III. Jan Sobieski

III. Jan Sobieski (17 Ağustos 1629 - 17 Haziran 1696), Lehistan'ın seçimle tahta çıkan ve 1674 - 1696 yılları arasında hüküm süren devlet adamı. Osmanlı Devleti'yle yaptığı savaşlar sonucu Lehistan-Litvanya Birliği'ni kısa bir süre için yeniden canlandırmıştır.

III. Jan Sobieski
III. Jan Sobieski'nin Bacciarelli tarafından çizilmiş portresi.
Polonya kralı Litvanya Büyük Dükü
Hüküm süresi	1674–1696
Taç giymesi	2 Şubat 1676
Önce gelen	I. Michał
Sonra gelen	II. August
Doğum	17 Ağustos 1629(1629-08-17) Olesko, Polonya (günümüzde Ukrayna)
Ölüm	17 Haziran 1696 (66 yaşında) Wilanów, Varşova yakınlarında
Eş(ler)i	Marie Casimire Louise
Hanedan	Sobieski Hanedanı
Babası	Jakub Sobieski
Annesi	Teofila Zofia Sobieska
Dini	Roma Katolikliği
İmza

Hayatı

Jan Sobieski 1629 yılında soylu bir aile içinde dünyaya geldi. Babası Jakob sarayda bir görev edinmiş, yaşamının sonuna doğru da Lehistan Senatosu'nun üyeleri arasında ona en yüksek rütbeyi sağlayan Kraków kale komutanlığına getirilmişti. Çok iyi bir eğitim gören Jan gençliğinde Batı Avrupa'nın birçok yerini dolaşma olanağı buldu. Gelecek vadeden bir komutan olan Jan 1650'lerin başında Kral II.John Casimir tarafından Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti Konstantiniyye'ye diplomatik misyondaki elçilerden biri olarak gönderildi. Sobieski orada Tatar ve Türk dilini öğrendi aynı zamanda Türk askeri gelenek ve taktiklerini inceleme fırsatı buldu.

Kumandanlığı

Sobieski'nin Jan Matejko tarafından yapılmış tablosu

1655'te İsveç İmparatorluğu Lehistan'ı istila etti. İsveç Tufanı (Lehçe: Potop Szwedzki) denen bu olay sırasında genç Jan Sobieski önce Lehistan kralı Jan Kazimierz'e karşı olduğu için İsveçlilerin safında yer aldı. Ertesi yıl yeniden taraf değiştirerek İsveçlilere karşı mücadelenin önderleri arasına katıldı.

1665'te koruyucusu Kraliçe Maria Ludwika'nın etkisiyle saray başmareşalliğine getirildi. 1666'da Lehistan ordusunda cephe komutanı oldu. Ekim 1667'de Tatarları ve Kazakları Podhajce (günümüzde Podgaytsi, Ukrayna) yakınlarında yenilgiye uğrattı. 1668 ilkbaharında Varşova'ya döndüğünde başkomutanlığa getirildi. 1665'te Fransız Marie-Casimire de la Grange d'Arquien (Marysienka) ile evlendi. Marysienka, Kral Jan Kazimierz'in 1668'de tahttan çekilmesinden sonra, Sobieski'yi kral seçtirmek istedi. Ama soylular 1669'da Michał Korybut Wiśniowiecki'yi kral seçince, Fransa kralı XIV. Louis'den kocasının kral olması için destek istedi.

Kral Machal'ın kısa süren hükümdarlığı (1669 - 1673) sırasında, Sobieski bir yanda Kazaklar karşısında yeni başarılar kazanarak adını duyururken, öte yandan Fransa'ya karşı Habsburg yanlısı politikalar uygulayan krala cephe aldı. Kral Michał 1673'te öldü. O sırada devam etmekte olan 1671-1676 Osmanlı-Lehistan Savaşı'nda kumandanlık görevini üstlenen Sobieski 11 Kasım 1673 tarihinde Hotin yakınlarındaki yapılan çarpışmada Sarı Hüseyin Paşa komutasındaki Osmanlı ordularını yenilgiye uğrattı. Bu başarıları 1672'de imzalanmış olan Bucaş Antlaşması'nın ağır koşullarını değiştirmemekle beraber, Sobieski'nin saygınlığını büyük ölçüde artırdı. Sobieski nihayet Mayıs 1674'te Habsburgların desteklediği adaya karşı kral seçildi.

Krallığı

Sobieski önce Fransa yanlısı bir politika izledi. Fransa'nın arabuluculuğuyla Osmanlılara savaşı sona erdirmeye çalıştı ve Haziran 1675'te Fransa'yla Jaworow Antlaşması'nı imzaladı. Bu gizli antlaşmayla Sobieski, Osmanlılarla barış yapıldıktan sonra Habsburglu Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'na savaş açacağına söz veriyordu. Ekim 1676'da Osmanlılarla Zorawno'da, koşulları Bucaş Antlaşması'ndan biraz daha elverişli bir ateşkes sağlandı.

Polonya'daki Sobieski anıtı

Sobieski'nin, kuzeybatıda Prusya'dan toprak kazanmak amacıyla Fransa ve İsveç'in desteğini sağlama ve böylece güneydoğuda Osmanlılara kaptırdığı toprakları telafi etme umutları boşa çıkmıştı. Ayrıca XIV. Louis, ne Maryslenka'nın Fransız kraliyet ailesiyle akrabalığını tanımaya hazırdı, ne de Sobieski'nin oğlu Jakob'un Lehistan tahtına varis olmasını desteklemek niyetindeydi. Yüksek soylular, özellikle Litvanyalılar, Sobieski'nin Fransa'nın yardımıyla mutlak iktidarı ele geçirmeye çalıştığından kuşkulandıkları için Fransa'yla yapılan ittifak antlaşmasına karşı çıktılar. XIV. Louis'in amacı Sobieski'yi Habsburglara karşı uysal bir vasal olarak kullanmaktı. Oysa Lehistan'ın Habsburglarla çatışan çıkarları yoktu; art arda gelen Osmanlı saldırılarından sonra Fransa'nın müttefiki olan Osmanlıları baş düşman olarak görmeye başladı. Bu yüzden öteden beri Fransız yanlısı olduğu halde, Sobieski Fransa'yla ittifakını bozdu. Kutsal Roma Germen imparatoru I. Leopold'la Osmanlılara karşı bir antlaşma imzaladı (1 Nisan 1683). Antlaşma koşullarına göre, iki müttefikten birinin başkenti kuşatılacak olursa, öbürü onu bütün gücüyle desteklemek zorundaydı.

II. Viyana Kuşatması

Ayrıca bakınız: II. Viyana Kuşatması ve Osmanlı-Kutsal İttifak Savaşları

Viyana Kuşatmasında Sobieski (1686)

1683 yazında Osmanlı orduları Viyana'yı kuşattığında, Sobieski yaklaşık 25 bin kişilik ordusunun başında yardıma koştu. Viyana'yı kurtarmak amacıyla toplanan bütün komutanlar arasında en yüksek rütbeli olduğu için yaklaşık 75 bin kişilik müttefik kuvvetlerinin komutasını üstlendi. Avrupa tarihini belirleyen en önemli savaşlardan biri olan bu savaşın sonucunda Osmanlı ordularını Kahlenberg'de yenilgiye uğrattı (12 Eylül 1683).

Buna karşılık Sobieski 1683 sonbaharında Osmanlıların elindeki Macaristan'a düzenlenen seferde aynı başarıyı gösteremedi. 10 bin Leh askeriyle Macaristan'a ulaşan Sobieski 6 Ekim 1683 tarihinde Ciğerdelen mevkiinde Budin valisi Kara Mehmet Paşa'nın ordularına yenildi ve canını zor kurtardı. Ertesi gün Lorraine Dükü V. Charles'ın komutasındaki Avusturya ordusu Osmanlıları yendiler ama savaştaki başarısızlığı yüzünden Sobieski'nin Kutsal Roma İmparatoru I. Leopold'la ilişkileri bozuldu. Sobieski'nin amacı Eflak ve Boğdan'ı Osmanlılardan almak, Lehistan'ın etki alanını Karadeniz kıyılarına kadar genişletmekti. Bu amaçla 1684-1691 arasında Boğdan'da çeşitli harekâtlara girişti ama çoğunlukla başarısız oldu. Son seferinde tutsak düşme tehlikesiyle bile karşılaştı.

Avrupa'daki Osmanlı nüfuzuna karşı mücadele Sobieski'nin dış politikasının temel taşıydı. Lehistan'ın geleneksel düşmanı konumundaki Rusya, Osmanlıları hedef alan birliğe katılmak isteyince, Sobieski 1686'da Ruslarla Ebedi (Grzymultowski) Barış'ı imzaladı.Bu antlaşmayla, 1667'den beri geçici olarak Rus yönetiminde bulunan Kiev bütünüyle Rusya'ya bırakıldı. 1683'ten sonra uğradığı bütün başarısızlıklara ve düş kırıklıklarına karşın, Sobieski Lehistan'ın güneydoğusunu Osmanlı ve Tatar saldırısından kurtarabildi.

İlerleyen yılları

Jan Sobieski'nin ailesi

1691'den sonra Sobieski'nin sağlığı ciddi biçimde bozuldu. Bu arada gerek soylularla gerek kendi ailesi içindeki çatışmalarla uğraşmak zorunda kaldı. En büyük oğlu Jakob, kraliçeye ve genç prenslere karşı uzlaşmaz biçimde cephe almıştı. Sobieski'nin bütün oğulları tahta varis olmak için Habsburglardan ya da Fransa'dan destek arıyorlardı.

Hükümdarlığının ikinci yarısı birincisi kadar başarılı olmadığı halde, Sobieski ile karısının kişisel serveti önemli ölçüde artmıştı. Sobieski, Zolkiew ve Jaworow'daki evlerine, özellikle Varşova yakınında barok mimarinin olgun bir örneği olan Wilanow Sarayı'na büyük paralar harcadı. Şairlerin ve ressamların da koruyucusuydu. 17. yüzyılın bütün Lehistan hükümdarları arasında, edebiyata ve kültürel yaşama en çok ilgi duyan Sobieski'ydi.

Sobieski iç politikada daha başarısızdı. Krallığın konumunu güçlendirmek ve orduya istikrar kazandırmak için gösterdiği bütün çabalar kendi oğullarının da karşı çıkmasıyla sonuçsuz kaldı. Soylular 1683 zaferinden sonra ülke savunmasına yeterince ilgi göstermedi. Litvanyalı soylular ise Osmanlılardan çok birbirleriyle savaştılar. Böylece Sobieski, parlak bir komutan ve örgütçü olduğu halde, ailesi içindeki çatışmaları ve 18. yüzyılda Lehistan'ın yıkımına yol açan iç çekişmeleri önleyemedi.

Kaynakça

• Macaristan Prensi İmre Thököly, Yüksek Lisans Tezi, Gülin Orcan, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.