Nizâmülmülk

Nizâmülmülk (Farsça: نظام الملك) veya gerçek adıyla Ebu Ali Kıvamuddin Hasan bin Ali bin İshak et-Tûsî (Farsça: نظام الملك، ابو علي الحسن الطوسي; d. 10 Nisan 1018 – ö. 14 Ekim 1092), Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun baş veziri ve Siyâsetnâme adlı eserin yazarı olan Fars devlet adamı ve siyaset bilimcisidir. Devlet yönetiminde bir hayli etkili olan Nizâmülmülk; Alp Arslan ve Melikşah dönemlerinde vezirlik yapmıştır. "Nizâmülmülk" ismi, "devletin düzeni" anlamına gelir.

Nizâmülmülk نظام الملك
Nizâmülmülk'ün kabri
Büyük Selçuklu İmparatorluğu Veziri
Görev süresi 7 Aralık 1063 - 14 Ekim 1092
Hükümdar	Alp Arslan Melikşah
Yerine geldiği	Kündürî
Yerine gelen	Tâcülmülk
Kişisel bilgiler
Doğum	10 Nisan 1018 Tus, Horasan, İran, Gazneliler Devleti
Ölüm	14 Ekim 1092 (74 yaşında) Nihavend, İran, Büyük Selçuklu İmparatorluğu
Ölüm nedeni	Suikast
Çocuk(lar)	Ahmed bin Nizâmülmülk Şemsülmülk Osman Müeyyidülmülk Fahrülmülk İzzülmülk Ziyaülmülk İmadülmülk
Dini	Sünni İslam

Hayatı

Nizâmülmülk, 10 Nisan 1018 (Hicri 21 Zilkade 408) tarihinde İran'ın Horasan bölgesinin Tus şehrinde doğmuştur. Bu dönemde bu şehir, Gazneliler'in idaresi altında bulunmaktaydı. İlk devlet görevini Gazne sultanları için yapmıştır. Devlet işleriyle ilk olarak Gazne Devleti'nin Horasan valisinin yanında çalışarak başlamış ve 1059'da Gazneliler Horasan valisi olmuştur. 1063'ten itibaren görevine, Büyük Selçuklu Devleti'nde Alparslan'ın Belh valisinin yanında devam etti. 1064 yılında Büyük Selçuklu Devleti'ne vezir olarak atandı. Sultan Alp Arslan (hüküm süresi: 1063-1072) ve Melikşah (hüküm süresi: 1072-1092) dönemlerinde bu önemli vezirlik görevinde bulunmuştur. "Memleketin nizamlarının kurucusu" anlamında olan Nizâmülmülk ismi, Abbâsî halifesi Kâim bi Emrillah tarafından verildi. Dönemin nakşibendi şeyhi Ebu Ali Farmedi'ye çok hürmet ederdi.

Nizâmülmülk, 1092 yılında bir Haşhaşî fedaisi tarafından düzenlenen suikastta öldürülmüştür.

Ölümü

Katlin Genel Özeti

Topkapı Sarayında bulunan Nizam'ül-Mülk'ün katlini tasvir eden 360B numaralı minyatür, 1653'te açığa çıkmıştır.

"Yunhs bin Ali Alamut kalesine iltica ile şer ve zararı her tarafa sirâyet edecek bir hâle geldiği vakitte Nizâmülmülk kalenin etrafını askerle kuşatarak yolları kesti. Bunun üzerine kaleden iki adam çıktı; fakat bunların atlarının nallarının izleri ters idi; kale etrafına gitmiş olduklarını gösteriyordu. Kaleyi kuşatan askerler bunların hariçten kaleye girmiş olduklarını zan ettiler. Nizâmülmülk de bu sırada hamamdan çıkmış, bir mahfede oturuyor, yemek yiyordu; bu iki adamdan biri görmüş olduğu bir haksızlıktan dolayı tazallüm ve şikâyet etmek için müracaat eden bir insan sıfatı ile sofrasına yakınlaşarak yanında bulunan zehirli bıçağı ile Nizâmülmülk'e vurdu. Bundan sonra kaçarken ayağı çadırın ipine takılarak yere düşmesi üzerine etraftan Nizâmülmülk'ün adamları yetiştiler, kendisini öldürdüler."

Nizam'ül Mülk'ün vezirliği 27 yıl sürmüştür. Haşhaşiler tarafından katli 10 Ekim 1092 Cumartesi gününde oldu. Katli hakkında şunları rivayet ederler: "Melik-Şah'ın hazinedarı Tac'ül-Mülk Ebu'l-Ganâim onun devrinde ve oğullarının vezareti zamanında işlerinin nazırı idi. Bu zamanlarda Nizam'ül-Mülk'ün Sultanın nazarından düşürdü, kendisinden nefret etmeğe başladı. Askerler tarafından pek ziyade sevildiğinden sultan kendisini azletmekten korktu. Çünkü Nizam'ül-Mülk pek ziyade nüfuz sahibi idi; kölelerin sayısı 20.000'e baliğ idi. Başka bir çare bulamadıkları için bir deylemî'yi in'am ve ihsan talebinde bulunan bir insan kıyafetine sokarak üzerine hücum ettirdiler. Bu adam bir bıçak darbesiyle mumaileyhi öldürdü."

Abdurrahman İbnü'l Cevzi'ye göre katlin haberi:

"Nizam'ül-ülk, yolda, 10 Ramazan (14 Ekim 1092)'da öldürüldü. Onun ölüm haberini getiren kimse ancak 18 Ramazan (22 Ekim 1092)'da Bağdat'a ulaştı."

Diğer Durumlar ve Detaylar

Tac'ül-Mülk'ün Vezir Nizâmülmülk hakkındaki iftiralardan biri de şu idi: "Tac'ül-Mülk Sultana "Nizâmülmülk her yıl fakihlere, sûfîlere, kârîlere 300.000 dinar para veriyor, eğer bu para ile bir ordu teçhiz edilirse onunla İstanbul (Kostantiniyye) surlarını bile fethetmek mümkündür," dedi. Sultan bunu işittiği vakitte Nizâmülmülk'ü yanına çağırdı, bu mesele hakkında kendisinden sordu. Nizâmülmülk cevap olarak: "Ey Sultanu'l-Alem! Ben ihtiyar bir adamım; eğer beni mezada versen bana kimse on dinardan fazla kıymet vermez; sen gençsin, seni de mezada verseler sen de yüz dinardan fazla etmezsin! Allah sana ve bana kullarından hiç kimseye nasip olmayan lütuf ve ihsanda bulunmuştur. Buna mukabil sen o Allah'ın dinini ilâya çalışan, onun aziz kitabını hamil bulunanlara yılda 300.000 dinar sarf etsek çok mudur? Sen her yıl askerlere bunun iki mislini sarf ediyorsun; halbuki bunların kuvvetlisi ve en nişancısının attığı ok bir milden ileri gitmez. Bunlar ellerinde bulunan kılıçlarıyla yalnız kendi  yakınında bulunan kimseleri öldürebilirler; ben ise sarf ettiğim bu para ile öyle bir ordu teçhiz ediyorum ki onların duaları ok gibi tâ arşa kadar gider ve Allah'a vasıl olmak için ona hiçbir şey mâni olamaz," dedi. Sultan bu sözleri işittiği vakitte ağlamaya başladı.

Kendisine: "Sen bu ordunun sayısını elinden geldiği kadar çoğalt; sana istediğin kadar mal hazırdır, dünyanın serveti senindir," dedi.

Nizam'ül-Mülk icraatı için her şeyi hazırlamış bulunurdu. Asker için 1.000 dinar ikta'a etmişti, bunu yarısı Semerkand'dan gelen vergi ve yarısı da Rum memleketlerinden temin edilen gelir idi; bundan bir kimsenin bir dirhemi teahhura uğramazdı; evvelâ Türklere ikt'a yapan o idi.

Acem ve Arap ırakının (milletlerinin, uzaklarının) diğer memleketlerinde ve Horasan'da Nizamiyye medreselerini inşa ettirdi ve Bağdad'daki Nizamiyye medresenin inşasını Ebu Sa'd el-Sufi 1075 senesinde tamamladı; bu medresede imam Ebu İshak el-Şirazi, 1085'e kadar müderrislik etmiş, mumaileyhin vefatından sonra Nizam'ül-Mülk bunun müderrisliğini Ebu Nasır bin Sabbağ'a tevcih etmiştir. Nizâmülmülk'ün birçok dostları vardı, Memleketin idaresinde kendisine yardım ederlerdi; bunlardan biri Divan'ül-inşa sahibi Kemaleddin Ebu'r-Riza Fadlullah bin Muhammed idi. Bu zat Sultanın pek ziyade teveccühünü kazanmıştı; daima huzurda bulunurdu, Sultan kendisini hiç yanından ayırmaz, onsuz bir dakika yapamazdı. Bir gün sultanın yanına gitmemiş idi; Sultan kendisine Türkçe olarak "Sen bensiz olabilirsin, fakat ben sensiz olamam, sen bensiz olduğun zaman görüşecek, konuşacak ve ünsiyet edecek adam bulabilirsin; fakat ben sensiz hiç kimse ile ünsiyette bulunamam," maalinde bir mektup yazdı.

Arkadaşlarından biri de İmameddin İsfahani bu Şeref'ül-Mülk'ün, bir yılın günlerinin sayısı kadar 360 kat mükemmel esvabı vardı, yılın dört faslının her günü çıkardığı, yahut birine hediye ettiği vakitte hazinedarı onun yerine hazineden yeni bir esvab çıkarır, verirdi. Mumaileyh Bâb-üt-Tak'da kain Ebu Hanife Numan bin Sabit (İmam-ı Azam)'in mezarı üzerine bir kubbe ve yine orada bir medrese inşa ettirmiştir.

İmameddin İsfahani Nuşrat'ül-fitra kitabında, Sultan Melikşah'ın yukarıda zikri geçen Tac'ül-Mülk'ü bir mektup ile vezir Nizâmülmülk'e göndererek, bu mektubunda kendisine hitaben: "Sen benim mülk ve saltanatımı istila ile memleketlerimi çocuklarına, damatlarına ve memluklerine taksim ettin. Mülk ve saltanatta güya bana şerik olmuş gibi hareket ediyorsun! Yoksa sen vezaret divitini senin önünden kaldırıp halkı senin tecavüzünden halâs etmekliği mi mi istiyorsun?" yazdığını söylüyor.

Nizam'ül Mülk'de cevap olarak Tac'ül-Mülk'e:

"Efendimiz sultana benim tarafımdan: "Allah seni saltanatta daim etsin; sen beni, saltanatta kendine rakip ve serik olmuş zan ediyorsun; şunu bil ki bana verdiğin bu vezaret diviti senin saltanat tacın ile biri birine merbuttur; ne zaman onu benim elimden alsan senin tacından da eser kalmaz, diye söyledi" dedi. İmameddin İsfahani bunu söyledikten sonra ilaveten diyor ki: "Güya Nizâmülmülk'ün bu sözleri kaza ve kadere tercüman olmuştur. Çünkü Nizâmülmülk'ün katlinden sonra Sultan da bir ay sonra ölmüştür. Sultan Melikşah Ceyhun nehrini getçiği vakitte Nizâmülmülk'ün gemicilerin paralarını Anktaya'ya havale etti."

Değerlendirme

Nizamiye medreseleri'nin teşkili ve mevcut toprak sisteminin aksayan yönlerinin tadil edilmesi gibi Selçuklu devletinin müesseseleşme ve merkezileşmesi yönünde önemli sayılabilecek teşebbüslerin altına imzasını atmıştır.

Bağdat, İsfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul ve Amol'daki Nizamiye Medreselerini kurdurmuştur. Nizamiye Medreseleri adını Nizamülmülk'ten almış ve Bağdat'taki Medresenin başına İmam-ı Gazali'yi getirmiştir. Bu medreselerin kurumlaşması ve gelişmesi tüm İslam ülkelerinde olduğu gibi ilk batı Avrupa üniversitelerinin de temeli olmuştur.

Öğrencilere sağlanan yurt ve burs hizmetlerinin mucididir. Devletin toprak idaresi hukukunda ikta sisteminin mucididir. Türk devletlerinde ilk kez gelir-gider raporlarını hazırlatan kişidir. Dünyadaki ilk istihbarat teşkilatının kurucusudur. Dünya tarihinin gelmiş geçmiş en büyük devlet adamlarından biri olarak kabul edilir.

Mezarı

Nizam'ül-Mülk'ün türbesinin girişi, İsfahan, İran

Nizamülmülk'ün mezarı, bugün İran'ın İsfahan kentinin kenar mahallerinden birinde, Sultan Melikşah ile birlikte ve Selçuklu ailesinden pek çok isimle birlikte mütevazı bir türbede bulunmakta ve Hoca Nizamülmülk olarak bilinmektedir. Bazı kaynaklara göre İran devleti türbeyi bakımsız bırakmıştır.

Popüler Kültürdeki Yeri

• 2022 yılında vizyona giren Malazgirt 1071 sinema filminde Hasan Küçükçetin tarafından canlandırılmıştır.
• 2020-2021 yılları arası TRT 1'de Uyanış: Büyük Selçuklu dizisinde ve 2021'de yine TRT 1'de Alparslan: Büyük Selçuklu dizisinde Mehmet Özgür tarafından canlandırılmıştır.

Ayrıca bakınız

• Selçuklu Hanedanı
• Siyasetname
• Nizamiye Medreseleri
• İmam Gazali
• Haşhaşiler
• Hasan Sabbah
• Ömer Hayyam
• Melikşah

Dış bağlantılar

• Niẓām al-Mülk (İngilizce)

Kaynakça

Siyasi görevi
Önce gelen: Kündürî	Büyük Selçuklu İmparatorluğu Veziri 7 Aralık 1063 - 14 Ekim 1092	Sonra gelen: Tâcülmülk