A History of the Muslim World since 1260: The Making of a Global Community. Routledge. ISBN 9781315511078. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
- ^ Prods Oktor Skjærvø (2016), Old Persian, Lessons 1-7
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Ekim 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
Dış bağlantılar değiştir
Vikisözlük'te tanımlar | |
Vikisöz'de alıntılar | |
Vikikitap'ta kitaplar |
- Aryanpour sözlük17 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Farsça-Türkçe Sözlük
- PAÜ Farsça Sözlük12 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Lisan-ı farisi21 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Navid Fazel, Descriptive Grammar of New Persian
- Wikibic