-izm

-izm, yabancı kökenli sistem, felsefe, politik ideoloji, sanat akımı ve belirli topluluk isimlerinin sonuna gelen bir son ektir.

Etimoloji

-izm son ekinin etimolojik kökeni ile ilgili iki iddia bulunur. İlki Antik Yunanca eylem, durum, durum, doktrin anlamlarına gelen -ισμός (-ismós)'tan alıntı olduğudur. İkincisi yine Antik Yunanca içindeki fiillerin kökünden veya bitmiş bir eylemi veya yapılan şeyi daha spesifik olarak ifade eden -ισμα (-isma) son ekinden alıntı olduğudur. 17.yüzyılda Avrupa'da ilk defa modern anlamına göre kullanılmıştır.

-izm'lerin listesi

A

Abstraksiyonizm 1- felsefe soyutçuluk 2- resim soyut resim akımı, abstre resim

Aforizm (özdeyiş, vecize) Düşünce, duygu ya da ilkeleri kısa ve öz bir biçimde anlatan sözlerdir.

Agnostisizm (bilinemezcilik) Tanrı veya tanrısal varlıkların bilinemez veya varlığı ile birlikte yokluğunun da kanıtlanamaz olduğunu savunan bir felsefi görüştür.

Aktivizm (eylemcilik) Toplumsal değişme ya da politik değişiklik meydana getirmek için kasıtlı bir biçimde yapılan eylem.

Aktüalizm 1- jeoloji Geçmiş jeolojik olayların bugünkülere bakarak açıklanabileceğini ileri süren öğreti, (edimselcilik) 2- felsefe Kuvveden fiile geçmiş olan hâl (Aristo felsefesi) (etkincilik)

Alkolizm Alkollü içkilere kişinin fiziki ve psikolojik sağlığına zarar verecek şekilde olan aşırı tutkunluk

Alpinizm Bir dağa tırmanmak, dağın tepesine kadar bütün patikalarda yürüyüş yapmak, tüm bunları kısa veya uzun sürelerde gerçekleştirmek demektir.

Alturizm (diğerkâmlık) Bireyin herhangi bir çıkar gözetmeden diğer bireylerin veya toplumun iyiliği uğruna fedakârlıkta bulunmasını prensip edinen bir tutumdur.

Amerikanizm Belli bir konuda ABD halkının veya hükûmetinin tarafını tutmak anlamında kullanılan siyasal bir deyimdir.

Amoralizm (töredışıcılık) ahlak kavramının ve kurallarının gereksiz olduğunu bu nedenle de ahlak olgusunun gereksiz olduğunu savunur.

Ampirizm (Deneycilik, görgücülük, empirizm) bilginin duyumlar sayesinde ve deneyimle kazanılabileceğini öne süren görüştür.

Anakronizm (kronolojik hata) Kişi, nesne veya olayların kendi gerçek zaman ve mekânlarından kopartılıp farklı bir çerçeveye oturtulması olarak değerlendirilmektedir.

Anarşizm (yöneticisiz) Toplumsal otoritenin, tahakkümün, erkin ve hiyerarşinin tüm biçimlerini bertaraf etmeyi savunan sosyal bir terimdir.

Anglikanizm İngiltere'nin resmî kilisesi olan İngiltere Kilisesi'ne has ilke, doktrin ve kurumlar.

Animizm (canlandırmacılık) Doğanın bir bütün olarak ve her varlığın teker teker maddi varlığının ötesinde bir de ruha sahip olduğunu kabul eden görüş.

Antagonizm Kurguda, ana karakteri (protagonist), engellemekle yükümlü kişidir. Karşı kişi ya da muhalif düşman olarak da bilinir. Asıl karakterin zıttıdır.

Antiemperyalizm Emperyalizm karşıtlığını belirtir. Sadece siyasi ve ekonomik bir karşıtlık olmayıp, emperyalizmin kültürel baskılarına ve ele geçirme süreçlerine de bir karşıtlıktır.

Antikapitalizm Genellikle sosyalist ya da anarşist politik görüşlü insanların istediği düzen biçiminin bir parçasıdır.

Antikomünizm Komünizm düşüncesine karşı olarak komünist sistem ve görüşlerin yayılımını engelleme çalışmalarıdır.

Antisemitizm Yahudi milletine karşı duyulan düşmanlık, nefret, önyargı veya ayrımcılıktır.

Antropomorfizm (insanbiçimcilik) İnsanî niteliklerin başka bir varlığa atfedilmesidir.

Antroposantrizm (insanmerkezcilik) İnsanın her şeyin merkezinde olduğunu öne sürer. Evrendeki her şey insan içindir ya da insana hizmet etmek için vardır.

Apateizm (tanrıumursamazlık) Herhangi bir ilaha olan inanca veya inançsızlığa karşı ilgisizliktir.

Arkaizm Dilin artık kullanılmaz olmuş eski sözcükleri, deyimleri ya da eski söz dizimine özgü biçimlerini anlatımda kullanma sanatıdır.

Aryanizm (Ariusçuluk) 4. Yüzyılda İskenderiye'de yaşamış olan Arius'un geliştirdiği kuramsal öğretidir.

Asimilasyonizm Tüm etnik gruplardan ve köken kültürlerinden insanların asimile edilmesi veya özümsenmesini teşvik etme politikası.

Astigmatizm Kornea şeklindeki düzensizliklerin neden olduğu bir tür kırılma kusurudur.

Atavizm (ataya geri dönüş) atalardan kalma bir genetik özelliğin önceki nesillerde evrimsel değişim yoluyla kaybolduktan sonra yeniden ortaya çıkması.

Ateizm (tanrıtanımaz) tanrının ya da tanrıların varlığına olan inancın yokluğudur.

Atletizm Koşu, atlama, ağırlık kaldırma ve atma gibi tek başına yapılan, bireysel güce dayanan sporların genel adı.

B

Barbarizm Bir sözcüğün sesbilimsel ya da yapısal durumunu bozarak kullanma, bir başka dilin etkisiyle aykırı kullanımlara başvurma.

Bolşevizm (çoğunlukçu) Rusya’daki görüş ayrılığı sonucu yaşanan ayrışmadaki taraflardan Lenin yanlısı grup.

Brahmanizm Kast sisteminin en üstünde yer alan Brahmanlar'a mahsus dinî anlayışı

Budizm "Yeniden doğum" (reankarnasyon) ve karma inançlarını kabul eden dindir.

C

Cizvitizm (İsacılık) Genel merkezi Roma’da olan, Katolik Kilisesi’nin erkeklerden oluşan bir tarikatı olan Cizvitlerin teolojisi ya da uygulamaları.

D

Dadaizm Aklın hiçbir değerinin ve öneminin olmadığını savunur. O yüzden bu sanat akımına dair eserlerde hiçlik, absürtlük ve anlamsızlık dikkat çeker.

Daltonizm (renk körlüğü) Kalıtsal yani genetik olarak bir sonraki nesle taşınan bir rahatsızlıktır ve erkeklerde daha sık görülmektedir.

Darwinizm Türlerin var oluşunu ve hayatın kaynağını, çeşitli şekilde anlatan diğer açıklamalar gibi, çeşitli varsayım ve ön kabullerden oluşan bir teoridir.

Dataizm Evrenin veri akışından meydana geldiğini ve her olgunun değerinin, veri işleme sürecine yaptığı katkıyla belirlendiğini öne sürer.

Deizm (yaradancılık) Din, peygamber veya vahiy aracı olmaksızın bireyin akıl ve gözlem yoluyla Tanrı'ya olan inancını esas alan bir felsefi görüştür.

Despotizm (zorbalık) Sıkıca birbirine bağlı bir grup tarafından veya bireysel olsun mutlak siyasi bir güç ile hükmeden tek bir idari otoriteye sahip hükûmet biçimidir.

Determinizm (belirlenimcilik) Evrende gerçekleşen tüm olayların bir neden sonuç ilişkisine dayalı olduğunu savunan felsefi akımdır.

Difüzyonizm (yayılmacılık) Yüksek kültür ve uygarlıkların bir ana kaynaktan göçler ve yayılmalar sonucu oluştuğunu ileri süren görüştür.

Dinamizm (devimselcilik) Davranışları canlı, hareketli olan canlının özelliği, canlılık, devinimlilik, hareketlilik.

Dogmatizm (inakçılık) Düşünce herhangi bir fikir ile inanca hiçbir sebep ortada yokken inanma düşüncesidir.

Düalizm (ikicilik) Genellikle birbirine karşı zıt kutuplu olan maddesel döngü içerisinde felsefi ya da dini ilkeler taşıyan bir kavramı yansıtmaktadır.

E

Egoizm (bencillik) Bireyin kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmesi ile ilgilidir.

Egosantrizm (beniçincilik, benmerkezcilik) Her şeyi kendine dayandırmak, kendine bağlamak, kendine indirgemek.

Egotizm (benlikçilik) Kişinin kendisiyle ilgili olumlu görüşlerini sürdürme ve geliştirme dürtüsü.

Egzistansiyalizm (varoluşçuluk) Varoluşun özden önce geldiğini ve özü sürekli olarak yarattığını ileri süren öğreti.

Egzomorfizm (dışbaşkalaşım) Herhangi bir cisim veya alanın sınırları içinde bulunmayan yer, hariç, iç karşıtı. Bir konunun kapsamına girmeyen şey.

Egzotizm (ırksalcılık) 19.yüzyıl sonlarından itibaren bazı etnik gruplar ve medeniyetlerin etkisiyle sanat ve tasarımda oluşan bir eğilim.

Eklektizm Farklı felsefî veya sanat sistemlerinden alınan unsurların yeni bir sistem içinde yeniden kullanılmasıdır.

Ekolojizm (yeşil siyaset) Ekolojik ve çevresel amaçlara önem veren, şiddet karşıtlığı ve toplumsal adaleti savunan, katılımcı demokrasi üzerinde biçimlenmiş bir ideolojidir.

Ekonomizm Tüm toplumsal gerçeklerin ekonomik ölçülerle değerlendirilmesi anlamında ekonomik indirgemeciliği eleştirmek için kullanılan bir terimdir.

Eksibisyonizm (göstermecilik, teşhircilik) Genellikle 18-28 yaş arası erkeklerde cinsel organlarını herkese gösterme biçiminde görülen ruhsal hastalık.

Ekspansiyonizm Sömürgecilik, yayılmacılık, emperyalizm, kolonyalizm

Eksperimantalizm (deneyselcilik) Bilginin varsayımsal olduğunu, gerçek bilginin ancak deneye dayanılarak elde edilebileceğini öne süren öğreti.

Ekspresyonizm (dışavurumculuk) Doğanın olduğu gibi temsili yerine duyguların ve iç dünyanın ön plana çıkarıldığı 20. yüzyıl sanat akımı.

Elektromanyetizm Elektrikle yüklü parçacıklar arasındaki etkileşime neden olan fiziksel kuvvet'tir.

Emperyalizm (yayılmacılık) Bir devletin veya ulusun başka devlet veya uluslar üzerinde kendi çıkarları doğrultusunda etkide bulunmaya çalışmasıdır.

Empresyonizm (izlenimcilik) Bir nesnenin doğrudan anlatılmak yerine, kişide uyandırdığı duyguların tasviri anlamına gelmektedir.

Endüstriyalizm (sanayicilik) İnsanın bilgisinde ve doğa üzerinde egemenlik kurma sürecinde, makine üretim sanatlarının ya da tekniğinin kazanılması.

Enformasyonalizm Sınaîleşmecilik, kapitalizm, devletçilik

Enformasyonizm (malumatçılık) En genel anlamda belirli ve görece dar kapsamlı bir konuya (bağlama) ilişkin, derlenmiş bilgi parçasıdır.

Enstrümantalizm (araçsalcılık) Başarılı bir bilimsel kuramın, doğanın gözlemlenebilir olmayan nesne, özellik ya da süreçlerine ilişkin doğru ya da yanlış gibi bir yargıda bulunmayacağına ilişkin yaklaşımdır.

Entelektüalizm (anlıkçılık) Çağa uyum sağlayarak bilim ve sanat yapma çabasıdır.

Enternasyonalizm Uluslararası barışı ve dayanışmayı savunan, her türden emperyalizme ve nasyonalizme karşı çıkan dünya görüşü.

Erotizm Eski Yunan mitolojisindeki aşk tanrısı Eros'tan türetilmiştir. Bireylerin cinsel yakınlaşmalarındaki sevgi şeklindeki aşkın görünümlerini kapsar.

Estetizm 19. yüzyılın sonlarında "sanat sanat içindir." düşüncesini savunan bir grup İngiliz anlıkçı tarafından kurulmuş akım.

Evdemonizm (mutçuluk) Hayatın anlamını mutlulukta bulan, insan davranışlarının mutluluk isteğiyle belirlendiği görüşüne dayanan ahlak öğretisi.

Evolüsyonizm (evrimcilik) Evrimi açıklayan ve destekleyen teoriler ve bireyler için kullanılır.

F

Fakirizm 1-İnsanın vücudunun bütün kötülüklerin kaynağı olduğunu, ruhun kurtuluşu ve mutluluğu için bedene eziyet etmek gerektiğini öne süren ve bunu uygulayan Hint felsefesi, Hint çileciliği, Hint dervişliği. 2-Fakirlerin gösterdiği ve doğaüstü bir güce mal edilen olağanüstü hünerler.

Fanatizm Yüksek sempati ve sevginin bir marka, kurum ya da topluma mal olmuş birey üzerinde yoğunlaşmasına denir.

Faşizm İlk olarak İtalya'da Benito Mussolini tarafından oluşturulan, otoriter devlet üzerine kurulu radikal bir aşırı milliyetçi politik ideolojidir.

Fatalizm (yazgıcılık, kadercilik) Tüm eylemlerin ya da olayların evrendeki yasaların boyunduruğunda olduğunu vurgulayan bir felsefi öğretidir.

Federalizm İktidarın, merkezi devlet (otorite) ile çevre (federe) devletler (otoriteler) arasında dağılımına dayanan siyasi sistemdir.

Feminizm Kadınların haklarını tanıyarak bu hakların korunması amacıyla eşitsizliklerin ortadan kaldırılmasına yönelik muhtelif ideoloji.

Fenomenizm (olaycılık) Fenomenlerden, yani zaman veya mekân içinde ortaya çıkan ve deney konusu olabilecek olay ve olgulardan başka hiçbir şeyin var olmadığını ileri süren felsefe doktrinidir.

Feodalizm (derebeylik) Başta Ortaçağ Avrupası olmak üzere tarihin birçok evresinde rastlanan toplumsal, siyasal ve ekonomik bir örgütleniş biçimidir.

Fetişizm Cinsel amaca yönelik fonksiyonu olmayan nesnenin cinsel amaca yönelik yer değişimini göstermektedir.

Fideizm (inançcılık) İnancın akıldan bağımsız olduğunu veya akılla çatıştığını ve belirli gerçeklere ulaşmada akıldan üstün olduğunu savunan teori.

Finalizm (erekçilik) Dünyadaki tüm olaylarda bir amacın bulunduğunu savunan akım.

Fonksiyonalizm 1- felsefe (yapısal-işlevselcilik) Toplumu bir sistem olarak gören her bireyi, her kurumu ve her düşünceyi bu sistemin ayrılmaz bir parçası gören fikir. 2- mimarlık Mimarların binaları sadece amaçlarına göre tasarlamasını öngören akım.

Formalizm (biçimcilik) Sanatı sanat yapan yapılış amacı değil biçimi rengi ve şeklidir ve biçimsel özelliklerinin dışındaki her şey sanatın dışında kalır.

Fototaktizm (ışığagöçüm) Canlılarda protoplazmanın ışığa karşı gösterdiği tepki veya duyarlılık.

Fototropizm (ışığayönelim) Canlıların kendilerine tesir eden bir ışık karşısında bu ışığa doğru yönelmeleri veya ondan kaçmaları hareketi.

Fundamentalizm (köktendincilik) Dinî esaslı aslî kaidelere geri dönme talebiyle kendini belli eden ve bu kaidelere katı bir biçimde bağlı olan, diğer görüşlere karşı toleranssız ve laiklik karşıtı dinî hareket.

Fütürizm (gelecekçilik) 20. yüzyılın başlarında (özellikle 1909 ile 1920 arasında) İtalya'da ortaya çıkmış, modern sanat ve toplumsal hareketlerin akımıdır.

F

Galvanizm İtalyan fizik bilgini Luigi Galvani’nin adından gelir. Elektriksel doğru akımın canlı organizmalar üzerindeki etkisi olayı.

Gnostisizm Hristiyanlık dışında tüm dinleri reddeden mistik bir felsefe dalı ve dindir. "sezgi veya tefekkür yoluyla edinilebilen bilgi" anlamına gelir.

Goşizm Aşırı sol eylemleri öngören, siyasal çözüm yollarını aşırı eylemlerde ve ansızın başlatılan devrimlerde gören solculuk tutumu, aşırı solculuk.

H

Hedonizm (hazcılık) Yaşam amacının zevk almak ve mutluluktan ibaret olduğunu savunan dünya görüşü.

Helenizm (olimpoizm) 1990'lardan bu yana ortaya çıkan, çeşitli şekillerde eski Yunan dini uygulamalarını canlandırmaya yönelik dini hareketleri ifade eder.

Higrotropizm (nemeyönelim) Neme karşı cevap olarak yapılan hareket.

Hilozoizm (canlı özdekçilik) Felsefi olarak (tüm evren bir bütün olarak) maddenin canlı olduğunu savunan hayata bakış açısıdır.

Hinduizm Evrende var olan en yüksek varlığa kendisiyle birleşmenin nihai ve en yüksek hedef olarak addedildiği dünya ruhu Brahman’a inanılan din.

Hümanizm (insancılık) İnsanın değerini vurgulayan ve rasyonalizm ile ampirizme odaklanan felsefi düşünce öğretisi.

I

İdealizm (ülkücülük) Genellikle varlığı düşünce ile tanımlayan öğretiler olarak bilinir. Buna göre düşünce varlığın birinci ögesi olarak savunulur.

İllüzyonizm (yanılsamacılık) Sihirbazlık, hokkabazlık

İmmateryalizm Materyalizmin tersine âlemin kendi kendine hiçbir gerçekliğinin olmadığı; maddenin de, dış âlemin de, nesnelerin ve her türlü madde çeşitlerinin de hayallerimiz ve fikirlerimiz dışında var olmadıklarını ileri sürer.

İmmoralizm (töretanımazlık) Ahlak kurallarına karşı çıkma eğilimi. Ahlak kuramlarının değerini yok sayan öğreti. Moralizm'in karşıtı

İndeterminizm (belirlenimsizlik) Herhangi bir kurala göre değil de rastgele veya özgür olarak ilerleme durumudur.

İndividüalizm (bireycilik) Bireyin özgürlüğüne büyük ağırlık veren ve genellikle kendine yeterli özgür bireyi ya da benliği vurgulayan siyaset ve toplum felsefesi.

İrrasyonalizm (usdışıcılık) Aklın gerçeği bütünüyle bilemeyeceğini, bilginin akıl dışı yollarla elde edilebileceğini ileri süren felsefi doktrindir.

İrredantizm (kurtarımcılık) Dil, din, soy ve kültür birlikteliği olduğu hâlde herhangi bir devletin sınırları dışında yer alan halk ile söz konusu devletin birleşmesi fikridir.

İzolasyonizm (yalnızcılık) Kendini diğer ülkelerin sorunlarından ve dünya politikasından uzak tutan devletlerin stratejik politikalarını tanımlamak için kullanılır.

İzomorfizm (eşyapıcılık) İki vektör uzayı arasında birebir ve örten bir lineer transformasyonun tanımlanabilmesi durumudur.

J

Jakobenizm İdeolojisini genel kitle ideolojisinden daha yeğ gören ve dikte yolu ile bu ideolojiyi kabullendirmeyi amaçlayan politik akım.

Jeosantrizm (yerözekçilik) Yer merkezcilik

Jingoizm Bir ülkenin kendi ulusal çıkarları olarak algıladığı şeyi koruma çabalarında barışçıl ilişkiler yerine tehdit veya fiili güç kullanımını savunması gibi saldırgan ve proaktif dış politika biçimindeki milliyetçiliktir.

K

Kalvenizm John Calvin'in 16. yüzyıl başlarında ortaya attığı görüşlere dayanarak kurulan bir Hristiyanlık mezhebidir.

Kapitalizm Üretim araçlarının özel mülkiyetine ve bunların kâr amacıyla işletilmesine dayanan bir ekonomik sistemdir.

Kariyerizm Bireylerin, iş performansı dışında bireysel ilişkilerini kendi çıkarları doğrultusunda kullanarak kariyer yapmak amacı gütmeleri.

Kartezyenizm Descartes'in bilgi felsefesi görüşü olarak bilinmektedir. Bu görüşte savunulan düşünce doğru bilginin varlığını ortaya koymaya çalışmak olmaktadır.

Kemalizm Türkiye Cumhuriyeti'nin Atatürk İlkeleri'ni esas alan kurucu ideolojisidir.

Kinizm (sinizm, kinik ya da kuşkuculuk), Sofist Gorgias'ın ve daha sonra da Sokrates'in öğrencisi olan Antisthenes'in öğretisidir.

Kişotizm Don Kişot'un gezgin şövalyelik serüvenlerinde gösterildiği gibi, hastalık derecesinde romantik bir görev veya onur idealine boyun eğmede abartılı ve saçma taahhütlere veya fedakarlıklara yol açan bir idealizm ve kuruntu biçimi.

Klasisizm Antik Yunan ve Roma sanatını temel alan tarihselci yaklaşım ve estetik tutumdur.

Klerikalizm (ruhbanlık) Kilise ya da daha geniş siyasi ve sosyokültürel meselelerinde kilise temelli liderlik veya din adamlarının görüşünün uygulanmasıdır.

Kolektivizm Bireyler arasındaki kaynaşmanın vurgulanması ve grubun birey üzerinde önceliklendirilmesi ile karakterize edilen bir değerdir.

Kolonyalizm sömürgecilik, müstemlekecilik

Komünizm Üretim araçlarının ortak mülkiyeti üzerine kurulu sınıfsız, parasız ve kimi zaman devletsiz bir düzenin kurulmasını amaçlayan toplumsal bir ideoloji ve harekettir.

Konformizm (uydumculuk) Bireyin yaşadığı toplumun yerleşik değer ve düşüncelerini benimsemesi veya toplumun kural ve değerlerine uygun biçimde davranması.

Konseptüalizm (kavramcılık) Düşünen zihin içinde yer alan kavramsal çerçeveler olarak tikellerin evrenselliğini açıklayan bir teoridir.

Konstrüktivizm (kurmacılık) Çağdaş malzemeleri kullanan ve geometrik kompozisyon anlayışını benimseyen bir sanat akımıdır.

Kreasyonizm (yaratılışçılık) Bitki, hayvan ve insan olmak üzere bütün varlıkların ayrı ayrı ve bir anda yaratıldıklarını savunan öğretidir.

Kretenizm Tiroit bezinin kana yeterince salgı vermemesi nedeniyle oluşan, fiziksel ve ruhsal gelişimin durmasıyla kendini gösteren hastalık.

Kritisizm Alman düşünür Immanuel Kant’ın öğretisidir. Kant’ın bu felsefesi genel olarak eleştiricilik, eleştiri felsefesi veya kritisizm olarak adlandırılmaktadır.

Kromotropizm (rengeyönelim) Canlı bir varlığın, belli renkte bir nesneye doğru yönelme hareketi.

Kübizm 20. yüzyılın başlarında Fransa’da doğmuş olan bir akımdır. Bu akım, görünen şeylerin yanı sıra görünmeyen şeylerin de sanat eserlerinde kullanılmasını hedefler.

L

Laisizm (laiklik) Devlet yönetiminde dinin veya dinsizliğin referans alınmamasını savunan ilke.

Lamaizm Tibet, Moğolistan ve Bhutan başlıca olmak üzere Nepal, Hindistan, Çin, Rusya ve bazı Orta Asya Türklerinde takip edilen Budizm koludur.

Lenfatizm Vitamin azlığından veya lenf boğumlarının hacminin artmasından doğan, derinin aşırı beyazlığı, tenin çok yumuşak olması, ayaklarda şişme ve boyundaki bezlerde büyüme gibi belirtilerle kendini gösteren bir hastalık.

Leninizm Marksizm üzerine kurulmuş siyâsî ve iktisâdî bir teoridir. Bolşevik lider Vladimir Lenin tarafından geliştirildiği kabul edilir.

Lezbiyenizm (sevicilik) Kadınlar arası eşcinsellik

Liberalizm (serbestlik) Bireysel özgürlük üzerine kurulan bir siyasi felsefe veya dünya görüşüdür.

Likidasyonizm (tasfiyecilik) Marksist-Leninist terminolojide teorinin tasfiyesi ve parti üyelerinin, parti programını reddetmesini ifade eden terim.

Lirizm Kişisel duyguların, iç dünyanın esin yoluyla, coşkulu ve etkili bir biçimde anlatılması.

M

Makyavelizm Siyasette maksada erişmek için her türlü vâsıtayı meşru sayan İtalyan düşünür ve politikacı Niccolò Machiavelli'nin düşünceleri üzerine kurulu bir görüş.

Maniheizm 3. yüzyılda Pers İmparatorluğu içinde, "Peygamberlerin Mührü" yani "son peygamber" olduğuna inanılmış Mani tarafından kurulmuş ve kısa sürede hızla geniş bir coğrafyaya yayılmış büyük bir dindir.

Marksizm Özgün bir siyasal felsefe akımı, tarihin diyalektik materyalist bir yorumuna dayanan ekonomik ve toplumsal bir dünya görüşü.

Materyalizm (maddecilik, özdekçilik) Her şeyin maddeden oluştuğunu ve bütün görüngülerin maddi etkileşimler sonucu oluştuğunu öne süren görüş.

Mazoşizm (mazohizm) Ruhsal ve fiziksel olarak kendisine acı çektirmekten haz duymaya denir.

Mekanizm Tüm olayları hareket ve hareket yasalarına dayanarak açıklayan görüş.

Merkantilizm (ticaretçilik) 16. yüzyılda Batı Avrupa'da başlamış ekonomik bir teoridir.

Metamorfizm (başkalaşım) Jeolojide bir kayanın yapı ve bileşiminde dış etkilerle olan değişim.

Militarizm 1-Bir ülkede ordu gücünün aşırı ölçüde ağır basması. 2-Bütün yurt sorunlarının ancak ordu gücüyle çözülebileceğini öne süren siyasal öğreti.

Mistisizm (gizemcilik) Dinsel esrimelerle ilgili ülkülemlerin, erdemlerin, ayinlerin, ve efsanelerin uygulanmasının birlikte yapıldığı fikir akımı.

Modernizm 19. yüzyılda geleneksel anlamdaki edebi, sanatsal, sosyal organizasyon ve gündelik yaşamın geçerliliğini yitirdiği fikriyle ortaya çıkmıştır.

Monadizm (monatçılık) Âlemin mekanik birtakım atomlardan değil, uhi ve manevi birer birlik olan monadlardan meydana geldiğini ileri süren görüş.

Monarşizm (tekerkçilik) Bir hükümdarın üstün yetkilerle devlet başkanı olduğu yönetim biçimi olan monarşiyi savunan siyasal öğretidir.

Monizm (bircilik) Her şeyin bir tek zorunluluğun, ilkenin, madde ve enerjiden olduğunu iddia eden veya tek bir tözden kaynaklandığını savunan felsefi görüş.

Monoteizm (tektanrıcılık) Tek bir tanrının varlığına ya da Tanrı'nın birliğine duyulan inanç.

Moralizm (aktörelcilik) Ahlaki yargıları uygulamaya odaklanan herhangi bir felsefedir.

Mutasyonizm (değişinimcilik) Evrimde, yeni türlerin meydana gelmesi için mutasyonun önemli bir faktör olduğunun kabul edilmesi teorisi.

N

Narkotizm Uzun süre ve aşırı ölçüde uyuşturucu madde kullanmaktan doğan bozuklukların tümü.

Narsisizm (özseverlik) Kişinin kendi bedensel ve ruhsal benliğine karşı duyduğu hayranlık ve bağlılık.

Nasyonalizm (ulusçuluk) Bir ulusun ancak kendine ve kendi değerlerine dayanarak yaşayabileceğine inanan görüş.

Nativizm (doğuştancılık) Herhangi bir canlı türünün yapısal ve işlevsel gelişiminde kalıtıma öncelik veren, duygu, düşünme gibi her türlü ruh etkinliklerinin doğuştan olduğunu öne süren öğreti.

Natüralizm (doğalcılık) Edebiyatta ve sanatta natüralizm, doğayı detayları ile olduğu gibi yansıtmayı öngören akımların genel adıdır.

Natürizm (doğacılık) Toplumun her haliyle doğaya dönmesini isteyen ve bunu savunan öğreti.

Nazizm Etnik milliyetçilik ile sosyalizmi birleştiren, ırkçı, anti-kapitalist, anti-semitik ve anti-Marksist bir ideolojidir.

Neofaşizm II. Dünya Savaşı sonrasında bazı Avrupa ülkelerinde görülmüş "yeni faşist" akımdır.

Neoklasisizm Antik Yunan ve Roma dönemine ait tarzların yeniden canlandırılmasıyla ortaya çıkan bir akımdır.

Neolojizm Bir dilde, var olan sözcüklere benzetilerek, örnekseme yoluyla yapılmış sözcük üretme.

Neonazizm Neo-Nazizm veya yeni Nazizm, II. Dünya Savaşı'ndan sonra nasyonal sosyalizmi yeniden canlandırmak için çıkan akım.

Neoplatonizm Plotinus'un çalışmalarıyla başlayan ve İmparator Justinyan'nın Platon'un akademisini M.S 529'da kapatmasıyla biten Platonik felsefe sürecini tanımlamak için kullanılan modern terim.

Nepotizm (kayırmacılık) Akraba kayırma veya adam kayırma, öznel ve adil olmayan şekilde yapılan ayrımcılık.

Nihilizm (yokçuluk) Her şeyin anlamdan ve değerden yoksun olduğunu savunan felsefi görüştür.

Nominalizm (adcılık) Sözcüklerin gerçek ya da nesnel hiçbir varlığının veya anlamının bulunmadığını öne süren felsefe anlayışı.

Nüdizm Kişilerin sosyal bir ortamda çıplak bir şekilde bir arada ve doğa ile bütünleşmiş olarak bulunmaları halidir.

O

Objektivizm 1940'lı yıllardan itibaren ABD sağlık çevrelerinde gelişmeye başlamış bir psiko-terapi yöntemi.

Okültizm (gizlicilik) Din ve bilimin kapsamı dışında kalan doğaüstü inançlar ve uygulamalar bütünüdür.

Onanizm (mastürbasyon) Cinsel organa elle dokunarak orgazma ulaşmak.

Ontolojizm (varlıkbilimcilik) Olayları, olguları varlıkbilim açısından ele alma, düşünme eğilimi.

Operasyonizm (işevurukçuluk) Her kavramın, sonuçları gözlenebilir ve ölçülebilir bir işlem ile tanımlanabileceğini öne süren görüş.

Oportünizm (fırsatçılık) Olaylardan bencil avantajlar edinen bilinçli politika ve uygulamadır.

Optimizm (iyimserlik) İyimser olma durumu, özelliği.

Oryantalizm (doğubilim) Doğu uluslarının dillerini, tarihlerini, törelerini vb. kendine konu edinen bilim.

Otizm (içe yöneliklik) Kişinin etrafıyla sözel ve sözel olmayan şekilde uygun ilişki kuramaması şeklinde ifade edebileceğimiz gelişimsel bir bozukluktur.

Otoerotizm (özün erosluk) Kişinin özellikle içsel uyaranların etkisiyle kendine yönelik bir cinsel çekim hissetmesidir.

Otomatizm (özdevim) İrâdenin hatta bazı durumlarda bilincin dışında kendiliğinden gerçekleşen hareket ve faaliyet.

Ö

Öjenizm Sağlıksız ceninleri ayırıp sağlıklı ceninler yetiştirmenin yollarını arayan, bilimselliği tartışmalı bir toplumsal akım veya toplumsal felsefedir.

P

Paganizm Kökenleri dünyanın kadim doğa dinlerine uzanan bir inanç biçimi ve bu dinlerin genel adıdır.

Panislamizm (ümmetçilik) Müslüman nüfusun fazla olduğu tüm ülkelerin tek bir çatı altında birleştirilmesi düşüncesidir.

Panslavizm Rusya'nın, özellikle Çarlık döneminde uyguladığı, varsayımsal Slav ırkından olanları kendi hakimiyeti altında bir devlet halinde toplama siyasetidir.

Panteizm (tüm tanrıcılık) Her şeyi kapsayan içkin bir Tanrı'nın, Evren'in ya da doğanın Tanrı ile aynı olduğu görüşüdür.

Panturanizm (turancılık) Bütün Türklerin tek vatanda ve tek bayrak altında birleştirilmesini amaçlayan akım.

Pantürkizm (Türkçülük) Tüm Türk halkının kültürel ve politik birliğini amaçlayan; 1880'lerde Osmanlı İmparatorluğu'nda ve o zamanlar Rus İmparatorluğu'nun bir parçası olan Azerbaycan'da yaşayan Türk aydınlarının başlattığı harekettir.

Paralelizm (koşutçuluk) zihinsel ve fiziksel olayların tanrı tarafından eşgüdümü sağlanan olaylar olduğunu savunan zihin felsefesi görüşüdür.

Paralojizm (yanılım) Geçersiz, mantığa aykırı olmakla birlikte geçerliymiş, mantığa uygunmuş gibi görünen çıkarım.

Parlamentarizm Yürütme organının, seçimle oluşturulmuş yasama meclisine karşı sorumlu olduğu siyasal düzen.

Parnasizm "Sanat sanat içindir" ilkesini benimseyen, genellikle şiirde kendini gösteren bir edebiyat akımı

Pasifizm (barışseverlik) Uyuşmazlıkların çözümü ya da çıkar sağlama aracı olarak savaşa ve şiddete karşı olmak demektir.

Paternalizm (babacılık) Toplum veya aile yönetimlerinde kararların, rehber ve ideal kabul edilen kişi veya kişilerce alınmasını öngören yönetim sisteminin adıdır.

Peripatetizm (Aristotelesçilik, meşşaîlik) Yunan filozoflarından derslerini öğrencileriyle birlikte gezinerek veren Aristoteles'in felsefesi.

Pesimizm (kötümserlik) Dünya görüşü ve yaklaşımında düzeltilemeyecek kötü bir dünya portresidir.

Platformizm Katılımcılarından birlik arayan bir anarşist örgütlenme biçimidir.

Platonizm Platon'un kurduğu ve daha sonra takipçileri tarafından geliştirilen felsefe öğretisi.

Plüralizm (çoğulculuk) Birçok mutlak ilke, güç, enerji veya madde kabul eden teori veya sistemleri tanımlar.

Politeizm (çoktanrıcılık) Birden çok tanrıya inanmak, tapınmak.

Popülizm (halkçılık) Çoğunluğun beklentilerini karşılamak ve onların desteğini almak amacıyla hareket etme.

Postmodernizm Modernizmin sonrası ve ötesi anlamında bir tanımlama olarak kullanılmaktadır ve modern düşünceye ve kültüre ait temel kavramdır.

Pozitivizm (olguculuk) Doğru bilginin yalnızca bilimsel bilgi olduğu ve doğru bilgiye ise yalnızca ampirizm(deneycilik) ile ulaşılabileceğini savunan görüş.

Pragmatizm (uygulayıcılık, yararcılık) Bilgiyi ve doğruyu yaşam için yalnızca bir araç olarak gören, eylemleri sonuçlarıyla, başarılarıyla değerlendiren öğreti.

Primitivizm (ilkelcilik) insanlık tarihinin ilk dönemlerinde ya da ilkel insanlar arasında yaşamın çok daha iyi, dürüst ve etik olduğunu savunan bir inanç akımıdır.

Probabilizm (olasıcılık) Bilgide kesin bir doğruluk olamayacağını, bilginin ancak olasılık değeri bulunduğunu öne süren kuşkucu öğreti.

Protagonist (baş kahraman) Birinci şahıs ya da eksen karakter

Providansiyalizm (kayracılık) Evrendeki bütün olayların Tanrı isteğiyle olduğunu söyleyen Hristiyan öğretisi.

Provizyonizm (iaşecilik) Tüccarın değil, halkın refah ve huzuru ön planda olduğu sistem.

Psikolojizm (ruh bilimcilik) felsefi problemlerin, ancak psikolojinin cevaplandırabileceği sorunlar olarak yorumlanmasını ifade etmek için kullanılan bir terimdir.

Psödopsödohipoparatiroidizm Hedef organın parathormona (PTH) yanıt vermediği kalıtımsal bir bozukluktur.

Pürizm (arıtıcılık) Kübizmde yaygın olan süsleme trendini tamamen reddetmeyi ve temiz ve net biçimlere dönmeyi amaçlayan sanat akımı.

R

Radikalizm (köktencilik) Devrimsel yollar çerçevesinde toplumsal değişim ve toplumsal yapılara odaklanan siyasi ilkeleri savunur.

Rasyonalizm 1- felsefe Akılcılık (usçuluk) 2- mimarlık Vitruvius’un prensiplerine göre gelişmiş bir mimarlık akımıdır.

Raşitizm Çocuklarda görülen, uzun süreli ve aşırı miktarda D vitamini eksikliğinden kaynaklanan bir hastalıktır.

Realizm (gerçekçilik) 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan ve Romantizme tepki olarak doğan edebiyat akımıdır.

Redüksiyonizm (indirgemecilik) Olayların ya da olguların, onları oluşturan daha basit olguları çözümleyerek anlaşılabileceğini savunan felsefi akım.

Revizyonizm 1- Bir öğretinin ana temellerini tartışma konusu yapanların tutumu. 2- Marksçılığı yeniden gözden geçirmek, düzeltmek ve çağa uydurmak gerektiğini öne sürenlerin görüşü ve uygulaması.

Romantizm (coşumculuk) 1800 ve 1850 yılları arasında Avrupa'da edebiyatı, müziği, felsefeyi ve sanatı etkileyen entelektüel bir akımdır.

Rölativizm (görecilik) Felsefe tarihinde sürekli gündemde yer almış olan bir yönelim biçimidir.

S

Sabetayizm Osmanlı İmparatorluğu'nda dışarıdan İslam'a dönen, ancak Yahudi inançlarını ve Kabalistik inançlarını gizlice koruyan bir grup Sabetaycı kripto Yahudi.

Sadizm (elezerlik) Başkalarına acı çektirerek zihnen doyum sağlayan kimse anlamına gelir.

Sansüalizm (duyumculuk) Bütün bilgilerin anasının duyumlar olduğunu öne süren öğretilerin ortak adı.

Santimantalizm Ahlaki yaşamın ölçütü olarak duyguyu öne alan öğretilerin genel adıdır.

Satanizm Şeytan'ı veya şeytan simgesini yücelten ve bazı mezheplerinde şeytana tapmayı emreden öğreti.

Sekülarizm (dünyacılık) Toplumda ahiretten ve diğer dinî, ruhani meselelerden ziyade dünya hayatına odaklanılması yönündeki hareket.

Sembolizm (simgecilik) Düşünceleri, kavramları anlatmakta simgeler kullanma yolu ya da eğilimi.

Semitizm Yahudi taraftarlığı

Sendikalizm Sanayi cephesinde işçi sınıfının hareketiyle kapitalist bir toplumu dönüştürme amacını taşıyan düşünce.

Senkretizm Birbirinden ayrı düşünce, inanış veya öğretileri kaynaştırmaya çalışan felsefe sistemi.

Septisizm (kuşkuculuk) Özellikle doğa ötesi konularda olumlu veya olumsuz yargıda bulunmaktan çekinme temeline dayanan öğreti.

Sinizm(kinizm) İnsanın erdem ve mutluluğa, hiçbir değere bağlı olmadan bütün gereksinmelerden sıyrılarak kendi kendine erişebileceğini savunan Antisthenes'in öğretisi.

Siyonizm 19. yüzyıl sonlarında çeşitli ülkelerde Yahudilerce ortaya atılan, Filistin'de bağımsız bir Yahudi devleti kurmayı amaçlayan öğreti.

Snobizm (züppelilik) Giyinişte, konuşma biçiminde, dilde, düşüncede toplumca gülünç ve doğala aykırı bulunan yapmacıklara ve aşırılıklara kaçma.

Sofizm (bilgicilik) Para karşılığı felsefe öğreten gezgin felsefecilerin oluşturdukları akıma denir.

Solidarizm (dayanışmacılık) Sınıf çatışmasını reddeden ve bir topluluğu oluşturan gruplar veya sınıflar arasında psikolojik bir birlik duygusu yaratan duygu.

Solipsizm (tekbencilik) "Ben" felsefesi olarak bilinen, varlığı ben'in tasarımları olarak dile getiren felsefi görüş.

Somnambulizm (uyurgezerlik) Parasomni kategorisinde bir tür uyku bozukluğudur.

Sosyalizm (toplumculuk) Üretim vasıflarının ferdi olmaktan çıkarılıp kamuya mal edilmesi ve gelir düzenlenmesi esaslarına dayanan doktrin.

Sosyolojizm (cemiyetçilik) Bütün sosyal bilimleri yalnız sosyolojinin bir altdalı olarak sayan ve bunların sadece sosyolojik metotlarla açıklanabileceğini söyleyen görüşün adı.

Spiritüalizm (tinselcilik) Evrenin gerçeğinin manevî nitelikte olduğunu, insan ve öteki varlıkların hepsinin fiziksel yapıdan ayrı ve bağımsız bir ruhî yapısı bulunduğunu ileri süren görüş.

Spontaneizm (kendiliğindenlik) Doğal şekilde ve durup dururken herhangi bir durum karşısında olayların kendiliğinden gerçekleşmesi.

Strasserizm Neo-Nazizm'in günümüzdeki düşünce yapılanmasını oluşturan temelinde ulusal yeniden doğuşu hedefleyen, daha radikal düşünce.

Strüktüralizm (yapısalcılık) Bilimin her dalında yapıdan yola çıkarak sonuçlara ulaşma öğretisi.

Subjektivizm (öznellik) Nesneyi öznenin dışında ve ondan bağımsız sayan nesnelcilik anlayışına karşı, nesneyi öznenin ürünü sayan anlayıştır.

Sürnatüralizm (doğaüstücülük) Doğa yasalarıyla açıklanamayan gerçeklerin ve olayların varlığına inanmak gerektiğini öne süren öğreti.

Sürrealizm (gerçeküstücülük) Ressamların gerçekte olmayan unsurlar ve düşünceler kullanarak, kendi hayal güçleriyle oluşturdukları eserlerdir.

Ş

Şamanizm Varlığı tüm insanların tarihinde Erken Taş Devri'ne ve daha da geriye kadar kanıtlanabilen, inisiyasyon içeren bir vecd ve trans tekniği.

Şimiotropizm (kimyadoğrulumu) Bitkilerde, kimyasal maddelerin etkisiyle görülen, kimyasal maddeye doğru ya da karşıt yöne yönelme durumu.

Şintoizm Tabiattaki her şeyin bir ruhu olduğuna inanan Japonya’nın eski resmî dini.

Şovenizm Değişik ırklar ve uluslararasında kendi ırkını ve ulusunu üstün görme temeline dayalı aşırı ulusçuluk akımı. Adını George Floyd’u öldüren Amerikalı polis memuru Derek Michael Chauvin’den alır.

T

Taoizm (daoizm) Antik Çin'de ortaya çıkmıştır ve temeli Laozi'nın yazılı eseri Dao De Jing'e dayanan bir öğretidir.

Taşizm (lekecilik) Resim sanatında düzensiz biçimli renk lekeleri ve damlalarının kullanılmasını temel alan sanat biçimidir.

Teizm (tanrıcılık) Tanrılar din gönderebilir veya insanların yaşadığı Dünya'ya etki eden olaylara sebep olabilir.

Terörizm (yıldırıcılık) Ölüm veya ciddi bedensel yaralanmaya neden olmak amacıyla yapılan sivillere ve devlete karşı suç eylemleri

Totalitarizm Tüm yetkilerin merkezîleştirildiği, devlete mutlak itaat beklenen, diktatörlükvari yönetim.

Totemizm Bazı ilkel klan ve kabilelerden, onların atası sayılan hayvan veya bitkiye verilen isimdir.

Tradisyonalizm (gelenekselcilik) Yönlendirici unsurun zaman ve mekanı aşan ilahi-kutsal ilkelere dayalı olması gerektiğini iddia eden felsefi ve mistik akım.

Transandantalizm (deneyüstücülük) 19 yüzyılın başlarında Ralph Waldo Emerson öncülüğünde başlayan Amerikan edebi, politik ve felsefe akımıdır.

Transformizm (dönüşümcülük) Yaşayan türlerin yalın biçimlerden karmaşık biçimlere doğru evrimle gelişerek ortaya çıktığını öne süren öğreti.

Troçkizm Marksizm'in Troçki'nin bakış açısıyla yorumlanmasıdır. Aynı zamanda 1917 Ekim Devrimi'nden sonra ortaya çıkmış bir ayrımı ifade eder.

Tropizm (yönelim) Bir organizmanın, genellikle bir bitkinin çevresel bir uyarana tepki olarak büyümesini veya dönüş hareketini gösteren biyolojik bir fenomendir.

Turizm Bir ülkeye veya bir bölgeye turist çekmek için alınan ekonomik, kültürel, teknik önlemlerin, yapılan çalışmaların tümü.

U

Urbanizm (şehircilik) Kasaba ve şehirler gibi kentsel alan sakinlerinin yapılı çevre ile nasıl etkileşime girdiğinin incelenmesidir.

Ü

Üniformitaryanizm (tekdüzelik) Günümüz bilimsel gözlemlerimizde işleyen aynı doğal yasaların ve süreçlerin geçmişte evrende her yerde uygulandığı varsayımıdır.

Üniversalizm (evrenselcilik, üniteryenizm) 1961'de hakikat ve anlam için özgür ve sorumlu arama anlayışı üzerine kurulmuş teolojik özgürlükçü bir dindir.

V

Vandalizm Bilerek ve isteyerek, kişiye ya da kamuya ait bir mala, araca ya da ürüne zarar verme eylemidir. Vejetalizm Yalnız bitkisel gıda maddelerine yer veren beslenme rejimi.

Volontarizm (iradecilik, istenççilik, gönüllülük) İnsanlar arasındaki tüm ilişkilerin gönüllülük esasına dayanması gerektiğini savunan liberteryen siyasi görüştür.

Y

Yahooizm Gürültücülüğe ve kavgacılığa eğilim.

Z

Zoizm Hayvanların yaşamına saygı duyma ya da hayvan güçlerine ve etkilerine inanç anlamına gelir.

Zombiizm Zombi kültündeki inançlar, ayinler ve zombi olma durumu.

Zuizm İzlanda'da resmî olarak kabul görmüş, kiliseler için toplanan vergilere muhalif olarak büyüyen neopagan dinî bir harekettir.