Macaristan
Macaristan (Macarca: Magyarország, Macarca telaffuz: [ˈmɒɟɒrorsaːɡ]), Orta Avrupa'da Karpatlarda kurulu olan ve denize kıyısı olmayan bir ülkedir.[1][6] Komşuları; batıda Avusturya ve Slovenya, kuzeyde Slovakya, doğuda Romanya ve Ukrayna, güneyde Sırbistan ve Hırvatistan'dır.[6] Başkenti Budapeşte olan Macaristan, OECD, NATO, AB, Vişegrad Grubu ve Schengen üyesidir.[6] Ülkedeki resmî dil, Fin-Ugor dillerinden olan ve Avrupa Birliği'nin 24 resmî dilinden biri olan Macarcadır. Bu bağlamda Macarca, Avrupa Birliği'nde Fince, Estonca ve Maltaca ile beraber Hint-Avrupa dillerinden olmayan dört dilden biridir.
Macaristan Macarca: Magyarország | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Macaristan konumu (koyu yeşil) - Avrupa'da (koyu gri) | |||||||||||||||||||
Başkent ve en büyük şehir | Budapeşte | ||||||||||||||||||
Resmî dil(ler) | Macarca[1] | ||||||||||||||||||
Etnik gruplar (mikro nüfus sayımı 2016) | |||||||||||||||||||
Demonim | Macar | ||||||||||||||||||
Hükûmet | Üniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Yasama organı | Ulusal Meclis | ||||||||||||||||||
Kuruluş | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Yüzölçümü | |||||||||||||||||||
• Toplam | 93.030 km2 (108.) | ||||||||||||||||||
• Su (%) | 0,74 | ||||||||||||||||||
Nüfus | |||||||||||||||||||
• 2020 tahminî | 9.769.526 | ||||||||||||||||||
• Yoğunluk | 105,3/km2 (78.) | ||||||||||||||||||
GSYİH (SAGP) | 2021 tahminî | ||||||||||||||||||
• Toplam | 342,708 milyar $ (54.) | ||||||||||||||||||
• Kişi başına | 35.088 $ (40..) | ||||||||||||||||||
GSYİH (nominal) | 2021 tahminî | ||||||||||||||||||
• Toplam | 176,543 milyar $ (53.) | ||||||||||||||||||
• Kişi başına | 18.075 $ (43.) | ||||||||||||||||||
Gini (2019) | 28.0 düşük · 16. | ||||||||||||||||||
İGE (2022) | 0.846[5] çok yüksek · 46. | ||||||||||||||||||
Para birimi | Forint (HUF) | ||||||||||||||||||
Zaman dilimi | UTC+01.00 (OAS) | ||||||||||||||||||
• Yaz (YSU) | UTC+02.00 (OAYS) | ||||||||||||||||||
Trafik akışı | sağ | ||||||||||||||||||
Telefon kodu | +36 | ||||||||||||||||||
ISO 3166 kodu | HU | ||||||||||||||||||
İnternet alan adı | .hu ve .eu | ||||||||||||||||||
Resmî site kormany.hu |
Hüküm süren Kelt (MÖ 450 sonrası) ve Roma (MÖ 9 - 5. yüzyıl) dönemlerinden sonra Macaristan'ın kuruluşu 10. yüzyılda Doğu Roma tarafından 1000 yılında tahta oturtulan I. István'ın büyük büyükbabası Árpád önderliğinde Macarların Asya'dan bölgeye gelişiyle Macaristan tarihi başlamaktadır. Macar Krallığı çeşitli kesintilerle de olsa 946 yıl varlığını sürdürdü. Bu süreçte de Batının kültürel merkezlerinden biri oldu. Zamanının süper güçlerinden olan Macaristan, ittifak devletleriyle girdiği I. Dünya Savaşı'nı kaybedince ülke topraklarının üçte ikisinden fazlasını 3.3 milyon etnik Macar halkıyla beraber kaybetti.[7] Buna neden olan ve 1920 yılında imzalanan Trianon Antlaşması, Macar tarihinin en kötü olaylarından biri olarak kabul edildiği gibi, ağır şartlarıyla bilinmektedir.[8][9][10] II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası ile birlik olan Macaristan, bunun ardından Sovyet Rusyası tarafından ele geçirildi ve 1947 ile 1989 yılları arasında komünist yönetimi benimsedi. Bu dönemde Macaristan, 1956 Macar Devrimi gibi olaylarla uluslararası bir tanınırlık elde etti. 1989 yılındaki devrimle Doğu Bloku'nun çökmesiyle sınırlarını Avusturya'ya açtı. Bu yıldan sonra da parlamenter cumhuriyet sıfatını elde etti. Bugün ülke geniş gelire sahip bir ekonomi barındırmaktadır.[11] Ayrıca bölgesel bazı kaynakları da tekelinde bulundurmaktadır.[12][13]
Önceki on yılda Macaristan dünyanın onuncu dinamik ekonomisi olarak gösterildiği gibi[14] dünyanın on beş turistik merkezinden biridir.[15][16] Aynı şekilde başkent Budapeşte, dünyanın en güzel kentlerinden biri olarak gösterilmektedir.[17][18] Ülkedeki Hévíz Gölü, dünyanın en büyük ikinci kaplıcasıdır. Yine Balaton Gölü, Orta Avrupa'daki en büyük göldür. Son olarak Hortobágy, Avrupa'nın en geniş otlağıdır.
Tarihçe
değiştirBu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Coğrafya
değiştirMacaristan Yaylası (Felföld)
değiştirMacaristan'ın kuzey kesimleri dağlık bir bölgedir. Doğu komşusu Romanya'nın kuzey sınırından içeri giren bu dağ zinciri batıya doğru uzanarak Avusturya Alpleri ile birleşir. Ama bu dağlar akarsulara sık sık geçit veren sayısız birtakım tepelere parçalanmıştır. Dağların en yüksek noktası Kekeş Tepesi'dir (1.014 m). Yer yer vadilerle yarılan dağların yamaçları sık ormanlarla kaplıdır. Tepelerden vadilere inildikçe "lös" adı verilen kil ve kum karışımı sarı renkli balçıkla kaplı araziler görülür. Bunlar çok verimli topraklardır. Bağlar, meyve bahçeleriyle dolu olan vadilerde sırtlarını yamaçlara dayamış kasabalara rastlanır. Tuna Nehri'nin batısında Bakony Ormanları bulunur.
Macar Denizi diye anılan Balaton Gölü'ne kadar uzayan bu dağlık bölge çoğunlukla kireçtaşından oluşmuş bir yayladır. En yüksek tepesi Kőröshegy Dağı'dır (713 m). Buralarda da tepeler ormanlarla kaplı olup vadiler tarıma ayrılmıştır. Vadilerde de yer yer lös toprağına rastlanır. Balaton Gölü'nden güneye doğru, Sırbistan sınırı yakınlarında Mecsek Dağları (En yüksek noktası 682 m) bulunur. "Felföld" diye anılan Macaristan Yaylası burada sona erer.
Macaristan Ovası (Alföld)
değiştirBatı Macaristan Ovası'nda ilk planda tepelerin çokluğu göze çarpar. Buralarda akarsular bulanık ve çamurludur. Bunlardan daha çok ormandan kesilen ağaç kütüklerini taşımak için faydalanılır. Tuna'ya dökülen Raba, Repce ve Marcal nehirleri arasında kalan topraklarda buğday ekimi yapılır. Tuna'yı geçip doğuya ilerlendikçe Büyük Alföld denilen karakteristik Macar Ovası ile karşılaşılır. Macar halkının yarısını barındıran baştan başa düz, engin bir çayırdır. Büyük Alföld'de büyük ısı farkları göze çarpar. Kuzeyde dağlarla çevrili olduğu için yazın şiddetli sıcaklar olur. Kışın ise dondurucu rüzgârlar ovayı kaplar. Karpatlar'dan inen Tisza Nehri ovayı enlemesine keserek güneyde Sırbistan'a girer (Voyvodina Özerk Bölgesi) ve orada Tuna'ya karışır. Büyük miktarda çamuru da birlikte sürükleyen bu ırmak, ilkbahar taşkınları sırasında oldukça geniş bir çevreyi sular altında bırakır. Yazın kızgın güneşle kuruyan bu çamurlar Tuna ile Tisza arasındaki bölgenin karakteristik manzarasıdır. Kuzeydoğuda Romanya sınırına yakın Debrecen dolaylarında buna benzer kumlu, balçıklı yerlere rastlanır.
Tarıma çok elverişli löslü topraklar çoğunluğu meydana getirirler. Macaristan'ın tarım yönünden zenginliğinin belli başlı kaynağı bu bereketli ovalardır.
İklim
değiştirSıcaklık, ocak ayında -1 ila 2 derece arasındadır. Yaz aylarında ise sıcaklık en fazla 29 dereceye kadar yükselir. Denize kıyısı olmadığı için ülkede karasal iklim hâkimdir.
Siyaset
değiştirMacaristan üniter bir cumhuriyettir. Parlamento tarafından her beş yılda bir seçilen devlet başkanının rolü semboliktir; ancak görevleri arasında başbakanı atamak vardır. Başbakan ise hükûmet üyelerini seçer ve görevden alır. Her bakan adayı, devlet başkanı tarafından bir formalite olarak onaylanmalıdır.
Yasama organı (Országgyűlés) 2014'ten bu yana 199 üyelidir.[19] 1999-2014 yılları arasındaki 386 üyeli işleyiş, 2011'de başlayan bir dizi yasal değişiklik ve 2012'de yürürlüğe giren yeni anayasa ile değişmiştir.[20]
Aynı şekilde seçim sistemi de yenilenmiş ve ilk kez 2014 seçimlerinde yürürlüğe giren seçim sistemiyle, 2010'dan beri iktidarda olan Fidesz partisinin hakimiyeti artmıştır. Son yasal değişiklikler Macaristan'da demokrasinin otoriterleştiği tartışmalarını da beraberinde getirmiştir.[21][22]
Bir siyasi parti parlamentoya girebilmek için oyların en az %5'ini almalıdır. Macaristan'da milletvekili seçimleri 4 yılda bir yapılır. 15 üyeli Anayasa Mahkemesi, yasaların anayasaya uygunluğunu denetler. 2012 sonrası yeni sistemde Anayasa Mahkemesi'nin rolü de azaltılmıştır.
İdari bölümler
değiştirMacaristan idari olarak 19 ile (megye) ve 1 başkent (főváros) Budapeşte'ye bölünmektedir.
NUTS 1 | NUTS 2 | NUTS 3 | |||
---|---|---|---|---|---|
Bölüm | Kodu | Büyük Alan | Kodu | Bölge | Kodu |
Orta Macaristan | HU1 | Orta Macaristan | HU10 | Budapeşte | HU101 |
Pest | HU102 | ||||
Transdanubia | HU2 | Orta Transdanubia | HU21 | Fejér | HU211 |
Komárom-Esztergom | HU212 | ||||
Veszprém | HU213 | ||||
Batı Transdanubia | HU22 | Győr-Moson-Sopron | HU221 | ||
Vas | HU222 | ||||
Zala | HU223 | ||||
Güney Transdanubia | HU23 | Baranya | HU231 | ||
Somogy | HU232 | ||||
Tolna | HU233 | ||||
Kuzey Macaristan ve Alföld | HU3 | Kuzey Macaristan | HU31 | Borsod-Abaúj-Zemplén | HU311 |
Heves | HU312 | ||||
Nógrád | HU313 | ||||
Kuzey Alföld | HU32 | Hajdú-Bihar | HU321 | ||
Jász-Nagykun-Szolnok | HU322 | ||||
Szabolcs-Szatmár-Bereg | HU323 | ||||
Güney Alföld | HU33 | Bács-Kiskun | HU331 | ||
Békés | HU332 | ||||
Csongrád | HU333 |
Bölgenin Adı | Bölge Merkezi | Alan (km²) |
Nüfus | Yoğunluk (/km²) |
---|---|---|---|---|
Kuzey Macaristan | Miskolc | 13.428 | 1.289.000 | 96 |
Kuzey Alföld | Debrecen | 17.749 | 1.554.000 | 88 |
Güney Alföld | Szeged | 18.339 | 1.367.000 | 75 |
Orta Macaristan | Budapeşte | 6919 | 2.825.000 | 408 |
Orta Transdanubia | Székesfehérvár | 11.237 | 1.114.000 | 99 |
Batı Transdanubia | Győr | 11.209 | 1.004.000 | 90 |
Güney Transdanubia | Pécs | 14.169 | 989.000 | 70 |
İdari Bölge | Bölge Merkezi | Alan (km²) |
Nüfus | Yoğunluk | Kasaba/ Köy |
---|---|---|---|---|---|
Şablon:Hungary counties imagemep 450 | |||||
Bács-Kiskun | Kecskemét | 8,445 | 541,584 | 64 | 119 |
Baranya | Pécs | 4,430 | 402,260 | 91 | 301 |
Békés | Békéscsaba | 5,631 | 392,845 | 70 | 75 |
Borsod-Abaúj-Zemplén | Miskolc | 7,247 | 739,143 | 102 | 355 |
Csongrád | Szeged | 4,263 | 425,785 | 100 | 60 |
Fejér | Székesfehérvár | 4,359 | 428,579 | 98 | 108 |
Győr-Moson-Sopron | Győr | 4,208 | 440,138 | 105 | 182 |
Hajdú-Bihar | Debrecen | 6,211 | 550,265 | 89 | 82 |
Heves | Eger | 3,637 | 323,769 | 89 | 119 |
Jász-Nagykun-Szolnok | Szolnok | 5,582 | 413,174 | 74 | 75 |
Komárom-Esztergom | Tatabánya | 2,265 | 315,886 | 139 | 76 |
Nógrád | Salgótarján | 2,546 | 218,218 | 86 | 129 |
Pest | Budapeşte | 6,393 | 1,124,395 | 176 | 186 |
Somogy | Kaposvár | 6,036 | 334,065 | 55 | 244 |
Szabolcs-Szatmár-Bereg | Nyíregyháza | 5,936 | 583,564 | 98 | 228 |
Tolna | Szekszárd | 3,703 | 247,287 | 67 | 108 |
Vas | Szombathely | 3,336 | 266,342 | 80 | 216 |
Veszprém | Veszprém | 4,493 | 368,519 | 82 | 217 |
Zala | Zalaegerszeg | 3,784 | 269,705 | 78 | 257 |
-
Miskolc - "Diósgyőri" kale
-
Tihany
-
Transdanubia
-
Esterháza
Ekonomi
değiştirİhracat odaklı bir ekonomiye sahip olan Macaristan, uluslararası ekonomik konjonktürün yarattığı risklere açıktır. Dış ticaretinin büyük bir bölümünü AB ülkeleriyle yapan ülke, Avro'ya geçiş için gerekli hazırlıkları da sürdürmektedir. Temel ürün gruplarına göre dış ticaretinin dağılımında, makineler, elektronik eşyalar ve nakliye araçları ülkenin ithalat ve ihracatında ana sektörler olarak öne çıkmaktadır. İthalatın yaklaşık %50'sini, ihracatın ise %60'ını bu üç sektör gerçekleştirmektedir.
Bilim ve teknoloji
değiştirMacaristan çok sayıda seçkin bilim insanı yetiştirmiş olup matematik eğitimi ile ünlüdür.
Rubik Küpü, Ernő Rubik tarafından icat edilmiştir.
Ulaşım
değiştirMacaristan oldukça gelişmiş bir karayolu, demiryolu, hava ve su taşıma sistemi vardır. Ülkenin başkenti Budapeşte, toplu taşıma ağında önemli bir düğüm olarak hizmet vermektedir.
Demografi
değiştirEtnik gruplar
değiştirMacarların atalarının büyük çoğunluğu Ural-Altay/Fin-Ugor kavimleri'nden olan Hun-Ugor kavimleridir. Daha sonra Hint Avrupa grubundan olmayan bu Ugor kavimlerine Hunlardan bazı boylar karışmıştır. Karışan bu üç kavim, Hazarlar'ın egemenliğini kabul etmiştir (460).
Eğitim
değiştirMacaristan'da eğitim 5-18 yaşları arasında zorunludur.[23]
1276 yılında Veszprém üniversite Péter Csák birlikleri tarafından tahrip edildi ve yeniden inşa edilmedi. Pécs'te bir üniversite 1367 kurulmuştur. Sigismund 1395 yılında Óbuda'da bir üniversite kurmuştur. Universitas Istropolitana, Matyas Corvinus tarafından 1465 yılında Pozsony'de kurulmuştur. Nagyszombat Üniversitesi 1635 yılında kuruldu ve 1777 yılında Buda'ya taşındı ve bugün Eötvös Loránd Üniversitesi olarak hizmet vermektedir. Dünyanın ilk teknik üniversitesi 1735 yılında Selmecbánya'da kuruldu. Onun ardılı Macaristan'daki Miskolc Üniversitesi'dir. Budapeşte Teknoloji ve Ekonomi Üniversitesi (BME) üniversite düzeyi ve yapısı ile dünyadaki en eski teknoloji kurumu olarak kabul edilir. Yasal selefi ise İmparator II. Joseph tarafından 1782 yılında kurulan Institutum Geometrico-Hydrotechnicum'dur.
Ayrıca bakınız
değiştirDipnotlar
değiştir- ^ Macaristan'da insanlar birden fazla etnik kimlik beyan edebilirler, bu nedenle toplam %100'ü aşmaktadır.
Kaynakça
değiştir- ^ a b "The Fundamental Law of Hungary" (PDF). Hungarian State. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2017.
- ^ Vukovich, Gabriella (2018). Mikrocenzus 2016 – 12. Nemzetiségi adatok [2016 microcensus – 12. Ethnic data] (PDF). Hungarian Central Statistical Office (Macarca). Budapeşte. ISBN 978-963-235-542-9. 8 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Ocak 2019.
- ^ Encyclopedia Americana: Heart to India. 1. Scholastic Library Pub. 2006. s. 581. ISBN 978-0-7172-0139-6. 17 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2022.
- ^ University of British Columbia. Committee for Medieval Studies, Studies in medieval and renaissance history 20 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Committee for Medieval Studies, University of British Columbia, 1980, p. 159
- ^ "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (İngilizce). Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ a b c Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
- ^ "The plain facts - History". MTI. 4 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2008.
- ^ "East on the Danube: Hungary's Tragic Century". The New York Times. 9 Ağustos 2003. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2008.
- ^ "Kosovo's Actions Hearten a Hungarian Enclave". The New York Times. 7 Nisan 2008. 15 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2008.
- ^ "Hungary". Encarta. 29 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2008.
- ^ World Bank Country Classification 24 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2007
- ^ "PowerPoint bemutató" (PDF). 14 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Kasım 2008.
- ^ "Index - Világméretű influenzajárvány jöhet". Index.hu. 6 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2008.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ "Index - Miért menjünk Magyarországra? Miért menjünk Szlovákiába?". Index.hu. 23 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2008.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ "Budapest, including the Banks of the Danube, the Buda Castle Quarter and Andrássy Avenue - World Heritage Site - Pictures, info and travel reports". Worldheritagesite.org. 8 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2008.
- ^ "Macaristan'ın Siyasi Görünümü". mfa.gov.tr. 26 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2023.
- ^ Bayar, H. İ. (2012). "Macaristan Parlamentosu'nda Yasama ve Denetim". Yasama Dergisi, 21. ss. 85-118.
- ^ "'Macaristan demokrasi ile otoriter devlet arasında seçim yapacak'". tr.euronews.com. 4 Nisan 2018. 26 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2023.
- ^ "Avrupa Parlamentosu: Macaristan'daki rejim demokrasi değil 'seçimli otokrasi'". bbc.com. 15 Eylül 2022. 26 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2023.
- ^ Eurydice. "Compulsory Education in Europe 2013/2014" (PDF). Avrupa komisyonu. 23 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2014.
Dış bağlantılar
değiştirVikisözlük'te tanımlar | |
Commons'ta dosyalar | |
Vikihaber'de haberler | |
Vikikitap'ta kitaplar | |
Vikiversite'de eğitim kaynakları |
- Macaristan Ulusal Meclisi resmi sitesi25 Aralık 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Macarca) (İngilizce)
- Devlet başkanı ve kabine üyeleri14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- "Macaristan". The World Factbook (2024 bas.). CIA.
- Macaristan UCB Libraries GovPubs. (İngilizce)
- Curlie'de Macaristan (DMOZ tabanlı)
- Macaristan17 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC News. (İngilizce)
- Wikimedia Atlas'da Hungary
- History of Hungary: Primary Documents20 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Macaristan tarihi17 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Corvinus Library. (İngilizce)