Edebiyat

Edebiyat, yazın veya literatür, dil aracılığıyla; duygu, düşünce, hayal, olay, durum veya herhangi bir olgunun edebî bir tarzda ve etkili bir şekilde yazılı veya sözlü anlatımını gerçekleştiren; malzemesi söz ve ses; muhatabı insan olan bir sanat dalıdır.^[1] Edebî yazılar yazan sanatçılara edebiyatçı denir. Daha kısıtlayıcı bir tanımla, edebiyatın; bir sanat formu olarak oluşturulan yazılar olduğu düşünülmüştür. Bunun nedeni, günlük kullanımdan farklı olarak edebiyatın, dil ürünü olmasıdır.

Edebiyatın kendi içinde, ileti ve biçim farklılıkları yönünden ayrılan türleri vardır (şiir, roman, öykü, makale, fıkra vb.). Edebi metinler özenli bir dil ile yazılır, özgündür; her edebi eser oluşturulduğu dönemin sosyopolitik özelliklerini taşır.

Edebiyatın, Hint-Avrupa dil ailesinde kullanılan sözcük karşılıkları Latince "literatura/litteratura"dan türevlendirilmiştir. Literatura/litteratura ise Latincede mektup ve el yazısı anlamına gelen "littera" kelimesinden türemiştir. Yazın sözcüğü ise Türkçedir.

Edebiyatın konuları; deneme, drama, söylence, öykü, roman ve şiirdir. Bazı edebiyat eserlerinde gerçeklik, kurmaca gerçeklik şeklindedir. Eseri ortaya koyan sanatçı gerçek hayattan esinlendiği olaylar ya da fikirler ile kendi kafasındakileri harmanlar. Bunun sonucunda eserler hem gerçek hayattan hem de sanatçının duygu, düşünce ve hayallerinden izler taşır. Edebiyat; genellikle yazılı ürünler için kullanılan bir terim olmasının yanında, aslında sözlü ürünleri de kapsayan bir genişliğe sahiptir. Bu şekilde yazılı olmayan ve halk anlatımlarıyla yaşayan edebiyata sözlü edebiyat adı verilmektedir.

Edebiyat, kurgu veya gerçek algı temelinde sınıflandırılabilir. Yine edebî eserlerin tasnifindeki bir diğer ölçüt mevcut eserin manzum ya da nesir olmasıdır. Bu temel ölçütlerin yanında edebî eserler, büyüklük formlarına göre de farklı adlar altında toplanır. Örneğin öykü, roman, kısa öykü veya drama birbirinden uzunluk kısalık ilişkisiyle de ayrılabilir. Bunların yanında, tarihsel süreç içerisinde edebiyatın sınıflandırılmasında estetiğin ve tür-şekil ilişkisinin de dikkate alındığı gözlemlenmektedir. Zaman içerisinde edebiyat kavramı büyük bir değişim geçirmiştir. Bugün için yazın, yazılı olmayan sözlü sanat formlarını da kapsamaktadır. Son yıllarda sanal ortamın gittikçe yaygınlaşmasıyla, edebiyatın yeni bir kolu olan e-ortam edebiyatı ortaya çıkmıştır.

Etimoloji

Edebiyat sözcüğü Arapçadaki أدب, edeb teriminden gelir ve görgü, terbiye, konuk ağırlama adabı, yaşam tarzına ilişkin hikâye ve gözlemlerden oluşan gibi anlamlara gelir.^[2]

Türkçede edebiyat sözcüğü Tanzimat Dönemi'nde kullanılmaya başlanmıştır. Bundan önce ilm-i edeb, şiir ve inşâ gibi terimler kullanılmaktaydı.^[3] Edebiyat sözcüğü ilk defa Şinasi ve Namık Kemal'in yazılarında kullanılmıştır. Sözcüğün Latince karşılığı olan litteratura Fransızcaya geçmiş (littérature) ve Fransızcadan da Türkçeye geçmiştir.^[4]

Tanım

Edebiyatın, edebiyatçılar tarafından ortak bir kanıya varılmış bir tanımı bulunmamaktadır. Edebiyat tanımlanması Platon'un Devlet kitabından günümüze kadar sürmektedir.^[5] Platon, edebiyatın genel anlamı ile hayatın yansıması olarak tanımlamış ve bu betim günümüze kadar varlığını korumuştur. Fransız roman yazarı Stendhal "Bir roman yol boyunca gezdirilen ayna demektir.", Georgi Plehanov ise "Edebiyat ve sanat, hayatın aynasıdır" demiştir. Bu tanımlamaları M. Parkhomenko ve A. Myasnikov "Sanat çoğu kez aynaya benzetilir. Bu benzetmenin yanlışlığı, on dokuzuncu yüzyıl klasiklerinin bile gözünden kaçmamıştır. Ayna, karşısında duran nesneleri donuk biçimde yansıtmaktan öte bir şey yapmaz, oysa sanat gerçeğin özüne doğru çok inebilmek için gerçeği seçer, çözümler ve yeniden biçimlendirir." şeklinde eleştirmişlerdir.^[6]^[7]

Boris Suchkov ise iki fikrin sentezi "Sanat ve edebiyat yapıtlarının çizdiği dünya, gerçekliğin körü körüne bir kopyası değildir, ama, dünyanın rengini ve kokusunu kendinde muhafaza eder, şu basit nedenle ki, sanat her zaman için doğanın ve insan hayatının en özlü yanlarını ele almıştır. Her hakiki sanat yapıtının bir bildirisi olması gerekir; bu bir sanat yapıtının var olabilmesinin temel koşulu ve hayatî ögesidir. Sanat, gerçekliğin büyük disiplinine ancak boyun eğebilir, ona yardım edemez…" tanımını oluşturmuştur.^[8]

İngiliz edebiyat eleştirmeni Terry Eagleton "Sağlam ve değişmez değerleri olan ve birtakım ortak özellikleri paylaşan eserler anlamında bir edebiyat tanımı olamaz" demiştir.^[8]^[9]

Edebiyat teorileri

Edebiyatın sınırları önceden belirlenmiş form ve kurallara göre tasarlanarak oluşturulan bir üretim mi yoksa baştan tasarlanamayan üretim sırasında bilinçaltı ve geçmiş tecrübelerin ışığında oluşturulan özgün bir eser mi olduğu Eski Yunan'da bu yana tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Öyleyse edebi metnin üretimini sorgulayan iki ana görüş vardır.^[10]

Kurgucu anlayış

İlk temsilcisi Aristoteles olup, ünlü düşünür Poetika adlı çalışmasında tragedyayı enine boyuna incelerken kurguyu ön plana çıkararak, sanatsal dışavurumu ikinci plana atmıştır.

Dışa vurumcu anlayış

MS. 1. yüzyılda Eski Romalı düşünür Longinus, Peri Hypsous (Yücelik Üzerine) adlı çalışmasında bir eserin sanatsal değerinin içindeki coşku miktarı ile ölçülebileceğini iddia ederek kurgucu anlayışı reddetmiştir.^[11]

20. yüzyıl'dan itibaren her iki anlayışın ortaklaşa yansıtıldığı eserler üretilmiştir. Söz gelimi James Joyce'un Ulysses adlı romanı hem kusursuz bir kurguya sahip hem de dışavurumun yoğun kullanıldığı devrimci bir çalışma olarak dikkat çekmektedir.^[11]

Edebiyat türleri

Calligrammes (1918), Fransız şairi Guillaume Apollinaire'in önemli eserlerinden biridir ve özellikle "görüntü şiiri" olarak bilinen bir türü temsil eder.

Türk edebiyatı

Türkçe olarak üretilmiş sözlü ve yazılı metinleri. Türk dilinin, Türkiye topraklarında gelişen ilk ürünleri 13. yüzyılın sonu ile 14. yüzyılın başlarına aittir.^[12] 19. yüzyıla kadar İran-İslâm medeniyeti çerçevesinde gelişen Türk edebiyatının ürünleri Halk edebiyatı ve Divan Edebiyatı olarak birbirinden farklı yanları olan iki kolda gelişti. Osmanlı sarayı çevresinde, Fars edebiyatı'nın etkisiyle üretilen klasik edebiyat denilen divan edebiyatı ağır basarken halk arasında, sözlü gelenek uzun bir zaman devam etti.

İngiliz edebiyatı

İngilizce olarak icra edilen edebiyat türü. Bu alanda eser veren sanatçıların ille de İngiliz olması gerekmez. Polonyalı Joseph Conrad, İskoç Robert Burns, İrlandalı James Joyce, Galli Dylan Thomas, Amerikalı Edgar Allan Poe, Hint Salman Rushdie, Karayipli V.S Naipaul İngilizce olarak birçok edebi eser vermişlerdir. Diğer bir deyişle, İngilizce Edebiyat dünyada konuşulan İngilizcenin çeşitli varyasyonları ve lehçeleri gibidir. Akademik alanda, İngilizce Edebiyat, İngilizce üzerinde çalışan bazı bölümlere, ikincil ve üçüncül eğitim sistemlerine ad olabilmektedir. İngiliz Edebiyatı'ndaki çok sayıda yazar çeşitliliğine rağmen, William Shakespeare'in eserleri, İngilizce konuşan dünya genelinde en önemli noktada yer almaktadır.

Alman edebiyatı

Orta Avrupa'da yaşayan Almanca konuşan toplulukların edebi yaratısı. Almanya, Avusturya, İsviçre ve bunların yanındaki Alsas (Fransa), Bohemya (Çekya) ve Silezya (Polonya) gibi bölgelerdeki çalışmaları kapsar.

Fransız edebiyatı

Fransızca kullanılarak ortaya çıkan edebiyat ürünlerini kapsar. Dünyanın en zengin ve en etkileyici edebiyatlarından biridir. Fransız yazarlar başta epik şiir, lirik şiir, drama ve kurgu olmak üzere edebi yazınların tümüne katkıda bulunmuşlardır. Fransız edebiyatı birçok ülkedeki yazarların çalışmalarını derinden etkilemiştir. 1600'lerde, Klasizm denen Fransız kültürel hareketi tüm Avrupa edebiyatında önemli etki bırakmıştır. 1700'lerin Fransız yazarları Avrupa edebiyatını kontrol altına almışlardı. 1800'ler boyunca, realizm ve sembolizm, birçok dilde yazan yazarların çalışmalarını şekillendirmesine yardımcı olmuştu. 1900'lerde ise, Gerçeküstücülük (Sürrealizm) ve Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk) Fransa sınırlarının dışına çıkarak diğer yazarlar, sanatçılar ve düşünürlerin çalışmalarını geniş ölçüde etkilemiştir.

İtalyan edebiyatı

İtalyan yazarlarca İtalyanca yazılmış edebiyat yapıtlarını kapsar. İtalya'nın siyasal birliğini 19. yüzyıla kadar kuramaması ve Katolik Kilisesi'nin etkisiyle, yazılı metinlerde uzun süre Latince kullanılmış ve yerel bir dilin yaygınlaşması öbür Avrupa ülkelerine göre daha geç başlamıştır. 12. ve 14. yüzyıllar arasında İtalya'da Fransızca düzyazı ve koşukla yazılmış romanslar okunmuş ve klasik metinlerden uyarlamalar yapılmıştır. Böylece 13. yüzyılda bir Fransız-İtalyan edebiyatı gelişmiştir. İtalyanlar Fransız öykülerini çoğu zaman uyarlayarak ve bunlara çeşitli eklemeler yaparak kaleme almışlardır. Bu edebiyatta Fransızca kullanılmakla birlikte, yazarlar yapıtlarına yer yer kendi lehçelerinin özelliklerini de katmışlardır.

Rus edebiyatı

11. yüzyılda Ruslar'ın Hristiyanlık'ı benimsemesinden sonra yazılan yapıtlarla başlar. Doğu Slav toplulukları ilk kez 10. yüzyılın hemen başında Kiev'de merkezi bir yönetim altında bir araya gelmişlerdi. Aynı yüzyılın sonlarında Kiev prensi tarafından benimsenen Hristiyanlık'ın halkın arasında yayılmasıyla okuryazarlık gelişebilme olanağı buldu. Bu yeni dinle birlikte Rusya'ya Yunanca ya da Slavca dinsel yapıtlar girdi. Yunancadan çeviriler yapılmaya başlandı.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ "tdk.gov.tr Güncel Türkçe Sözlük". 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
^ "Nişanyan Sözlük". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
^ "EDEBİYAT NEDİR?". Edebiyat Meraklılarının Sitesi. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
^ "Doç. Dr. Ramazan KAPLAN, Edebiyat Bilgi ve Kuramları, Açıköğretim Fakültesi Yayınları sayfa 7" (PDF). 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
^ "Oya Batum Menteşe, Edebiyat Nedir, sayfa 2" (PDF). 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
^ Sanatta Sosyalist Gerçekçilik, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yayınları, s. 19
^ "[[Emin Özdemir]], Türk ve Dünya Edebiyatı, S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, 1980, sayfa 1-2" (PDF). 24 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
^ ^a ^b "[[Emin Özdemir]], Türk ve Dünya Edebiyatı, S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, 1980, sayfa 2" (PDF). 24 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
^ Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. (Introduction: What is LiteratureX). Blackwell, Oxford, 1983.
^ "Edebiyat kuramları". 10 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2007.
^ ^a ^b Genç, Hızır İlyas (2 Eylül 2013). "Sanatsal anlatım: Edebiyat üzerine". HobiTat. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
^ Hamit Kemal, Liseler İçin Türk Edebiyatı Tarihi, A Yayınları, Ankara 2007

[1] "tdk.gov.tr Güncel Türkçe Sözlük". 7 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.

[2] "Nişanyan Sözlük". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.

[3] "EDEBİYAT NEDİR?". Edebiyat Meraklılarının Sitesi. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.

[4] "Doç. Dr. Ramazan KAPLAN, Edebiyat Bilgi ve Kuramları, Açıköğretim Fakültesi Yayınları sayfa 7" (PDF). 12 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.

[5] "Oya Batum Menteşe, Edebiyat Nedir, sayfa 2" (PDF). 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.

[6] Sanatta Sosyalist Gerçekçilik, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yayınları, s. 19

[7] "[[Emin Özdemir]], Türk ve Dünya Edebiyatı, S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, 1980, sayfa 1-2" (PDF). 24 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.

[:0-8] "[[Emin Özdemir]], Türk ve Dünya Edebiyatı, S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, 1980, sayfa 2" (PDF). 24 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.

[9] Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. (Introduction: What is LiteratureX). Blackwell, Oxford, 1983.

[10] "Edebiyat kuramları". 10 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2007.

[:1-11] Genç, Hızır İlyas (2 Eylül 2013). "Sanatsal anlatım: Edebiyat üzerine". HobiTat. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.

[hkemal-12] Hamit Kemal, Liseler İçin Türk Edebiyatı Tarihi, A Yayınları, Ankara 2007

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]