Vikipedi

Irak ve Şam İslam Devleti

Irak, Suriye ve Afrika'da faaliyet gösteren Selefi cihatçı silahlı örgüt
(Işid sayfasından yönlendirildi)

Irak ve Şam İslam Devleti (kısaca IŞİD; Arapça: الدولة الاسلامية في العراق والشام, ed-Devletü'l-İslâmiyye fi'l-Irak ve'ş-Şam[42]) veya 2014'ten beri kullandığı resmî isimle İslam Devleti (kısaca İD; Arapça: الدولة الإسلامية ed-Devletü'l-İslâmiyye), ağırlıklı olarak Afrika'da,[43] ayrıca Irak ve Suriye'de de etkinlik gösteren, bu bölgede hilâfet devleti kurmak amacıyla güvenlik güçlerine ve sivillere karşı eylemler yapan yasa dışı, silahlı ve ele geçirdiği topraklardaki meşruluğu hiçbir ülke tarafından devlet olarak tanınmayan Selefi cihatçı örgüttür.[44][45][46][47] Avrupa Birliği ve Birleşmiş Milletler ile aralarında ABD, Türkiye, Suudi Arabistan, Kanada'nın da bulunduğu pek çok ülke ve kuruluş tarafından terör örgütü olarak tanınmaktadır.

Irak ve Şam İslam Devleti
IŞİD
Arapça: الدولة الإسلامية
ed-Devletü'l-İslâmiyye
Diğer ad(lar)İslam Devleti (İD)
DEAŞ
Kuruluş1999-2014, 2019-günümüz (örgüt)
2014-2019 (hilâfet devleti)
Kurucu(lar)Ebu Musab ez-Zerkavi
Lider(ler)
Askerî lider(ler)Ebu Salih el-Ubeydi
Ebu Ömer eş-Şişani[9][10][11][12][13]
Suriye LideriMahir el-Agal (ölü)[14]
Irak LideriEbu Fatıma el-Caheyşi
Sözcü(ler)Ebu Ömer el-Muhacir  (esir)
Ebu Huzeyfe el-Ensari
Ulusal MarşDevletülislam Kamat
Merkez(ler)
İdeoloji
Siyasi yelpazeAşırı sağ
DurumAktif
BüyüklükIrak ve Suriye
  • 200.000[35] (2014'teki Kürt iddiası)
  • 100.000 (2014'teki cihatçılar iddiası)
  • 20.000-31.000[36] (2014'teki CIA tahmini)
  • 19.000-25.000[37][38] (2016 başındaki CIA tahmini)
    15.000-20.000 (2016 sonlarındaki Amerikalı yetkililerin tahmini)[39]
Irak ve Suriye dışında
Sivil nüfus
8-12 milyon (2015)[40]
MüttefiklerHalid bin Velid Ordusu
Rakip(ler)

Organizasyonlar:
 Birleşmiş Milletler
 NATO
 Avrupa Birliği
Diğer ülkeler:
 Afganistan (Taliban)
 Rusya
 İran
 Irak
Suriye
Ülke olmayan rakipler:
Hizbullah
Kürdistan Bölgesel Yönetimi Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Türkmen Cephesi
Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi

PKK
Suriye Geçici Hükûmeti

El-Kaide
Terör örgütü olarak tanımlayanlar Birleşmiş Milletler
 ABD
 Birleşik Krallık
 Avrupa Birliği
Arap Birliği
İslam İşbirliği Teşkilatı
 Rusya
 Çin
 Türkiye

Eski adının Arapçadaki akroniminin (داعش, Arapça telaffuzu: Da'iş)[48] okunuşunun romanizasyonu olan DAEŞ[49][50] ya da DEAŞ[51] adlarıyla da bilinir (Kısaltma değildir. Kısaltmanın okunuşu olduğundan küçük harfle yazılması gerekse de büyük harfle yazılışı da kullanılmaktadır.).[49] Zamanla DAEŞ ismi örgütü aşağılamak ve hakaret amaçlı kullanılmıştır. IŞİD ise bu ismi kendini bir devlet olarak gördüğü için hiçbir zaman kabul etmemiş ve kullanılmasını istememiştir.

Petrol kaynaklarına yakınlığı nedeniyle dünyanın en zengin yasa dışı silahlı örgütleri arasında sayılmaktadır.[52][53] Irak Savaşı'nın ilk yıllarında kurulan ve 2004 yılında el-Kaide'ye bağlılığını ilan eden örgüt, bir süre sonra Irak el-Kaidesi adını aldı. Şubat 2014'te, sekiz aylık uzun bir güç mücadelesinden sonra, el-Kaide IŞİD ile bütün bağlarını kestiğini duyurdu.

Örgüt genelde Sünnî topluluklar olmak üzere Mücahidîn Şûra Konseyi, el-Kaide, Ceyş'ül-Fatihin, Cund'us-Sahaba, Katbiyan Ensar'üt-Tevhid v'es-Sünne, Ceyş'üt-Tayife'tül-Mansura gibi farklı isyancı gruplardan oluşur ve onların desteğini alır.

Irak Savaşı'nın yoğun olarak yaşandığı dönemlerde, Irak'ın Anbar, Nineve, Diyala, Babil, Kerkük ve Selahaddin, Musul illerinde çok büyük etkinlik gösterdi. Bakuba'yı başkent ilan etti.

IŞİD, binlerce sivil Iraklı, Irak hükûmet üyeleri ve onların uluslararası müttefiklerinin ölümlerinden sorumlu tutulmaktadır.[54][kaynak belirtilmeli] Irak Savaşı'nın son evrelerine doğru örgüt gerilemeye başladıysa da, ABD'nin Irak'tan çekilmesiyle 2012'de gücünü tekrar yenilediği ve üye sayısını iki katından fazla arttırdığı öne sürülür.[kaynak belirtilmeli]

2013 yılında el-Cezire'ye sızdırılan bir mektup ve ses kaydıyla el-Kaide lideri Eymen ez-Zevahiri, bu grubun Suriye kanadını tasfiye ettiğini açıkladıysa da IŞİD emiri Ebu Bekir el-Bağdadi, bu tasfiye kararını reddetmiş, Zevahiri'yi Sykes-Picot Anlaşması'nı tanımakla suçlamış ve grubun Suriye'deki operasyonlarına devam edeceğini açıklamıştır.[kaynak belirtilmeli] Nisan 2013 ile birlikte IŞİD, Suriye'nin kuzeyinde hızlı bir şekilde askerî güç kazanmaya başladı ve bu bölgedeki en güçlü örgütlerden biri oldu. Suriye'de etkin olduğu bölgelerde şeriat kanunlarını icraya başladı ve rakip gördükleri askerleri, yabancı gazetecileri, yardım kuruluşlarına üye insanları sürgüne gönderdi veya hapsetti.[55]

Suriye İnsan Hakları Gözleme Örgütü'nün raporuna göre Ağustos 2014'te örgütün Suriye'deki savaşçı sayısının 50.000, Irak'ta ise 30.000 olduğu bildirildi. CIA ise Eylül 2014'te örgütün Suriye ve Irak'ta toplam 20.000 ile 31.500 arasında savaşçıya sahip olduğunu açıkladı.[56]

Tarihçe

değiştir

Kökenleri

değiştir

Örgütün kökenlerinin 1980'lerde Afganistan'da Sovyet destekli rejime ve Sovyet askerî müdahalesine karşı ABD tarafından bir araya getirilip Pakistan'da eğitim ve silah desteği verilen çeşitli radikal İslamcı örgütlere dek uzandığı, önce El Kaide'nin, ardından da benzer şekilde bu kez Suriye'de IŞİD'in bu şekilde türediği iddia edilmektedir. Bu iddialar önce ABD'nin eski Dışişleri Bakanı Hillary Clinton tarafından birden fazla kez,[57][58] sonra da eski ABD başkanı Donald Trump tarafından dile getirilmiştir.[59]

Tevhit ve Cihat Cemaati

değiştir

Tevhit ve Cihat Cemaati, Ebu Musab ez-Zerkavi tarafından kuruldu. Yerli ve yabancı İslamcılardan oluşuyordu. Ürdünlü bir Selefî olan ez-Zerkavi, Sovyet-Afgan Savaşı'na katılmak için Afganistan'a seyahat etmiş, fakat Sovyetlerin askerlerini çekmesiyle o da ülkesine geri dönmüştü. Daha sonra tekrar Afganistan'a geri dönen ez-Zerkavi, Herat yakınlarında İslami militan bir kamp kurarak eğitim vermeye başladı. Başlangıçta gerçek anlamda Müslüman olmadığını düşündüğü Ürdün'ü yıkma amaçlı çıktığı yolda başka ülkelere de yayılan bütün bir ağını bu düşünce ve ideal üzerine kurdu. İçinde bulunduğu şebekenin 1999 yılında milenyum saldırılarının da sorumlusu olduğu iddia edilmekte. 2002 yılında Ürdün'de, Amerikalı diplomat Laurence Foley'in öldürülmesinin sorumluluğunu da örgütü üstlendi.

ABD'nin Afganistan'ı işgaliyle ez-Zerkavi Irak'a gitti. Burada yara aldığı ayağı için tıbbi destek aldı. Irak'ın kuzeydoğusunda etkin Selefi silahlı bir grup olan Ensaru'l İslam ile geniş bir ilişki ağı kurdu. Bu örgütün Irak istihbaratı ile birlikte çalıştığı, Saddam Hüseyin'in bu grubu Kürdistan'ın bağımsızlığı için savaşan seküler Kürt gruplara karşı kullandığı da iddia edilmektedir. Ocak 2003'te örgütün kurucusu Fatih Krekar Saddam Hüseyin rejimiyle herhangi bir bağlantıları olmadığını açıkladı. İstihbarat birimlerinin raporlarına göre ez-Zerkavi ve Saddam arasında herhangi bir bağlantı bulunmadığı, Saddam'ın Ensaru'l İslam'ı rejime bir tehdit olarak gördüğü ve bu yüzden örgüt içine istihbaratın sızmış olabileceği öne sürüldü. ABD senatosunun 2006 yılında hazırladığı Irak raporunda "savaş sonrası edinilen bilgiye göre Saddam Hüseyin ez-Zerkavi'yi yakalamaya çalıştı, fakat bunda başarısız oldu" denildi.

ABD'nin Irak'ı işgalinden sonra Cema'at'üt-Tevhid vel-Cihad el-Ensar ve diğer yabancı örgüt üyelerini de içine katarak ağını daha da genişletti ve Irak işgaline katılan güçlere karşı mücadeleye girişti. Irak'a savaşmak için giden pek çok savaşçı bir şekilde ez-Zerkavi grubunun içinde kendini buldu.

Hedef ve taktikler

değiştir
 
22 Ağustos 2003'te Bağdat'ta meydana gelen patlamadan sonra Birleşmiş Milletler Genel Merkezi'nden bir görüntü

Cema'at'üt-Tevhid vel-Cihad grubunun amacı; Irak'taki koalisyon güçlerinin geri çekilmesini sağlamak, Irak hükûmetini düşürmek, işgal kuvvetleriyle birlikte çalışanları öldürmek, Şia nüfusu marjinalize edip askerî gücünü kırmak ve tamamen şeriat kanunlarıyla yönetilen bir İslâm devleti kurmak.

Cema'at'üt-Tevhid vel-Cihad'ı Irak'taki diğer isyancı gruplardan ayıran en önemli özellik taktikleriydi. ABD ve koalisyon güçlerine karşı alışılagelmiş silahlarla ve gerilla taktikleriyle saldırmak yerine daha çok bomba yüklü araçlar kullanılarak gerçekleştirilen intihar bombası eylemlerini yaptılar.

Grubun ruhânî önder kabul ettiği ve genel başkan yardımcılığı da yapmış olan Filistinli imam Ebu Enes eş-Şâmî taktiklerinin ve yöntemlerinin Kur'an ve sünnet kaynaklı olduğunu yine bu kaynaklardan verdiği örneklerle açıklamıştır. İslam peygamberi Muhammed'in "Her kim Allah yolunda bir Gayrimüslimi öldürürse Allah ona Cehennem'i yasak eder" sözünü ve Enfâl Suresi'nin 12. pasajında geçen "İşte o anda Rabbin meleklere şöyle vahiy ediyordu: Ben sizinle beraberim, müminlere sebat verin. Kâfirlerin yüreğine korku salacağım, hemen boyunlarının üstüne vurun, parmaklarına parmaklarına vurun." benzeri cümleleri temel prensiplerden biri edindi.[60][61]

Irak el-Kaidesi dönemi

değiştir

Ekim 2004'te "Tanzim Kaide'tül-Cihad fi-Bilad'ür-Rafideyn" ya da daha çok bilinen "Irak el-Kaidesi" adını aldı. Temmuz 2005'te Ebu Musab ez-Zerkavi, Eymen ez-Zevahiri'ye yazdığı mektupta Irak Savaşı'nı genişletmek için ABD'nin Irak'tan çıkarılması, halifeliğin kurulması, çatışmaların Irak'ın seküler bölgelerine yayılması ve Arap-İsrail çatışmasında etkin rol alınmasını da kapsayan dört aşamalı bir plandan bahseder. Irak'ın dışındaki bağlantılı gruplar da bu planın uygulanmasında rol aldı, örneğin 2005'te Mısır'da meydana gelen ve çoğu turist olan 88 kişinin öldüğü patlama gibi.[62]

Mücahit Şura Meclisi dönemi

değiştir

Ocak 2006'da birkaç küçük grupla birleşerek "Mücahit Şura Meclisi" adını aldı. Sivillere karşı acımasız şiddet uygulamalarından ve radikal İslami doktrinlerinden dolayı Iraklı Sünni milliyetçilerin ve seküler grupların bu şemsiye organizasyona katılımı zayıf kaldı. Bu sebeplerden ötürü bu çaba başarısızlıkla sonuçlandı.

Irak İslam Devleti dönemi

değiştir

Irak el-Kaidesi saldırılarını ve eylemlerini Ekim 2006'ya kadar Mücahit Şura Meclisi'ne atfetti. Ebu Eyüp el-Mısri'nin Irak İslam Devleti'ni ilan etmesiyle bu son bulmuş oldu. Bu tarihten itibaren örgüt eylemlerini Irak İslam Devleti'ne atfetmeye başladı. Amerikan istihbaratına göre Irak İslam Devleti'nin ülkeyi Sünni bir halife devletine dönüştürme hedefi vardı.

Nisan 2013'te adı "Irak ve Şam İslam Devleti" (ya da Irak ve Levant İslam Devleti, kısaca ILİD) olarak değiştirildi. Temmuz 2014'ten bu yana Ebu Bekir el-Bağdadi'nin sözcüsü Adnani'nin Hilafeti ilan etmesi ile ismi "İslam Devleti" olarak kaldı.[63]

2007 olayları

değiştir

2006-2007 Mayıs'ı arasında örgüt Bağdat yakınlarındaki Dora'nın kontrolünü ele geçirdi. Pek çok Hristiyan aile cizye ödememek için bölgeyi terk etmek zorunda kaldı. ABD'nin de yoğun çabalarıyla Ekim 2007'de örgüt Dora'dan çıkarıldı ve Süryanî kiliseleri yeniden açıldı. Sadece 2007 yılında örgüt yaklaşık 2.000 sivil öldürerek Irak'ta büyük bir katliam gerçekleştirdi ve 9 Mart 2007'de Irak içişleri Bakanı örgüt lideri Ebu Ömer el-Bağdâdî'nin Bağdat'ta yakalandığını açıkladı fakat sonrasında yakalanan kişinin o olmadığı söylendi.

19 Nisan 2007'de örgüt, bölgesel yönetim kurduğunu ve ilk İslami yönetimin temellerinin atıldığını duyurdu. Kurulan emirliğin Ebu Ömer el-Bağdâdî ve 10 Bakanı tarafından yönetileceği ilan edildi.

Kurulan emirlikte görev alan isimler:

  • Ebu Ömer el-Bağdâdî (Emir)
  • Ebu Abdullah el-Hüsseyinî el-Kureyşi el-Bağdâdî (Emir yardımcısı)
  • Ebu Abdurrahman el-Falahî (Başbakan)
  • Ebu Eyyüb el-Mısrî (Savaş Bakanı)
  • Ebu Osman et-Tamîmî (Şeriat kanunları)
  • Ebu Bekir el-Caburî (Halkla İlişkiler)
  • Ebu Abdul Cabbar el-Cenubî (Millî Güvenlik bakanı)
  • Ebu Muhammed el-Maşadani (Bilgi dairesi)
  • Ebu Abdul Kadir el-Ei'ssâwî (Şehit ve mahkûmlardan sorumlu bakan)
  • Ebu Ahmed el-Cenubî (Petrol bakanı)
  • Mustafa el-A'aracî (Tarım ve balıkçılık bakanı)
  • Ebu Abdullah ez-Zebadî (Sağlık bakanı)
  • Muhammed Halil el-Bedrîya (Eğitim bakanı)

3 Mayıs'ta Irak hükûmet kaynakları Ebu Ömer el-Bağdâdî ve Ebu Eyyüb el-Mısrî'nin öldürüldüğünü açıkladı fakat, herhangi bir kanıt ortaya konmadı. Örgüt, bunun üzerine yayınladığı bir açıklamayla bu haberi yalanladı. Daha sonra At Taji yakınlarında Irak devlet güçleri ile örgüt arasında çatışma yaşandığı ve örgütün halkla ilişkiler bakanı el-Ceburî'nin öldürüldüğü ortaya çıktı.

Örgüt 12 Mayıs'ta Babil yakınlarında bir Iraklı asker ve dört Amerikalı askerin ölümüyle sonuçlanan, Amerikalı üç askerin de canlı ele geçirildiği saldırıyı üstlendi. Askerlerden biri 11 gün sonra Fırat nehri yakınlarında ölü bulundu. Diğer iki ABD askerininse örgüt tarafından yayınlanan bir videoda infaz edildiği görüntüleri ortaya çıktı. ABD bu askerleri bulmak için 4.000'den fazla asker ile arama yapmıştı. Askerlerin cesetleri bir yıl sonra bulundu.

ABD, el-Kaide'yi Irak'tan silmek için 18 Haziran'da örgütün başkenti Bakuba'da bir operasyon başlattı.

25 Haziran'da örgüt, Bağdat'ta Mansur otelinde el-Anbar örgüt liderleriyle bir araya gelen resmî yetkililere karşı bir intihar saldırısı gerçekleştirdi. Saldırıda altısı Sünnî şeyhi olmak üzere 13 kişi öldü. Örgüt, saldırıyı Iraklı bir asker tarafından tecavüz edilen Sünnî bir kadının intikamını almak için gerçekleştirdiğini açıkladı.

Temmuz ayında Ebu Ömer el-Bağdâdî, yayınladığı ses kaydıyla İran'a ültimatom verdi. Ses kaydında "İran'a ve onun yöneticilerine Irak Şia hükümetine destek olmayı bırakmaları için iki ay süre veriyoruz" dendi. Ayrıca Arap ülkelerini İran'la iş yapmamaları konusunda uyardı. İran'ın anti-Sünnî gözüken Irak Hükûmeti'ni desteklediği, hatta Sünnî örgütlerle çarpışan Şia grupları eğittiği iddia edildi.

ABD'nin Bakuba'ya başlattığı operasyon neticesinde örgütün pek çok kadrosu başka bölgelere kaçmak zorunda kaldı.

2009-2010 olayları

değiştir

25 Ekim 2009'da Bağdat'ta gerçekleştirilen bombalı saldırıda 155 kişi öldü, 721 kişi yaralandı. 8 Aralık 2009'da yine Bağdat'ta gerçekleştirilen bombalı saldırıda 127 kişi öldü, 448 kişi yaralandı. Her iki saldırıyı da örgüt üstlendi ve örgüt 25 Ocak 2010'da Bağdat'ta meydana gelen ve 41 kişinin ölümüne sebep olan saldırıları ve 4 Nisan 2010'da yine Bağdat'ta meydana gelen ve 42 kişinin ölümü, 224 kişinin de yaralanmasına sebep olan saldırıları da üstlendi.

17 Haziran 2010'da Irak Merkez Bankası'na yapılan saldırıda 18 kişi öldü, 55 kişi yaralandı. 31 Ekim 2010'da Bağdat kilise saldırısını da grup üstlendi.

2012 olayları

değiştir

23 Temmuz 2012'de Irak'ın farklı bölgelerinde yaklaşık 32 saldırı gerçekleşti ve neticesinde 116 kişi öldü, 299 kişi yaralandı. IŞİD saldırıları üstlendi.

2013 olayları

değiştir

Nisan 2013'te örgüt lideri Ebu Bekr el-Bağdâdî, yayınladığı bir ses kaydında El Nusra Cephesi'nin Irak İslâm Devleti tarafından kurulduğunu, finanse edildiğini ve desteklendiğini açıkladı. El-Bağdâdî bu iki grubun resmî olarak Irak ve Şam İslâm Devleti adı altında birleştiğini duyurdu. Bunun üzerine el-Nusra Cephesi lideri Ebu Muhammad el-Cevlânî, böyle bir birleşmenin söz konusu olmadığını ve kendileriyle bu konunun istişare edilmediğini yaptığı açıklamayla duyurdu. Haziran 2013'te el-Kaide lideri Eymen ez-Zevâhirî, yazılı bir açıklamayla her iki lidere hitap ederek birleşmenin karşısında olduğunu ve iki grup arasındaki tansiyonu düşürmek ve sorunu çözmek için bir elçi tayin ettiğini duyurdu. Aynı ay içerisinde Ebu Bekir el-Bağdâdî, sesli bir mesaj yayınlayarak Zevâhirî'nin emrine karşı çıktığını ve birleşmenin gerçekleşeceğini ilan etti.

Gazeteci Sarah Birke göre El Nusra Cephesi ile Irak ve Şam İslâm Devleti örgütleri arasında çok büyük farklılıklar var. IŞİD, Beşar Esad güçleriyle savaşmak yerine daha çok kendi kontrolüne geçirdiği bölgelerde kendi kanunlarıyla bir devlet kurma eğiliminde. IŞİD, İslami bir devlet kurup şeriatı tatbik etme yolunda çok daha fazla acımasız yöntemler kullanmakta. En-Nusra Cephesi ise çok fazla yabancı savaşçıya sahip olsa bile, Suriyeli mülteciler tarafından gerçek Suriyeli bir örgüt olarak görülürken IŞİD, "yabancı işgalciler" olarak görülmektedir.

Temmuz 2013'te Özgür Suriye Ordusu komutanlarından Ebu Bassir el-Ceblâvî, IŞİD tarafından Lazkiye'de konvoyu durdurulup öldürüldü.

30 Eylül 2013'te bazı İnternet sitelerinde yayınlanan açıklamalarda IŞİD, Reyhanlı'daki saldırıyı üstlendiğini ve ileride de devam edeceğini duyurdu. Yine Temmuz 2013'te grup, Irak'taki Ebu Gureyb Hapishanesi'ne bir operasyon düzenleyerek burada yatmakta olan çok sayıda örgüt üyesi mahkûmu serbest bıraktı. Raporlara göre grubun üst düzey kadroları da dahil olmak üzere 500'den fazla mahkûm kaçtı. Grup, yaptığı açıklamada operasyonu üstlendi. Operasyonun bir yıl öncesinden Ebu Bekir el-Bağdadi tarafından "Duvarları yıkmak" kod adıyla düzenlendiği ve planlandığı açıklandı.

Ağustos 2013'te örgüt, Halep'in kuzeyindeki Menagh Hava Üssü'ne saldırdı.

Eylül 2013'te Ahrar uş-Şam komutanı Ebu Übeyde el-Binnişi, Malezya'lı İslami bir derneğe üye elemanların korunması olayına karıştığı için kaçırılıp öldürüldü. Örgüt üyelerinin Malezya bayrağı ile ABD bayrağını karıştırdığı açıklandı.

Eylül 2013'te örgüt, Halep'e bağlı A'zâz'ı Özgür Suriye Ordusu güçlerinden aldı. A'zâz'da görev yapan bir Alman doktoru kaçırmaya çalıştılar.

Ekim 2013'te Türk istihbaratının, örgütün Türkiye'de büyük şehirlerde intihar saldırısı yapacağına dair edindiği bilgilerden dolayı yüksek alarmda olduğu rapor edildi.

Ekim 2013'te Suriye İnsan Hakları Örgütü, "IŞİD Kuzey Suriye'deki en güçlü gruptur ve size bunun dışından bir şey söyleyen yalan söylüyordur" şeklinde bir açıklama yaptı.

Aralık 2013'te Halep'in Maskana kasabasında IŞİD ve başka bir İslami örgüt olan Ahrar uş-Şam arasında çatışmaların yaşandığı rapor edildi.

Reyhanlı saldırısı

değiştir
Ana madde: 2013 Reyhanlı bombalı saldırıları

11 Mayıs 2013'te Hatay'ın Reyhanlı ilçesinde iki bomba yüklü araç patladı. Saldırıda 51 kişi öldü, 140 kişi yaralandı. 12 Mayıs 2013'te Suriye istihbaratıyla bağlantıları olduğu iddia edilen 9 Türkiye vatandaşı gözaltına alındı. Saldırının Suriye rejimi destekli olduğu iddia edildi.

Mısır protestolarına destek

değiştir

2011 Arap Baharı hareketiyle Mısır'da 2013 Mısır askerî darbesi'ne karşı protestolara el-Kaide bağlantılı örgütler arasından ilk destek IŞİD'den geldi. Bir internet sitesinde yayınlanan mesajda protestoculara seslenen IŞİD; Mısır'da cihat marketi ve şehadet kapılarının açıldığını ve imkânı olan herkesin bu savaşa katılması gerektiği bildirildi. Ayrıca Mısırlıların sekülerizm, demokrasi ve milliyetçilik gibi cehalet yollarını reddetmeleri gerektiği mesajı iletildi.

Suriye'deki varlığı

değiştir

Raporlarda IŞİD'in Suriye'de devam edegelen iç savaşın yönünü Nisan 2013'ten itibaren değiştirdiği yazıldı. Örgüt, şeriat kanunlarını da tatbik ettiği Kuzey Suriye'de güçlü bir varlık göstermekte. Uluslararası Af Örgütü'nün raporlarına göre örgütün gizli işkence merkezleri bu bölgelerde bulunuyor. Örgüt, güçlü olduğu bölgelerdeki Suriye halkını sigara içme, zina, örgüt kanunlarına karşı gelme veya düşman birliklerine mensup olma gibi suçlamalarla alıkoyuyor, hapsedip işkence ediyor ya da öldürüyor. Yine raporlara göre düzinelerce yabancı gazeteci ve gönüllüler esir tutuldu. Örgüt 2013 yılının Aralık ayından Fırat Kalkanı Harekâtı'nın başladığı 2016 yılının Eylül ayına kadar Atmeh, al-Bab, Azaz ve Jarablus sınır kentlerini kontrolü altında tutarak Türkiye'den Suriye'ye ve Suriye'den Türkiye'ye çıkışları sağlamaktadır.

Ayrıca Suriye'de savaşan bazı diğer isyancı gruplar IŞİD'in karşısında yer aldı.

Irak ve Şam İslam Devleti dönemi

değiştir

2014 olayları

değiştir
Ayrıca bakınız: 2014 Türkiye Musul Başkonsolosluğu saldırısı ve 2014 Kuzey Irak Taarruzu

 Ocak 2014'te Anbar'daki çatışmalarda örgüt Felluce'yi ve Ramâdî'nin bir kısmını kontrolü altında aldı. 3 Ocak 2014'te IŞİD Felluce'de bağımsız bir İslâm devleti ilan etti.

Halep'te ise İslami Cephe ve Özgür Suriye Ordusu, IŞİD'e karşı birlikte bir saldırı başlattı. 25 Ocak 2014'te IŞİD, Lübnan'da Hizbullah'a karşı savaşmak üzere yeni bir milis kanat kurulduğunu açıkladı. 29 Ocak 2014'te ise Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Suriye sınırına yakın bir yerdeki IŞİD konvoyunu vurduğu açıklandı.

18 Şubat 2014'te Irak Süleymanbeg'de polis merkezine düzenlenen IŞİD saldırısında üç kişi ölmüş, 11 kişi de yaralanmıştır.[64]

1 Mart 2014'te örgüt, hakim olduğu Türkiye sınırındaki A'zâz kasabasını Özgür Suriye Ordusu güçleriyle yapılan yoğun çatışmalar sonucunda terk etti.

17 Mart 2014'te Halep'in Sarin kasabasında YPG'yle çıkan çatışmalar sonucu bölgeyi kontrol altına aldı. Bölgede Süleyman Şah Türbesi de bulunuyor. Bu bölge Türk toprağı sayılıyor ve IŞİD, bir video yayınlayarak Türk Ordusu'na bölgeden çekilmesi için üç gün süre tanıdı.

20 Mart 2014'te Niğde'nin Ulukışla ilçesinde uygulama yapan güvenlik güçlerine ateş açılması sonucu ilk belirlemelere göre iki asker ve bir polis öldü, saldırıyı yapanların IŞİD üyesi olduğu bildirildi. Saldırganlar yakalandı.

27 Nisan 2014'te Irak ordusuna ait helikopterler, Suriye sınırları içindeki sekiz araçlık bir IŞİD konvoyuna saldırdı. Bu Irak ordusunun Körfez Savaşı'ndan sonraki ilk yurtdışı operasyonu oldu.

10 Haziran 2014'te IŞİD, Irak'ın ikinci büyük kenti Musul'da ve Musul'un başkenti olduğu Ninova vilayetinde kontrolü tamamen ele geçirdi.[65]

11 Haziran 2014'te IŞİD, Türkiye'nin Musul Başkonsolosluğu'nu ele geçirdi. Başkonsolos ile birlikte 49 kişinin alıkonduğu bildirildi.[66]

Musul’da IŞİD’in Başkonsolosluk ve elektrik santrali baskınlarında toplam 80 Türk vatandaşı rehin alındı. Türkiye, Birleşmiş Milletler ve NATO nezdinde girişimde bulunurken Güvenlik Zirvesi Çankaya Köşkü’nde toplandı.[67]

11 Haziran 2014'te Musul Valisi, IŞİD’in Musul’daki Merkez Bankası şubesini yağmaladığını doğruladı. Örgütün buradan 420.000.000 dolar aldığı söyleniyor. IŞİD, kendisini ait twitter hesabından merkez bankası şubesindeki para ve altına el koyduğunu doğruladı. Bu, IŞİD’i Dünya'nın en zengin örgütlerden biri haline getirmektedir.[52] Bu durum aynı zamanda, IŞİD’in artık uluslararası kamuoyu tarafından illegal kabul edilen örgütlerin hepsinden daha fazla paraya hükmettiği anlamına gelmektedir.[68]

2 Ağustos 2014'te Irak ve Şam İslam Devleti'nin Yezîdî soykırımı başladı. 7 Ağustos 2014'te ABD başkanı Barack Obama IŞİD'e karşı hava saldırısı emri verdi. Pentagon, uçakların Erbil'i savunan Kürt güçlere saldıran IŞİD topçusunu hedef aldığını duyurdu.[69]

20 Eylül 2014'te, 11 Haziran'da kaçırılan 49 Türk vatandaşı MİT ve yerel aşiretlerin de katıldığı bir operasyonla kurtarılarak Türkiye'ye getirildi.[70]

2015 olayları

değiştir

IŞİD Suriye'de Kobani kent merkezinden püskürtüldü.

IŞİD 2015 Ocak ayında Fransa'nın başkenti Paris'te Yemen El-Kaide'si tarafından yapılan Charlie Hebdo saldırısını kutladı.[71][72][73][74][75]

Suruç saldırısı
değiştir
Ana madde: 2015 Suruç saldırısı

20 Temmuz 2015'te Şanlıurfa ilinin Suruç ilçesinde bombalı intihar saldırısı düzenlendi. Saldırıda 34 kişi öldü, 100'den fazla kişi yaralandı.[76][77][78] Saldırı, aralarında Ezilenlerin Sosyalist Partisi (ESP)'nin gençlik kolu Sosyalist Gençlik Dernekleri Federasyonu (SGDF) üyelerinin de bulunduğu 300 kişinin Amara Kültür Merkezi bahçesinde Irak ve Şam İslam Devleti'nin Kobani Kuşatması sonrası, Kobani'nin yeniden inşa çalışmaları konusunda basın açıklaması yaptığı sırada meydana geldi.[79][80] Canlı bombanın IŞİD ile ilişkisi olan Şeyh Abdurrahman Alagöz olduğu belirlendi.[81][82]

Ankara saldırısı
değiştir
Ana madde: 2015 Ankara saldırısı

10 Ekim 2015'te Ankara'nın Ulus semtindeki Ankara Garı kavşağında Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en ölümcül intihar saldırısı düzenlendi.[83][84] Başbakan Ahmet Davutoğlu, saldırıdan iki gün sonra yaptığı açıklamada birinci öncelik olarak IŞİD/DEAŞ’i araştırdıklarını dile getirdi.[85] Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı, canlı bombalardan birinin Suruç bombacısının ağabeyi Yunus Emre Alagöz olduğunu, diğerinin de fotoğrafla teşhisi yapıldığını ve açık kimliğinin belirlenmesi için çalışmaların devam ettiğini, bombacılara yardım ettikleri düşünülen toplam 20 şüpheliden 11'inin tutuklandığını açıkladı.[86]

Paris saldırıları

değiştir
Ana madde: 2015 Paris saldırıları

13 Kasım 2015 tarihinde Paris'in farklı bölgelerinde gerçekleştirilen bombalı ve silahlı saldırılarda 128 sivil hayatını kaybetmiş, 300'den fazla kişi yaralanmıştır. Fransa, Koalisyon Güçleri arasında IŞİD'e karşı yapılan hava saldırılarında en büyük desteği veren ülkelerden biriydi.[87] Ayrıca koalisyon güçlerine ilk katılanlardan olan Fransa IŞİD'e karşı savaşan Kürt kuvvetlere askerî ve insani yardım sağladı. Fransız Özel Birlikleri peşmergelere eğitim verdi.[88]

2016 olayları

değiştir

Irak saldırıları

değiştir
Ana madde: Ocak 2016 Irak saldırıları

11 Ocak 2016 tarihinde Irak'ta ağırlıklı olarak Şiilerin yoğun olarak yaşadığı başkent Bağdat'ta ve Muktediye kentinde eşzamanlı olarak bomba yüklü araçlarla ve silahlı militanlarla gerçekleşen bir dizi intihar saldırılarında 367'den fazla kişi yaralandı 132'den fazla kişi hayatını kaybetti.

Fırat Kalkanı Operasyonu
değiştir
Ana madde: Fırat Kalkanı Operasyonu

24 Ağustos 2016, saat 04.00'te Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlığından, "Türk Silahlı Kuvvetleri, koalisyon hava kuvvetleri tarafından Suriye'nin Halep kentine bağlı Cerablus bölgesine terör örgütü IŞİD'ten temizlenmesi amacıyla askeri harekat başlatılmıştır." açıklaması yapıldı. Bu açıklama sonrası TSK Cerablus'u ağır bombardıman ateşine tutarken, Türk Hava Kuvvetleri 11 adet hedefi bombaladı. Başbakanlıktan yapılan açıklamaya göre, 294 tane topçu atışı yapıldı ve 81 hedef etkisiz hale getirildi. [3]Birkaç saat sonra Türk Silahlı Kuvvetlerine bağlı tanklar Fırat'ı geçerek yüzlerce Özgür Suriye Ordusu mensubu Türkmenlerle ve Araplarla bir araya geldi. Amerika Birleşik Devletleri de operasyonlara havadan destek vereceğini açıklamıştır. ÖSO Keklice ve Kıvırcık köylerini ele geçirdi. Operasyon sırasında Arap birlikler kırmızı, Türkmen birlikler ise Turkuaz kol bandı takarak taraflarını belli etmektedirler. Harekât süresince 2 bin 647'si ölü olmak üzere 3 bin 60 IŞİD üyesi etkisiz hale getirildi, 243 yerleşim merkezi ve 2015 kilometrekare alan kurtarıldı.[89]

2017 olayları

değiştir

Irak, Musul Muharebesi (2016-17) ile Musulun IŞİD'den geri alındığını duyurdu.[90]

IŞİD Savaş Bakanı Gulmurad Halimov[6] öldürüldü.

IŞİD Deyrizor'da kaybetti.

2019 olayları

değiştir

IŞİD Halifesi Ebu Bekir el-Bağdadi Suriye'de öldürüldü.[91]

2022 olayları

değiştir
Haseke İsyanı (2022)
değiştir
Ana madde: Haseke Çatışması (2022)

Haseke İsyanı, 20 Ocak 2022 tarihinde, IŞİD tarafından Suriye'nin kuzeyindeki Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi kontrolü altındaki Haseke şehrinin Ghuwayran bölgesindeki es-Sina'a hapishanesindeki IŞİD'li tutuklu savaşçıları kurtarmayı amaçlayan, geniş çaplı saldırı ve hapishane isyanıdır. Saldırı, SİHG tarafından IŞİD'in 2019'da Suriye'deki son kilit bölgesini kaybetmesinden bu yana gerçekleştirdiği en büyük saldırı olarak tanımlandı.

Bir haftadan fazla süre boyunca IŞİD ve SDG, es-Sina'a hapishanesinde ve hapishane çevresinde savaştı savaş çevredeki birçok mahalleye sıçradı. Koalisyon'un hava saldırıları ve özel kuvvetlerin yardımıyla SDG ve Asayiş tarafından hapishaneler kontrol altına alındı. SDG kuvvetleri onlarca kişi kayıp verirken IŞİD 100'ü aşkın kayıp verdi ve gerçek kaçanların sayısı bilinmemekle birlikte 1000'in üzerinde mahkumu yeniden tutukladı.[92][93]

3 Şub 2022 tarihinde Amerikan Başkanı Joe Biden; IŞİD lideri Ebu İbrahim el-Haşimi el-Kureyşi'nin Amerikan Silahlı Kuvvetleri tarafından öldürüldüğünü açıkladı.[94]

Finansal gücü

değiştir
Ayrıca bakınız: Irak ve Şam İslam Devleti'nin petrol üretimi

RAND araştırma şirketi tarafından Irak el-Kaidesi ve Irak İslâm Devleti'ne ait ele geçirilen 200'den fazla belge, harcama raporu ve benzeri doküman analiz edilerek bir araştırma yapıldı. Araştırma sonuçlarına göre 2005 ile 2010 arası örgüte dışarıdan yapılan bağış oranı sadece %5 idi. Geri kalan operasyonel bütçe açığı Irak içinde karşılandı. Örgüte bağlı birimlerin kaçırma, alıkoyma, rehin alma ve diğer aktivitelerden elde ettikleri gelirin %20'sini grup merkezine göndermek zorunda olduğu belirlendi. Yüksek rütbeli komutanlar bu gelirleri yeni saldırılar gerçekleştirilebilmesi için yerel veya bölgesel birimlere aktarır. Kayıtlar Irak İslâm Devleti'nin nakit para açısından Musul'daki üyelerine bağımlı olduğunu gösterir.[kaynak belirtilmeli]

2014'ün ortalarında, Irak istihbarat birimlerinin bir IŞİD ajanından edindiği bilgiye göre örgütün 2.000.000.000 dolarlık finansal gücü var. Bu servetin büyük çoğunluğunun Musul Merkez Bankası'ndan çalınan 429 milyon dolar olduğu belirtilir.[95][96][97][98][99]

IŞİD rutin olarak rehin alma eylemleri gerçekleştirir. Bunların çoğunluğunu tır şoförleri oluşturur. Banka soygunu başka bir gelir kaynağıdır. Örgütün Körfez ülkelerinden yüksek miktarlarda bağış topladığı da iddia edilir.

Ekipmanları

değiştir

Ana madde: Irak ve Şam İslam Devleti'nin askerî ekipmanları

IŞİD FIM-92 Stinger tipi alçak irtifadaki düşman uçak ve helikopterlerine karşı kullanılan füze sistemlerini ele geçirip kullanmaya başladı. Bunun yanı sıra M198 tipi havantopu, araçlara monte edilebilen DŞK ağır makinalı tüfeklere ve en az bir adet Scud füzesine sahiptir.[100]

Örgüt Haziran 2014'te Musul Havalimanı'nı ele geçirdiği zaman, Sikorsky UH-60 Black Hawk askeri taşıma ve saldırı helikopterleri ve kargo uçaklarını ele geçirdi. Fakat uzmanlar IŞİD'in bu araçları kullanabilme gücünün henüz olmadığını bildirdi.

IŞİD Temmuz 2014'te Musul Üniversitesi'ne ait nükleer materyalleri ele geçirdi. Irak'ın BM Büyükelçisi tarafından Ban Ki-Moon'a yazılan mektupta, IŞİD'in bu materyalleri nükleer silah yapımında kullanabileceği bilgisi iletildi. Uzmanlar nükleer tehdidin çok küçük olduğu yönünde görüş bildirdi.

Terör örgütü olarak tanınması

değiştir

Irak ve Şam İslam Devleti'ni "terörist organizasyon" olarak ilan eden organizasyonlar listesi:

Organizasyon Tarih
  Birleşmiş Milletler 18 Ekim 2004 (El-Kaide olarak) - 30 Mayıs 2013 (IŞİD olarak)
  Avrupa Birliği 2004

Irak ve Şam İslam Devleti'ni "terörist organizasyon" olarak ilan eden ülkeler listesi:

Ülke Tarih
  Amerika Birleşik Devletleri 17 Aralık 2004[101]
  Kanada 20 Ağustos 2012[102]
  Türkiye 10 Ekim 2013[103][104]
  Suudi Arabistan 7 Mart 2014[105]
  Birleşik Krallık 20 Haziran 2014[106]
  Endonezya 1 Ağustos 2014[107]
  Birleşik Arap Emirlikleri 20 Ağustos 2014[108]
  Malezya 24 Eylül 2014[109]
  Mısır 30 Kasım 2014[110][111]
  Hindistan 16 Aralık 2014[112][113]
  Rusya 29 Aralık 2014[114]
  Avustralya 2 Mart 2005[115]
  Kırgızistan 25 Mart 2015[116]
  Suriye 11 Haziran 2014[117]
  Ürdün 6 Şubat 2015[118]
  Pakistan 29 Ağustos 2015[119]
  Rusya 27 Şubat 2015[120]

Önemli üyeleri

değiştir
Liderler
Diğer personeller

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Gander, Kashmira (7 Temmuz 2015). "Isis flag: What do the words mean and what are its origins?". The Independent. 28 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2022. 
  2. ^ Zelin, Aaron Y. (29 Ocak 2019). "New video message from the Islamic State: "Fulfilling the Promise – Wilāyat al-'Irāq, Kirkūk"". Jihadology.net. 31 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
     •"Statement of ISIS – The Battle of Brussels". The Investigative Project on Terrorism (Arapça). 7 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
     •"ISIS ID Card". Radio Free Europe/Radio Liberty (Arapça). 1 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ "IŞİD, örgütün liderinin öldürüldüğünü doğruladı: Ebu Hüseyin El Hüseyni El Kureyşi öldü". T24. 3 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023. 
  4. ^ "Islamic State Spreads in North Africa in Attacks Ignored by West". 23 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2016. 
  5. ^ "ISIS Leadership". Frontline. PBS. 2015. 16 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2015. 
  6. ^ a b Khan, Shehab (8 Eylül 2016). "American-trained sniper becomes Isis's new minister of war". The Independent (İngilizce). 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2016. 
  7. ^ Stepanov, Georgiy (4 Eylül 2016). "Гулмурод Халимов избран военным руководителем ИГ". Kommersant (Rusça). 1 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2016. 
  8. ^ "Isis's propaganda chief, Dr Wa'il, killed in airstrike, Pentagon confirms". The Guardian. 16 Eylül 2016. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016. 
  9. ^ a b Lister, Charles (2014). "Islamic State Senior Leadership: Who's Who" (PDF). Brookings Institution. 10 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Mayıs 2015. 
  10. ^ Islamic State says top commander is dead; Pentagon unsure 20 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stars and Stripes (14 July 2016)
  11. ^ "Isis has confirmed the death of hugely popular 'minister of war' Omar al-Shishani". The Independent. 13 Temmuz 2016. 20 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2016. 
  12. ^ "U.S. confirms death of ISIS operative Omar al-Shishani". CNN. 14 Mart 2016. 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2016. 
  13. ^ "Tarkhan Tayumurazovich Batirashvili". Rewards for Justice. U.S. Department of State, Bureau of Diplomatic Security. 5 Mayıs 2015. 23 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2015. 
  14. ^ firstpost.com/world/islamic-state-syria-chief-maher-al-agal-killed-in-us-drone-strike-pentagon-10902571.html
  15. ^ Poljarevic, Emin (2021). "Theology of Violence-oriented Takfirism as a Political Theory: The Case of the Islamic State in Iraq and Syria (ISIS)". Cusack, Carole M.; Upal, Muhammad Afzal (Ed.). Handbook of Islamic Sects and Movements. Brill Handbooks on Contemporary Religion. 21. Leiden and Boston: Brill Publishers. ss. 485-512. doi:10.1163/9789004435544_026. ISBN 978-90-04-43554-4. ISSN 1874-6691. 
  16. ^ Manne, Robert (7 Kasım 2016). "Sayyid Qutb: Father of Salafi Jihadism, Forerunner of the Islamic State". ABC Religion & Ethics. ABC Online. 2 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
     •Saltman, Erin Marie (3 Kasım 2016). "The mind of Islamic State: more coherent and consistent than Nazism". The Guardian. ISBN 978-1-906603-98-4. 28 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  17. ^ Manne, Robert (2017). Mind of the Islamic state: ISIS and the ideology of the caliphate. Level 1, 221 Drummond Street, Carlton VIC 3053, Australia: Prometheus Books. s. 12. ISBN 978-1-63388-371-0. several scholars have termed the ideology that provided the foundation of the Islamic State “Qutbism. 
  18. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Bunzel isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  19. ^ a b c Saltman, Erin Marie; Winter, Charlie (November 2014). Islamic State: The Changing Face of Modern Jihadism (PDF). Quilliam. ISBN 978-1-906603-98-4. 26 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  20. ^ a b Wood, Graeme (March 2015). "What ISIS Really Wants". The Atlantic. 16 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  21. ^ a b Crooke, Alastair (30 Mart 2017) [27 August 2014]. "You Can't Understand ISIS If You Don't Know the History of Wahhabism in Saudi Arabia". The Huffington Post. 28 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ a b Meleagrou-Hitchens, Alexander; Hughes, Seamus; Clifford, Bennett (2021). "The Ideologues". Homegrown: ISIS in America (1.1sayfalar=111-148 bas.). Londra and New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-78831-485-5. 
  23. ^ a b Baele, Stephane J. (October 2019). Giles, Howard (Ed.). "Conspiratorial Narratives in Violent Political Actors' Language" (PDF). Journal of Language and Social Psychology. SAGE Publications. 38 (5-6): 706-734. doi:10.1177/0261927X19868494. hdl:10871/37355. ISSN 1552-6526. 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2022. 
  24. ^ a b Rickenbacher, Daniel (August 2019). Jikeli, Gunther (Ed.). "The Centrality of Anti-Semitism in the Islamic State's Ideology and Its Connection to Anti-Shiism". Religions. Basel: MDPI. 10 (8: The Return of Religious Antisemitism?): 483. doi:10.3390/rel10080483. eISSN 2077-1444. ISSN 2077-1444. 
  25. ^ Ghasemi, Faezeh (2020). Anti-Shiism Discourse (PhD). University of Tehran. 
     •Rickenbacher, Daniel (2019). "The Centrality of Anti-Semitism in the Islamic State's Ideology and Its Connection to Anti-Shiism". Religions. 10 (8): 483-492. doi:10.3390/rel10080483. 
     •Ghasemi, Faezeh (2017). "Anti-Shiite and Anti-Iranian Discourses in ISIS Texts". Discourse. 11 (3): 75-96. 21 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
     •Matthiesen, Toby (21 Temmuz 2015). "The Islamic State Exploits Entrenched Anti-Shia Incitement". Sada. Carnegie Endowment for International Peace. 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
  26. ^ "Islamic State claims Pakistan bombing that kills 56 at Shiite mosque". ABC News. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. The Islamic State affiliate in the region known as Islamic State in Khorasan province and headquartered in Afghanistan claimed Friday's devastating attack in a statement translated by the SITE Intelligence group. The statement was posted on the group's Amaq News Agency. The statement identified the attacker as Afghan, posted his picture and said “Islamic State fighters are constantly targeting Shi’ites living in Pakistan and Afghanistan despite the intense security measures adopted by the Taliban militia and the Pakistani police to secure Shi’a temples and centers. 
  27. ^ Rohrlich, Justin (25 Mart 2022). "Three ISIS Fanboys Plotted Spring Break Attack on Shia Mosque, Feds Say". The Daily Beast. 26 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2022. 
  28. ^ "ISIS Threatens to Commit Another Holocaust Against Jews". Algemeiner.com. 23 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2017. 
  29. ^ Allison, Graham. "Why ISIS Fears Israel". 19 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2017. 
  30. ^ "Under Attack, ISIS Threatens Jews and Israel". Anti-Defamation League. 13 Mart 2015. 21 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
     •"ISIS Promotes Murdering Jews in New Online Campaign". Anti-Defamation League. 20 Ekim 2015. 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ Bloom, Simon Cottee, Mia (8 Eylül 2017). "The Myth of the ISIS Female Suicide Bomber". The Atlantic (İngilizce). 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
  32. ^ Crockett, Emily; Crockett, Emily (23 Mayıs 2017). "Why Manchester Bomber Targeted Girls". Rolling Stone (İngilizce). 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
  33. ^ "The Girl Who Beat Isis: My Story review – inside the horror of Isis". the Guardian (İngilizce). 1 Ağustos 2016. 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
  34. ^ "Why Women Join ISIS". Time (İngilizce). 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2022. 
  35. ^ Cockburn, Patrick (16 Kasım 2014). "War with Isis: Islamic militants have army of 200.000, claims senior Kurdish leader". The Independent. Londra. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2014. 
  36. ^ Sciutto, Jim; Crawford, Jamie; Carter, Chelsea J. (12 Eylül 2014). "ISIS can 'muster' between 20.000 and 31.500 fighters, CIA says". CNN. 8 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2015. 
  37. ^ Michaels, Jim (4 Şubat 2016). "New U.S. intelligence estimate sees 20-25K ISIL fighters". USA Today. Washington, DC. 31 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2016. 
  38. ^ Sciutto, Jim; Starr, Barbara; Liptak, Kevin (4 Şubat 2016). "ISIS fighters in Libya surge as group suffers setbacks in Syria, Iraq". Washington, DC: CNN. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2016. 
  39. ^ "Isis ranks dwindle to 15.000 amid 'retreat on all fronts', claims Pentagon". The Guardian. 11 Ağustos 2016. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2016. 
  40. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2022. 
  41. ^ "The Global Coalition - Partners" (İngilizce). theglobalcoalition.org. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2016. 
  42. ^ Acun, Can (Haziran 2014). "Neo el-Kaide: Irak ve Şam İslâm Devleti (IŞİD)" (PDF). setav.org. 30 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Ağustos 2014. 
  43. ^ "Ukrayna savaşı IŞİD'e mi yarayacak? – DW – 22.05.2022". dw.com. 15 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2022. 
  44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2016. 
  45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2016. 
  46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2016. 
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2016. 
  48. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2015. 
  49. ^ a b "'DEAŞ' yanlışının anlam ve önemi - Kadri Gürsel - Milliyet". 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2015. 
  50. ^ "IŞİD: Tek örgüt 10 farklı isim - Milliyet". 3 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2015. 
  51. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2015. 
  52. ^ a b "Iraq crisis: The rise of ISIS, the 'world's richest terror group' in 60 seconds". The Telegraph. 16 Haziran 2014. 19 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2014. 
  53. ^ "Dünya'nın en zengin terör örgütü IŞİD" (HTML). Milliyet Gazetesi. 11 Haziran 2014. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2014. 
  54. ^ Yildiz, Erdal (27 Kasım 2019). Işid ve Irak`ın işgali (masterThesis tez). Sosyal Bilimler Enstitüsü. 8 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2024. 
  55. ^ "IŞİD Musul'da uygulanacak şeriat kurallarını açıkladı". T24. 16 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2023. 
  56. ^ "IŞİD'in militan sayısı açıklandı". TRT Haber. 12 Eylül 2014. 14 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2015. 
  57. ^ OccupyingTheMind (23 Temmuz 2012), Hillary Clinton: 'We Created al-Qaeda', 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Mart 2019 
  58. ^ antikriegtv2 (15 Kasım 2015), Hillary Clinton We created Al Qaeda, 17 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Mart 2019 
  59. ^ CNN (11 Ağustos 2016), Trump: Obama is the founder of ISIS, 4 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Mart 2019 
  60. ^ http://www.kuranikerim.com/telmalili/enfal.htm 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Enfal Sûresi 12. Âyet, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur'an Dili
  61. ^ Enfâl Suresi 12 16 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  62. ^ Mısır'da Ölü Sayısı 88'e Ulaştı 16 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  63. ^ "ISIL renames itself 'Islamic State' and declares Caliphate in captured territory". Euronews. 30 Haziran 2014. 25 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2014. 
  64. ^ "IŞİD Selahaddin kentinde saldırdı" (HTML). Aljazeera Turk. 18 Şubat 2014. 16 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2014. 
  65. ^ "IŞİD Musul'da kontrolü ele geçirdi" (HTML). Hürriyet. 10 Haziran 2014. 4 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2014. 
  66. ^ "IŞİD Türk Konsolosluğu'na saldırıp çalışanları kaçırdı" (HTML). Hürriyet. 11 Haziran 2014. 4 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2014. 
  67. ^ "Dünya: Musul'da 80 Türk rehine" (HTML). Deutsche Welle. 11 Haziran 2014. 8 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2014. 
  68. ^ http://www.milliyet.com.tr/News/Article?ID=1895787 [yalın URL]
  69. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2014. 
  70. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2014. 
  71. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2016. 
  72. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2016. 
  73. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2016. 
  74. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2016. 
  75. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2016. 
  76. ^ "Suruç'ta ölenlerin sayısı 32'ye yükseldi". NTV.com.tr. 21 Temmuz 2015. 6 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2015. 
  77. ^ "Suruç'ta ölü ve yaralı sayısı açıklandı". TRT Haber. 21 Temmuz 2015. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2015. 
  78. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  79. ^ "SGDF'lilerin katliamdan hemen önce çekilen fotoğrafı". Milliyet. 21 Temmuz 2015. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  80. ^ "Suruç'ta canlı bomba saldırısı: 31 ölü". aljazeera.com.tr. 20 Temmuz 2015. 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  81. ^ Suruç'taki bombacının kimliği kesinleşti 22 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Habertürk, 20 Kasım 2015 tarihinde erişildi.
  82. ^ Şüpheli Adıyamanlı terör suçundan aranıyor 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Habertürk, 20 Kasım 2015 tarihinde erişildi.
  83. ^ "Anadolu Ajansı: İki canlı bomba ve TNT". CNN Türk. 10 Ekim 2015. 11 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  84. ^ "Ankara'da barış mitingine bombalı saldırı: 95 ölü". BBC Türkçe. 11 Ekim 2015. 13 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  85. ^ "Davutoğlu: Ankara saldırısında bir isme çok yaklaştık, önceliğimiz DEAŞ!" 6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. T24, 12 Ekim 2015, 20 Kasım 2015 tarihinde erişildi.
  86. ^ "Yasak kalktı! Canlı bombanın kimliği resmen açıklandı". 20 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Milliyet, 19 Ekim 2015. En son 20 Kasım 2015 tarihinde erişildi.
  87. ^ "Paris neden hedef?". Posta. 14 Kasım 2015. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  88. ^ "IŞİD'e karşı hangi ülke ne yaptı, ne yapacak?". Rudaw. 3 Ekim 2014. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2015. 
  89. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2017. 
  90. ^ "ISIS Dealt Significant Blow After Iraq Retakes Mosul, Official Says". U.S.DD (İngilizce). 13 Temmuz 2017. 14 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  91. ^ "U.S Forces kill ISIS Founder Leader Baghdadi in Syria". 23 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  92. ^ "ISIS Attacks in Syria". United States Department of State (İngilizce). 22 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2022. 
  93. ^ "Fearing suicide bombers and mines | Military forces comb cautiously Ghuwayran prison, amid exchanges of fire with ISIS members inside and outside the prison • The Syrian Observatory For Human Rights". The Syrian Observatory For Human Rights (İngilizce). 27 Ocak 2022. 27 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2022. 
  94. ^ "President Biden paylaşımı". 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2022. 
  95. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2016. 
  96. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2016. 
  97. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2016. 
  98. ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2016. 
  99. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2016. 
  100. ^ "IŞİD'den Scud füzeli tören" (HTML). Hürriyet. 2 Temmuz 2014. 4 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014. 
  101. ^ "Foreign Terrorist Organizations" [Yabancı terör organizasyonları] (HTML) (İngilizce). U.S. Department of State. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014. 
  102. ^ "Currently listed entities". Public Safety Canada. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2014. 
  103. ^ "Bakanlar Kurulu Kararı" (HTML). Resmî Gazete. 29 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014. 
  104. ^ "Bakanlar Kurulu terör örgütleri listesini güncelledi". 23 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2014. 
  105. ^ Dalsh, Amr Abdallah (7 Mart 2014). "Saudi Arabia designates Muslim Brotherhood terrorist group" [Suudi Arabistan, Müslüman Kardeşler'i terörist grup ilan etti] (HTML) (İngilizce). Reuters. 14 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014. 
  106. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 25 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Ağustos 2014. 
  107. ^ Soares, Singgih (2 Ağustos 2014). "BNPT Declares ISIS a Terrorist Organization" [BNPT IŞİD'i bir terör organizasyonu ilan etti] (HTML) (İngilizce). Hürriyet. 24 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2014. 
  108. ^ "List of terror groups published by United Arab Emirates". 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2016. 
  109. ^ "Malaysia designates ISIS as terrorist group, vows tough action: Report". The Straits Times. Singapore. 25 Eylül 2014. 25 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2014. 
  110. ^ "Court affirms ISIS' 'terrorist group' designation". Daily News Egypt. 8 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  111. ^ "Egypt brands jihadist ISIL a 'terrorist group'". Hürriyet Daily News. Istanbul, Turkey. 30 Kasım 2014. 21 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2016. 
  112. ^ "Banned Organisations". 23 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2014. 
  113. ^ "India bans IS". The Hindu. Chennai, India. Press Trust of India. 16 Aralık 2014. 20 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2014. 
  114. ^ "Russia calls on all states to put Islamic State, Jabhat al-Nusra on terrorist lists". Russian News Agency TASS. 29 Aralık 2015. 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2014. 
  115. ^ "Listed terrorist organisations". Australian National Security. 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2014. 
  116. ^ Paraszczuk, Joanna. "Kyrgyzstan Bans IS, Designates It As Terror Group". Radio Free Europe/Radio Liberty. 23 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2015. 
  117. ^ Manal. "Syria condemns terrorist acts in Iraq, expresses solidarity with Iraqi government, army and people". Syrian Arab News Agency. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2016. 
  118. ^ "Jordan launches airstrikes against ISIS". News Corp Australia. 6 Şubat 2015. 19 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015. 
  119. ^ Gishkori, Zahid. "Islamic State listed among proscribed outfits". The Express Tribune. Pakistan. 8 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2016. 
  120. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2016. 
  121. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2015. 
  122. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020. 
  123. ^ "Erdoğan, IŞİD lideri el-Kureyşi'nin MİT'in operasyonu sonucu Suriye'de öldürüldüğünü söyledi". BBC News Türkçe. 30 Nisan 2023. 30 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2023. 
  124. ^ "Here's What We Know About the 'Caliph' of the New Islamic State". Business Insider. Agence France-Presse. 29 Haziran 2014. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2014. 
  125. ^ "ISIS Spokesman Declares Caliphate, Rebrands Group as Islamic State". Jihadist Threat. SITE Intelligence Group. 29 Haziran 2014. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2014. 
  126. ^ Pentagon Confirms U.S. Strike in Syria Killed ISIL Leader 19 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 12 September 2016

Konuyla ilgili yayınlar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Irak_ve_Şam_İslam_Devleti&oldid=34170493" sayfasından alınmıştır