Osmanlı İmparatorluğu duraklama dönemi

Duraklama dönemi, Sokollu Mehmed Paşa'nın ölümüyle başlayıp, ilk kez büyük çapta toprak kaybı yaşanılan Karlofça Antlaşması'na kadar olan dönemi kapsamaktadır. Osmanlı Devleti bu dönemde Ferhat Paşa Antlaşması ile doğudaki en geniş sınırlarına, Bucaş Antlaşması ile de batıdaki en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Yaklaşık 120 yıl süren bu dönemde 12 padişah ile 61 sadrazam görev yapmıştır. Bu dönemde deneyimsiz kişilerin tahta geçmesi ile merkezi yönetimin bozulması sonucu, devlet yönetiminde otoritenin sarsılması, halkın devlete olan güveninin azalmasına ve iç isyanların çıkmasına neden olmuştur. Coğrafi keşiflerle ticaret yollarının önem kaybetmesi, sık padişah değişmeleriyle çok verilen cülus bahşişi ve yeniçerilerin artmasıyla verilen ulufe miktarının da artması Osmanlı ekonomisini yıpratmıştır. Bu dönemde benimsenen beşik ulemalığı sistemi de Osmanlı eğitiminin bozulmasına yol açmıştır. Osmanlı duraklama dönemi XVII yüzyılı kapsamaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun bu döneminde saltanat hukukunda düzenlemeler yapılmış, ekber ve erşed sistemine geçilmiştir. Ekber ve erşed sisteminde hanedan ailesinin en yaşlı üyesinin padişahlık makamında bulunması söz konusu olmuştur.

Osmanlı-Kutsal İttifak savaşlarının sonunda imzalanan Karlofça Antlaşması'nın ardından 1699 yılında Osmanlı İmparatorluğu.

Dönem padişahları

• III. Murad (1574 - 1595)
• III. Mehmed (1595 - 1603)
• I. Ahmed (1603 - 1617)
• I. Mustafa (1617 - 1618)
• II. Osman (1618 - 1622)
• I. Mustafa (1622 - 1623) (2. kez tahta geçmesi)
• IV. Murad (1623 - 1640)
• İbrahim (1640 - 1648)
• IV. Mehmed (1648 - 1687)
• II. Süleyman (1687 - 1691)
• II. Ahmed (1691 - 1695)
• II. Mustafa (1695 - 1703)

Duraklamanın sebepleri

Sultan IV. Murad

Duraklamanın iç sebepleri

Merkezi yönetimin bozulması

Mutlak monarşi ile yönetilen Osmanlı İmparatorluğu'nun bu döneminde devletin başına tecrübesiz kişilerin gelmesi merkezi otoriteyi bozmuştur. Padişahların devlet yönetimi tecrübesi almadan yönetime geçmesinde şehzadelerin sancağa çıkmaması ve ordunun başında savaşlara katılmaması etkili olmuştur. Son kez sancağa çıkan Osmanlı padişahı III. Mehmed'dir. Sancağa çıkma sisteminin kaldırılmasında şehzadelerin yönettikleri vilayetlerde güçlenmesini ve taht kavgalarını önlemek amaçlanmıştır.

Ekonominin bozulmasının nedenleri

• Coğrafi keşifler sonucunda değişen ticaret yolları.
• Saray masraflarında ciddi artmalar olması
• Tımar sisteminin bozulması ve buna müteakip kapıkulu askerlerinin sayısının artması.
• Sık sık padişah değişikliği ve her padişah değişikliğinde cülûs bahşişinin miktarında artmalar olması.
• Savaşların uzun sürmesi.
• Köyden kente göçlerin artması ve tarımsal üretimin azalması.
• Osmanlı parasının değer kaybı yaşaması.

Ordunun bozulmasının nedenleri

• Yeniçerilerin ocak devlet içindir anlayışı yerine devlet ocak içindir anlayışını benimsemeleri.
• Askeri alandaki yeniliklerin takip edilmemesi ve orduya yansıtılmaması.
• Padişahların ordunun başında savaşa çıkmamaları.
• Paralı askerlerin maaşlarının zamanında ödenmemesi.

Toplumsal yapının bozulmasının nedenleri

• Hızlı nüfus artışı.
• Anadolu'da çıkan isyanlar.
• Köylülerin topraklarını terk etmesi.

Duraklamanın dış sebepleri

• Devletin doğal sınırlara ulaşması: Afrika'da çöller, İran sınırında Zagros Dağları gibi.
• Devletin güçlü devletlere komşu olması: Rusya, Avusturya, İran
• Coğrafi keşiflerin başlaması.

Duraklama döneminde Osmanlı - İran ilişkileri

1578-1590 yılları arasındaki Osmanlı - İran Savaşları sonucunda: Ferhat Paşa Antlaşması imzalanmış, Osmanlı İmparatorluğu doğuda en geniş sınırlarına ulaşmıştır.

1603-1611 yılları arasındaki Osmanlı - İran Savaşları sonucunda: Nasuh Paşa Antlaşması imzalanmıştır.

1615-1618 yılları arasındaki Osmanlı - İran Savaşları sonucunda: Serav Antlaşması imzalanmıştır.

1623-1639 yılları arasındaki Osmanlı - İran Savaşları sonucunda: 1639 tarihinde Kasr-ı Şirin Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile belirlenen sınırlar bugünkü Türkiye- İran sınırı büyük ölçüde belirlemiştir.

Duraklama döneminde Osmanlı - Lehistan ilişkileri

Bir dönem Osmanlı himayesinde kalan Lehistan'ın, XVII yüzyıldan sonra Osmanlı ile olan ilişkileri bozulmuştur.

Sultan II. Osman

II. Osman dönemindeki Osmanlı - Lehistan ilişkileri

Lehistan'ın Boğdan'ı himaye etmeye çalışması sonucunda II. Osman Lehistan'a savaş açmıştır. Osmanlı ordusu Hotin Kalesini almış olsa bile savaş yeniçerilerin isteksiz davranması sonucunda Osmanlılar açısından başarılı sonuçlar doğurmamıştır. Bu savaştan sonra 1621 tarihli Hotin Antlaşması imzalanmıştır. II. Osman bu savaştaki yeniçerilerin tutumu sonrası yeniçeri ocağını kaldırmak istemiş fakat yeniçeriler tarafından boğularak öldürülmüştür.

IV. Mehmed dönemindeki Osmanlı - Lehistan ilişkileri

Bu dönemde Lehistan'ın Ukrayna Kazakları'na müdahalelerde bulunmasından ötürü Osmanlı - Lehistan ilişkileri tekrar bozulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu kendi himayesi altındaki ulusları korumak gibi gayeler güderek Lehistan'a savaş açmıştır. Bir müddet sonra Lehistan ile 1672 tarihli Bucaş Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile Osmanlı İmparatorluğu batıdaki en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Duraklama döneminde Lehistan ile 3 temel antlaşma imzalanmış olup bunlar sırasıyla Hotin Antlaşması (1621), Bucaş Antlaşması (1672) ve İzvança Antlaşması'dır (1676).

Duraklama döneminde Osmanlı - Venedik ilişkileri

Bu dönemdeki Osmanlı - Venedik ilişkilerinde temel esas denizler üzerindeki üstünlük çabalarıdır. Bu dönemde Girit Adası ikili ilişkilerin bozulmasında öncül rol üstlenip şiddetli mücadelelere neden olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu, I. İbrahim döneminde Girit'i kuşatmaya çalışsa da bu kuşatma oldukça uzun sürmüş ve ancak IV. Mehmed döneminde tam hakimiyet sağlayabilmiştir. Türk tarihçiler bu kuşatmanın yaklaşık 24 yıl sürdüğünü söylemektedir.

Duraklama döneminde Osmanlı - Rusya ilişkileri

Bu dönemdeki Osmanlı - Rus savaşlarında öncül sebep Çehrin Kalesi olmuştur. İki devlet arasındaki mücadelelerden sonra Bahçesaray Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma Osmanlı İmparatorluğu ile Rus Çarlığı arasında imzalanan ilk resmi antlaşma özelliği taşımaktadır. Ayrıca bugün bile devam Ukrayna - Rusya krizinin kökleri Osmanlı İmparatorluğu'nun duraklama döneminde kadar uzanmaktadır.

Duraklama döneminde Osmanlı - Avusturya ilişkileri

Tarihsel süreç içerisinde Osmanlı ile Avusturya arasında şiddetli çatışmalar olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu 1533 tarihinde İstanbul Antlaşması ile Avusturya'ya karşı üstün konuma gelmiştir. 1533 tarihli İstanbul Antlaşması'nın diğer adı İbrahim Paşa Antlaşması'dır. 1533 tarihinde imzalanan İstanbul Antlaşması ile Avusturya kralı Osmanlı sadrazamına protokolde eşit sayılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun duraklama döneminde Avusturya ile olan siyasi olayları sırasıyla şöyledir:

1593-1606 tarihleri arasında Osmanlı ile Avusturya arasında Haçova Meydan Savaşı gerçekleşmiştir. Bu savaştan sonra Zitvatorok Antlaşması imzalanmıştır. 1533 tarihli İstanbul Antlaşması ile elde edilen protokol ve hukuksal alandaki üstünlük Osmanlı İmparatorluğu açısından sona ermiş, bu iki devlet ve yöneticileri hukuk ve protokol anlamında birbirlerine eşit sayılmışlardır.

1622-1664 tarihleri arasında süren mücadeleler sonunda ise Vasvar Antlaşması imzalanmıştır.

II. Viyana Kuşatması (1683)

II. Viyana Kuşatması, 1683 yılında IV. Mehmet devrinde Osmanlı İmparatorluğu'nun, Viyana'yı kuşatması ile gerçekleşti. Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında yapılan savaşların en uzun süreli olanı bu kuşatma ile başlamıştır. Mücadelelerin temel sebepleri arasında Avusturya'nın Macaristan'a baskı yapması, Avusturya'nın Katoliklik mezhebini yaymak istemesi ve tarihsel süreçteki hesaplaşmalar etkili olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu II. Viyana Kuşatması sonrası yenilgiye uğramış ve ilk kez büyük çapta toprak kaybına neden olan Karlofça Antlaşması'nı imzalamak zorunda kalmıştır. II. Viyana Kuşatması sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'na karşı Avrupa'da Kutsal İttifak kurulmuştur.

Kutsal İttifak

Avrupa devletleri, II. Viyana Kuşatması'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıfladığı ve artık yenilebilecek duruma geldiğini anlamış; Lehistan, Avusturya, Venedik, Malta ve Rusya'dan oluşan Kutsal İttifak'ı oluşturulmuşlardır. Bu dönemdeki Kutsal İttifak Savaşları 16 yıl sürmüş ve Osmanlı İmparatorluğu ağır yenilgilere uğramıştır. Bu 16 yıllık süreçte 4 Osmanlı padişahı görev almıştır.

Duraklama döneminde isyanlar

Köprülü Mehmed Paşa

Duraklama döneminde çıkan isyanları 3 başlıkta incelemek mümkündür:

İstanbul (merkez) isyanları

Bu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda mali ve askeri alanda meydana gelen bozulmalar sınırlar genelinde isyanlara sebebiyet vermiştir. İstanbul merkezli isyanlarda öncül rol oynayan kurum yeniçeri ocağıdır. Yeniçeri isyanlarına dönem dönem medrese öğrencileri ve ulemadan çeşitli insanlar da katılmıştır. Yeniçeri isyanlarına en büyük örnek Hotin Seferi'nden sonra yeniçeri ocağını kaldırmak isteyen padişah II. Osman'ın yeniçeriler tarafından öldürülmesidir. Yeniçeriler IV. Mehmed zamanında devlet yönetiminde haksızlık yaptıklarını düşündükleri 30 devlet adamını Sultanahmet'teki çınar ağaçlarına asarak idam etmişlerdir. Bu olaya Türk tarihçiler Çınar Vakası (Vakayı Vakvakiye) olarak tanımlamışlardır. Yeniçeri isyanlarında temel neden ekonomik sıkıntılar ve ocağa usule aykırı alımlar yapılması olmuştur. Yeniçeri isyanları sonucunda Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti olan İstanbul'da asayiş ve güven ortamı bozulmuş, devletin önem verdiği merkezi otorite sarsılmıştır.

Celali isyanları

Celali isyanları, 16. ve 17. yüzyıllarda, Osmanlı İmparatorluğu denetimindeki Anadolu'da Yavuz Sultan Selim döneminde başlayan ve IV. Mehmed dönemine kadar devam eden zaman zarfında devlete karşı, ekonomik, sosyal, askeri ve siyasi nedenlerle ayaklananlara verilen addır. Celali isyanlarının temel nedenleri şunlardır:

• Vergilerin yükseltilmesi.
• Tımar sisteminde bozulmalar olması
• Halktan kanunsuz ödemeler alınması.
• Anadolu'da ekonomik düzen ve asayiş ortamının sekteye uğraması.

Eyalet isyanları

Eyalet isyanlarının çıkma nedenleri ile Anadolu'da çıkan celali isyanlarının nedenleri ve sonuçları arasında paralellik vardır. Eyalet isyanları Erdel, Eflak, Boğdan, Yemen, Halep ve Bağdat'ta çıkan isyanları kapsamaktadır. Bu dönemde çıkan eyalet isyanlarında milliyetçilik akımının etkisi yoktur.

Duraklama döneminde ıslahat

Bu dönem ıslahat çalışmalarında Avrupa örnek alınmamıştır. Dönem ıslahat girişimlerinin temel amacı yükselme dönemindeki seviyeye ulaşmaktır. Bu dönem ıslahatlarında sorunların temeline inilmemiş, sorunlar baskı ve şiddet yoluyla çözülmeye çalışılmıştır. Bu dönemdeki tüm ıslahatlar devlet politikası haline gelmemiş, görevde bulunan kişilerin görev süreleri ile kısıtlı kalarak süreklilik arz etmemiştir.

Kuyucu Murat Paşa

I. Ahmed döneminde sadrazamlık görevinde bulunmuş ve Anadolu'da çıkan isyanları baskı ve şiddet yoluyla bastırmıştır.

II. Osman

Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk kez ciddi anlamda ıslahat girişiminde bulunan padişahtır. Yeniçeriler tarafından öldürülen II. Osman'ın bazı ıslahatları şu şekildedir:

• Saray dışından evlenme geleneğini başlatmıştır.
• Şeyhülislamların fetva vermek dışındaki yetkilerini kısıtlayarak merkezi otoriteyi güçlendirmeye çalışmıştır.
• Yeniçeri ocağını kaldırma girişiminde bulunmuş fakat başaramayıp; yeniçeriler tarafından öldürülmüştür.

IV. Murad

• İstanbul'da içki ve tütün kullanımını yasaklamıştır.
• Koçi Bey Risalesi'ni hazırlatarak sorunlara çözüm aramıştır.
• Saray sultanlarının yönetimdeki etkinliklerini engellemiştir.
• İlk kez şeyhülislam idam ettirdi. Çünkü ilk kez bir şeyhülislam ihanet etmiştir.
• Bağdat fatihi olarak bilinir.
• Tımarlı sipahi sayımı yaptırdı.
• Celali isyanlarını şiddet kullanarak bastırdı.
• Revan'ı ve Tebriz'i fethetmiştir.

Tarhuncu Ahmet Paşa

• Maliye alanında çalışmalar yaparak Osmanlı'da ilk kez modern anlamda bütçe (denk bütçe) hesaplamaları yaptırmıştır.
• Saray masraflarında kısıtlamaya gitti.

Köprülü Mehmed Paşa

• Köprülü Mehmed Paşa kendisinden önceki sadrazamlar dışında; bazı şartlar sunarak sadrazamlık görevini kabul eden ilk kişidir. Köprülü Mehmed Paşa maliye ve merkezi otoritenin güçlendirilmesini amaçlamıştır.

Kaynakça

• Hicran Dergisi, Osmanlı Duraklama Dönemi
• Osmanlı Padişahları Listesi Türk Tarih Kurumu 25 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Osmanlı Devleti’nin Yükseliş ve Çöküş Sebeplerine Genel Bakış, Bayram Kodaman