Laz alfabesi
Laz alfabesi (Lazca: Lazuri Alboni), Lazcanın yazılışında kullanılan bir yazı sistemleridir. Lazcanın yazılışında, Latin alfabesinden geliştirilmiş bir yazı sistemi ve Gürcü alfabesi olmak üzere, iki farklı alfabe kullanılmaktadır.[1]
Tarihçe
değiştirDilbilimci Nikolay Marr'ın verdiği bilgiye göre Lazcanın yazılı bir dil haline getirilmesine yönelik ilk çalışmalar Türkiye'de Osmanlı döneminde başlamıştır. Hopalı Faik Efendi Laz alfabesini oluşturmaya çalıştığı için II. Abdülhamit döneminde baskı görmüş, hapse yollanmış, tüm çalışmaları ve kitapları yakılmıştır. Bununla birlikte, 1910 yılında Lazca gramer çalışması için Lazistan'a gitmiş olan Marr, Faik Efendi'nin alfabesinin mahiyeti hakkında bilgi vermemiştir.[2] Laz dilinin grameri üzerine yaptığı çalışmada kendisi ise, Gürcü alfabesini kullanmıştır. Bu çalışmadaki metinler üzerinden Lazcanın ilk olarak Nikolay Marr tarafından Gürcü alfabesiyle yazıldığı söylenebilir.[3]
_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0_03.jpg)
_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0_04.jpg)
Nikolay Marr, Laz dilinin gramerini ele aldığı eserinde Gürcü alfabesini temel alan bir Laz alfabesi oluşturmuştur. Bu alfabe, günümüze ulaşmış ilk Laz alfabesidir. Söz konusu eserde yazarın “Таблица” (Tablo) adı altında yayımladığı bu alfabe, 37 harften oluşmaktadır. Marr, o dönemde kullanılan ve 33 harften oluşan Gürcü alfabesine Lazca için harfler eklemiştir. Gürcü alfabesinin harflerinin karşılığı olarak Rus, Latin ve Osmanlı alfabesinin harflerini yazmış, bazı fonemleri anlaşılır kılmak için Osmanlıca açıklamalar koymuştur. Bu harflerin ayrıca el yazısı biçimini de vermiştir. Otuz yedi harfe ek olarak Türkçeden gelen “ü” ve “ö” fonemlerini Lazcaya özgü saymamış, ancak yazı dili için Gürcü alfabesinin “უ” ve “ო” harflerinin üzerine iki nokta koymuştur.[4]
Lazcanın yazılı bir dil haline getirilmesi çabalarında en önemli pay İskender Tsitaşi'ye aittir. İskender Tsitaşi, 1920'li yıllarda SSCB'de Latin kökenli bir Laz alfabesi hazırladı. Alfabenin ilk versiyonu 34 harften oluşuyordu ve kısa bir süre önce oluşturulan Abhaz alfabesine grafiksel olarak benziyordu. 1930'da Tsitaşi alfabesini yeniden düzenledi ve yeni bir versiyon yarattı:[5]
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ƣ ƣ | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p | Q q | R r |
| S s | Ş ş | T t | U u | V v | X x | Y y | Z z | Ⱬ ⱬ | Ʒ ʒ |
| Ch ch | Çh çh | Ph ph | Th th |
Wolfgang Feurstein ve Fahri Lazoğlu tarafından Latin harflerine dayalı olarak hazırlanan Laz alfabesi, 1984 yılında kamuoyuna duyuruldu. Fahri Lazoğlu, Laz Alfabesi oluşturma çalışmalarına 1970'li yıllarda başlamıştı. Lazoğlu Alfabesi, ilk kez Almanya'da bir grup Laz tarafından "Lazebura" isimli dergide yayınlanmış, ayrıca Kafkasoloji kongrelerine sunulmuştur. 35 harfli Laz alfabesi, 1993 yılında Ogni dergisinde yayınlanarak, Türkiye Lazları içinde Laz diline ilgi duyanlar tarafından da kullanılmaya başlandı.
Laz alfabesinin başka versiyonları da vardır. Nitekim Sevim Genç, ǧ harfi yerine ɣ işaretinin kullanılmasını önermiş, ancak bu fikri destek görmemiştir. Ankara merkezli Arşivciler Derneği ise yayınlarında x harfini kullanmamakta, onun yerine g, h veya ǧ kullanmaktadır. Japon dilbilimci Goichi Kojima, Laz alfabesinin kendi versiyonunu önerdi, ancak onun projesi çoğunluk tarafından reddedildi. Laz Enstitüsü'nün kurucularından İsmail Avcı Bucaklişi de eserlerinde kendine özgü bir alfabe kullanmış ve bu alfabe de zaman içinde gelişmiştir. 2009-2015 yılları arasında İrfan Çağatay Aleksiva önderliğindeki bir grup aktivist tarafından Laz alfabesinin bir taslağı daha hazırlandı. Bu proje, diakritik işaretli harflerin ikili harflerle (ž yerine dz, p̌ yerine ph, ǩ yerine q, q yerine qh, ç̌ yerine tc, t͏̌ yerine th, ʒ yerine ts, ǯ yerine tz) değiştirilmesini öneriyordu. Laz halkı da bu projeye destek vermedi.[6]
Gürcistan'da yaşayan Lazlar ise, Gürcü alfabesini kullanmaktadırlar.[7] Gürcü alfabesinde mevcut olup günümüzde Gürcü dilinin yazılışında kullanılmayan ჶ (f) ve ჲ (y) harfleri de Lazcada işlevini sürdürmektedir. "Fi" biçiminde okunan ჶ (f), günümüz Gürcü dilinde ფ harfiyle karşılanmaktadır: ჶილმი (ფილმი- film). Yota olarak okunan ჲ (y) harfiyle Gürcücede kelime başlamıyordu, ancak Lazcada başlamaktadır.
Alfabe, bilgisayar üzerinde Yavuz Yazıcı tarafından tasarlanan Lazuri Athletic, Lazuri Times, Lazuli Megrelli, Lazuri Arial ve Lazuri Verdana fontlarıyla yazılabilmektedir.[8]
Latin ve Mhedruli Laz alfabeleri
değiştirGürcü alfabesinin Mhedruli karakterlerine dayanan Laz alfabesinin harfleri Lazcadaki bütün fonemleri karşılamaktadır. Ancak Latin alfabesi bunu karşılamaktan uzak olduğu için harfleri işaretleme yoluna gidilmiştir. Ne var ki bu da yeterli olmamış, Lazca "ძ" fonemi "dz" (örn. ძაბუნი / dzabuni), "ც" fonemi "ts" (örn. ცოი / tsoi) ve წ fonemi "tz" (örn. წალენი / tzaleni) biçiminde de gösterilmiştir. Bu durumun fonetik bir alfabe olan Laz aldabesi içinde bir aykırılık teşkil ettiği söylenebilir. Gürcü alfabesine dayanan Laz alfabesinde büyük ve küçük harf ayrımı yoktur. Latin kökenli Laz alfabesinde ise, Türk alfabesindeki gibi büyük ve küçük harf ayrımı bulunmaktadır.
| Latin Laz alfabesi | Mhedruli Laz alfabesi | Latin Laz alfabesi | Mhedruli Laz alfabesi | |
|---|---|---|---|---|
| A a | ა | B b | ბ | |
| C c | ჯ | Ç̌ ç̌ | ჭ | |
| D d | დ | E e | ე | |
| F f | ჶ | G g | გ | |
| Ğ ğ | ღ | H h | ჰ | |
| X x | ხ | İ i | ი | |
| J j | ჟ | K k | ქ | |
| Ǩ ǩ | კ | Q q | ყ | |
| L l | ლ | M m | მ | |
| N n | ნ | O o | ო | |
| P p | ფ | P̌ p̌ | პ | |
| R r | რ | S s | ს | |
| Ş ş | შ | T t | თ | |
| Ť ť | ტ | U u | უ | |
| V v | ვ | Y y | ჲ | |
| Z z | ზ | Ž ž (dz) | ძ | |
| Ʒ ʒ (ts) | ც | Ǯ ǯ (tz) | წ |
Kaynakça
değiştir- ^ ""Laz (ლაზური ნენა / Lazuri nena)"". 16 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2013.
- ^ Nikolay Marr, Lazistan'a Yolculuk (Çeviri: Yulva Muhurcişi), İstanbul, 2016, s. 102, ISBN 9786055753634.
- ^ "Nikolay Marr, Грамматика чанского (лазского) языка : СЪ хрестоматией и словарем (Çan (Laz) Dilinin Grameri: Antoloji ve Sözlükle Birlikte), Sankt-Peterburg, 1910". 18 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2025.
- ^ Nikolay Marr, Грамматика чанского (лазского) языка : СЪ хрестоматией и словарем (Çan (Laz) Dilinin Grameri: Antoloji ve Sözlükle), 1910, s. 2-3.
- ^ "İskender Tsitaşi, Alboni, Somuhi, 1935". 6 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2025.
- ^ Zeynep Özüm Ak, Understanding the Problems of the Support of an Endangered Language in Typography: Proposal of a Typeface That Supports the Laz Language, 2018.
- ^ "Natia Poniava, "ᲕᲘᲡᲬᲐᲕᲚᲝᲗ ᲚᲐᲖᲣᲠᲘ" (Lazca Öğrenelim), Tiflis, 2023". 7 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2025.
- ^ Zeynep Özüm Ak, Understanding the Problems of the Support of an Endangered Language in Typography: Proposal of a Typeface That Supports the Laz Language, 2018.