Karakoyunlular

Başlığın diğer anlamları için Karakoyunlu (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Karakoyunlular (Azerice: Qaraqoyunlular, قاراقویونلولار, Farsça: قره قویونلي) ya da Karakoyunlu Devleti, başkenti Tebriz olan ve 1380-1469 yılları arasında bugünkü Doğu Anadolu Bölgesi, Güney Kafkasya, Azerbaycan ve Kuzey Irak topraklarında egemenlik sürmüş Oğuz Türklerinin kurmuş olduğu bir devlettir.

قره قویونلي Karakoyunlu Devleti
1375-1468
Bayrak
1410 - 1468 en geniş sınırları
Başkent	Erciş (Yazlık) Musul (Kışlık) Tebriz
Yaygın dil(ler)	Acem Türkçesi (şiir, hanedan, ordu) Farsça (Diplomatik)
Hükûmet	Monarşi
Sultan
• 1380-1389 Kara Muhammed • 1467-1469 Hasan Ali
Tarihçe
• Kuruluşu 1375 • Dağılışı 1468
Öncüller Ardıllar Celayirîler Akkoyunlular
Günümüzdeki durumu	Azerbaycan

Karakoyunlular, Anadolu'dan İran'a siyasi göç hareketlerinin itici gücü ve aynı zamanda İran'da Türkmen egemenliğinin yeniden kurulmasını ve aslında Azerbaycan'ın Türkleşmesini sağlayacak yeni bir iskân hareketinin ilk üyesidir. Bu sözlerden de anlaşılacağı gibi konuştukları Türkçe, bugün Azerbaycan dili olarak adlandırılan Oğuz veya Türkmen diliydi. Karakoyunlu hükümdarlarından Cihanşah'ın Azerbaycan edebiyatının temsilcilerinden olduğu anlaşılmaktadır.

Bayraklarında Sakalar'dan bu yana Hunların, Memlüklülerin, Selçukluların, Moğol-Tatarların kullandığı "Ejderha yüreği" veya "Yaşam Çiçeği" damgası vardı.

Karakoyunlu aşireti 1284-1292 yılları arasında Türkistan'dan Fırat ve Dicle nehirlerinin yukarı vadilerine yerleşmiştir. Konar göçer bir Türkmen aşireti olan Karakoyunlular yazı Aladağ yaylalarında, kış aylarını ise Diyarbakır ve Fırat civarında geçirirlerdi.

Kösedağ Savaşı'ndan (1243) sonra Anadolu'ya hakim olmaya başlayan İlhanlılar'ın etkisinin azalmaya başladığı dönemlerde Karakoyunlu aşiretinin en büyük ve nüfuslu kollarından Baharlı kolu reisi Bayram Hoca Celayirîler'e bağlı kalarak yöresel yönetimini kurmuştu. Kardeşi Murad Hoca ise Celayirîler'in Musul valisi idi. 1365'ten 1382'ye dek adı geçen bu devlete tâbi oldular.

Bayram Hocanın 1382 yılında ölümü üzerine yerine oğlu ya da kardeşinin oğlu olan Kara Muhammed aşiretin başına geçti. Kara Muhammed, Celayirîler'e sadık kalarak babasının idare ettiği yerleri ve aşiret beyliğini elinde tutup kızını da hükümdar ile evlendirerek durumunu güçlendirdi. 1387 yılında Tebriz'i ele geçirmiş ancak burayı Timur'a terk etmek zorunda kaldıysa da ikinci defa burayı ele geçirdikten sonra Berkuk adına hutbe okutarak Timur'a karşı Memluklular'a itaat ettiğini göstermiştir. Kara Muhammed 1390 yılında beylik rekabeti sırasında Suriye'de yapılan savaşta ölmüştür. Kara Muhammed'in ölümünden sonra yerine oğlu Mısır Hoca bey geçtiyse de başarılı olamayarak yerine Karakoyunlu Devleti'ni meydana çıkaran Kara Yusuf geçmiştir.

Kara Yusuf 1400'de Celayirîler ile birlikte hareket etseler de Timur İmparatorluğu tarafından yenilgiye uğrayarak önce Osmanlı Devleti'ne sığındı, ardından Suriye'ye sığındıkları sırada Timur'dan çekinen Memluk sultanı tarafından Celayiriler sultanı Ahmed ile birlikte Şam'da hapsedildi. Memluk sultanına isyan eden Şam valisi tarafından hapisten çıkarıldı. Celayiri Sultanı Ahmed ile birlikte Bağdat'ı Timurlulardan geri aldıktan sonra Kara Yusuf faaliyetlerine başladı. 1407 ve 1408 yıllarında iki defa Timurlular ordusunu yenilgiye uğrattıktan sonra Tebriz ve Azerbaycan'ı ele geçirdi. Daha sonra Diyarbakır'ı merkez yapan Akkoyunlu hükümdarı Kara Osman'ı da yenilgiye uğratarak etkinliğini sağlamlaştırdı. Daha sonra Kara Yusuf Tebriz'i merkez yaparak oğlu Pir Budak ile birlikte hükümdarlığını ilan etti.

Kara Yusuf'un oğluyla hükümdarlığını ilan etmesi Celayiriler ile arasının bozulmasına sebep oluş ve 1410 yılında bir yaylak antlaşmazlığı nedeniyle aralarında savaş başlamıştır. Celayiriler hükümdarı Sultan Ahmed komutasındaki ordu Tebriz'i ele geçirse de Erzincan kuşatmasından dönen Kara Yusuf yapılan savaşta Sultan Ahmed'in ordusunu yenilgiye uğrattı ve esir alınan sultan öldürüldü. Bu galibiyetten sonra Irak-ı Arab ve Bağdat'ı da ele geçirdi. Akkoyunlular, Şirvan ve Gürcistan hükümdarlarını da yenilgiye uğrattıktan sonra Irak-ı Acemi tamamen ele geçirdi. Bunun akabinde 1419 yılında Gaziantep taraflarına akınlar yaptı.

Karakoyunlular, Timur İmparatorluğu'nu kargaşadan çıkararak yeniden toparlamaya muvaffak olan Şahruh tarafından 1420'de tekrar yenilgiye uğratıldıysa da, Şahruh'un dönüşünden Karakoyunlu hakimi Kara İskender tekrar güçlenmiş ve Akkoyunlu Hâkimi Kara Yülük Osman Bey'i yenerek Doğu Anadolu Bölgesi'nin hakimiyetini tamamen elde etmişti. Fakat Şahruh 1435-36'da Kara İskender Bey'in üzerine yürüyerek adı geçeni tahttan indirdi. Yerine kendine sadık Cihan Şah'ı getirerek Tebriz valiliğine tayin etti.

1447'de Şahruh ölüp 1449'da Uluğ Bey suikast sonucu öldürülünce Timur İmparatorluğu'nda kargaşalar baş gösterdi. Cihan Şah da bu durumundan istifade ederek isyan etti. Timurlu baskısının azaldığı 1437'den itibaren tekrar genişlemeye başlayan devlet, 1440'ta Gürcistan ve Tiflis'i, 1445'te İsfahan'ı, 1447'de Fars ve Kirman'ı, 1450'de Cürcan ve Mazenderan'ı, 1458'de Herat (sadece beş aylığına), Nişabur ve batı Horasan'ı fethederek geniş bir sahayı yönetimi altına aldı.

Karakoyunlular'ın bu dönemde en önemli rakipleri Osmanlı Devleti ve Timur olmasına rağmen devleti yıkan darbe Akkoyunlular'dan geldi. Devlet 11 Kasım 1467'de Akkoyunlular'ın önderi Uzun Hasan'ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu Cihan Şah'ın ölümüyle yıkıldı ve toprakları bu devletin eline geçti.

Van'daki Ulu Cami, İsfahan'daki Cuma Camisi ve Tebriz'de Gök Mescid ile medresesi Karakoyunlular'ın dini mimarisinin örnekleridir.

Tarihçe

Kökeni

Şükrullah Kara, Koyunlu Hanedanının Deniz Han'dan Geldiğini Karakoyunlu Cihanşah'ın ağzından nakletmektedir. Deniz Han'ın oğulları olarak İğdir, Büğdüz, Yıva ve Kınık boylarından birine mensup olmaları gerekmektedir Bu Boylardan Karakoyunlu ile kabilevi bir akrabalığın mevcut olabileceği boy, Yıva Boyudur

Kuruluş

Karakoyunlular, çeşitli Türk boylarının konfederasyonu şeklinde ortaya çıkmıştır. Sadlu ve Baharlu boylarının başını çektiği devlette Duharlı, Karamanlı, Çekirlu, Ayınlı, Hacılı, Ağaçeri, Bayramlı gibi Türkmen boyları siyasi ve askeri kadroda yer almışlardır. Bunların yanı sıra Karakoyunlular'ın siyasi hayatında, Türkmen Döğer boyu ve Alpagut oymağı ile Kürt aşiretlerden teşkil olan Karaulus oymağı da yer almaktaydı. Karakoyunlular hakkında Moğol istilasından önce bir bilgi yoktur. Moğol istilası ile birlikte başlarında Türe Bey'in olduğu kafileler hâlinde Doğu Anadolu'ya yerleşmişlerdir. Moğolların kendi iç çekişmelerinin artması üzerine Hasankeyf, Muş çevresi ve Musul'da hakimiyet kurmuş Celayirîler'e yarı bağlı bir şekilde Türkmen hakimiyeti kurmuştur.

Bazı araştırmacılar Kara-Koyunlu'nun Oğuz lehçesini Azerbaycan dili ile ilişkilendirmektedir. Örneğin Faruk Şumer, Kara-Koyunlu'nun Doğu Oğuz lehçesinin bugün Azerbaycan dili olarak adlandırıldığını, Muhsin Behramnejad'ın Azerbaycan dilini Karakoyunlu Türkmen boylarından miras kalan bir dil olarak adlandırdığını kaydetmiştir.  Sultan Karakoyunlu 1435-1467 Cihanşah, Azerbaycan şiirinin genel olarak tanınan temsilcisidir.

Kara Mehmed dönemi

Ana madde: Kara Mehmed

Bayram Hoca'nın ölümünün ardından onun kardeşinin oğlu olan Kara Mehmed 1381 yılında Karakoyunlular'ın başına geçti. Kara Mehmed, Celayirîler ile savaştı ve mağlup etti. 1383'te hacıların mallarını yağma etmiş olan Musul emiri Salim'in üzerine yürüdü. Daha sonra 1384'te Mardin'i kuşattı. 1386 yılında Timur Batı İran'ı topraklarına kattıktan sonra Anadolu'ya yöneldi Akkoyunlu ve Karakoyunlular'a kendilerine itaat etmeleri için bildiri gönderdi. Fakat Karakoyunlular direnişe geçti. Doğubeyazıt'ı alarak ilerleyen Timurlar'a karşı Kara Mehmed ve yeğeni Pir Hasan başarılı zaferler kazandı. Dağlara çekilerek gayri nizami harp eden Pir Hasan Muş civarında büyük bir Timur ordusunu mağlup etti. Bu sırada Timur Altın Orda Hanı Toktamış ile savaşmak için bu cepheyi kapattı ve geri çekildi.

1387'de Karakoyunlular Celayirîler'den Tebriz'i aldı. Bu sırada Pir Hasan ile Kara Mehmed arasında çıkan iç anlaşmazlıkta Kara Mehmed öldürüldü. (1389)

Kara Yusuf dönemi

Ana madde: Kara Yusuf

Kara Yusuf, Pir Hasan'ın kısa sürede ölümü sonrası idareyi ele geçirdi. Timur, 1394'te tekrar Anadolu'ya girdi. Mısır Hoca'nın koruduğu Karakoyunlular'ın Avnik Kalesi'ni kuşattı. 40 gün süre kuşatma sonrası Mısır Hoca aman dileyerek teslim oldu. Timur Mısır Hoca'yı esir aldı Semerkand'a gönderdi. Daha sonra geri çekildi ve Hindistan seferine çıktı. Timur 1400'de Hindistan seferinden sonra tekrar Anadolu'ya yöneldi ve ani bir baskına uğramamak için Musul'a çekilen Kara Yusuf, Timur'un Sivas'a doğru yürüyüşe geçeceği haberini alınca Celâyirli Sultan Ahmed ile birlikte Mısır Memlûk sultanına sığınmak istedi. Memlûk sultanının Timur'dan çekinerek sığınma isteğini kabul etmemesi üzerine de Osmanlı ülkesine gittiler.

Timur, Osmanlı Padişahı Yıldırım Bayezid'den Kara Yusuf'un kendisine teslim edilmesini ya da öldürülmesini, bu yapılmadığı takdirde ülkeden çıkarılmasını istedi. Yıldırım Bayezid, Timur'un isteklerini yerine getirmediği gibi Kara Yusuf'a Aksaray'ı dirlik olarak verdi.

Kara Yusuf ve dostu Celayirli Ahmed Suriye'ye sığınmak istedilerse de Memlüklülerce Şam'da hapsedildiler. İki sultan burada birbirleriyle dost kalacaklarına ant içtiler ve Celayirli Ahmed Yusuf, oğlu Pir Budak'ı manevi evlat edindi. Şam'da hapisten çıkan Kara Yusuf yanına aldığı bin kadar Türkmen kuvvetiyle yurduna döndü.

Timurlular ile savaş

15 Ekim 1406'da Ebu Bekir Mirza liderliğindeki Timurlular ile Kara Yusuf kuvvetleri Nahcivan'ın batısında Aras Nehri'nin iki yakasında karşılaştılar. Kara Koyunlular muharebeyi kazandı ve Ebu Bekir geri çekildi. Çekilirken Tebriz'i yağmaladı. Kara Yusuf bu savaşta büyük ganimet ele geçirdi. 21 Nisan 1408'de Timurlular'ın başında Miranşah ve Ebu Bekir Mirza'nın olduğu ordusuyla Kara Koyunlular Tebriz yakınlarındaki Serdrud mevkiinde karşılaştılar. Büyük bir cesaretle savaşan Kara Koyunlu ordusu muharebeyi kazandı. Miranşah savaş meydanında öldürüldü. Bu muharebe Timur'un batı fütuhatını ortadan kaldırdı. Azerbaycan daimi olarak Karakoyunlular'ın hakimiyetine girdi. Diyarbakır'da Akkoyunlular'ı mağlup ettikten sonra Mardin'i kuşatan Kara Yusuf Artuklu hanedanını ortadan kaldırdı.

Akkoyunlularla mücadele ve Celayirli Ahmed ile savaş

Kara Yusuf'un Şirvanşahlar Devleti'ne karşı Kura Nehri'ndeki savaşının tasviri.

Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasındaki kadim düşmanlık Kara Yusuf döneminde de sürmüştür. 1417'de Kâhta, 1418'de Mercidabık yakınlarında Kara Yusuf Akkoyunlular'ı mağlup etmiştir.

Celayirli Ahmed eski dostu Kara Yusuf'a elçi göndererek Hemedan yaylağını istemiş ve ret cevabı almıştır. Kara Yusuf'un Erzincan bölgesinde olmasını fırsat bilerek harekete geçmiş Tebriz'i ele geçirmiştir. Yanına Türkmen beylerini de alan Kara Yusuf süratle Ahmed'in üzerine gelmiş ve Tebriz yakınlarında Esed köyünde onu bozguna uğratmıştır. (30 Ağustos 1410) Savaş meydanından kaçan Celayirli Ahmed bir bağda yakalanarak Kara Yusuf'un huzuruna getirildi ve idam edildi.

1411 yılında Kara Yusuf oğlu Pir Budak'ı taç giydirerek hükümdar ilan etti. Kendini oğlunun vekili sayan Yusuf Bey, diğer beylerle birlikte Pir Budak'a tazimde bulundu. Aynı yıl Kara Yusuf'un en büyük oğlu Şah Mehmed Bağdat'ı fethetti. Kara Yusuf'un bölgede büyük bir nüfuza sahip olmasını kendileri için tehlike sayan Gürcü Kralı Köstendil, Şirvanşah Şeyh İbrahim ve Seki hakimi Ahmed, Kara Yusuf'a karşı bir ittifak meydana getirdiler. Kür boylarında yapılan savaşta müttefikler ağır bir yenilgiye uğradı (1412). Yusuf Bey, bundan sonra önemli bir ticaret merkezi olan Sultaniye şehrini idare eden Çekirli Bistam Bey'in itaatsizliğine son vermek için harekete geçti. Şehrin valiliğine oğullarından Cihan Şah'ı getirdi. Bu sırada Pir Budak öldü. Ömrünün son günlerinde Şahruh büyük bir ordu ile Yusuf'un üzerine yürüme kararı Kara Yusuf ağır hasta halde onu karşılamaya giderken Tebriz yakınlarındaki Ucan mevkiinde öldü.

Kara İskender dönemi

Yusuf Bey'in ölümünden sonra askerlerinden çoğu Kerkük'te bulunan İskender Bey'in (1420-1438) yanına gitti. İskender de bunlarla birlikte, Mardin'i kuşatmış olan Akkoyunlu Karayülük Osman Bey'in üzerine yürüdü. Onu Nusaybin yakınlarındaki Şeyh Kendi'nde yapılan savaşta mağlup etti. Ancak Erzurum ile Ağrı arasındaki Eleşkirt Ovası'nda Şahruh'un ordusu karşısında 1421 yılında üç gün süren savaşta bozguna uğradı. Bu mağlubiyetten sonra İskender Mirza yeniden toparlanmaya çalıştı. Hükümdarlığının ilk yıllarını Şahruh'u metbu tanıyan Hakkâri ve Bitlis hakimleriyle uğraşmakla geçirdi. Ahlat'ı alamadıysa da 1425'te Van'ı zaptetti. Ardından Makü Kalesi'ni Ermeniler'den aldı 1427. Şirvan'a bir akın düzenleyerek Şahruh'un Sultaniye valisini yendi ve burayı Zencan ve Kazvin ile birlikte ülkesine kattı (1428). Bunun üzerine harekete geçen Şahruh'un ordusu ile Selmas civarında iki gün süren kanlı bir savaş yapıldı. Karakoyunlular üstün Çağatay ordusu karşısında dağıldılar. Şahruh, Kara Yusuf un en küçük oğlu Ebu Said'i Azerbaycan emirliğine getirdiyse de İskender Mirza onu ortadan kaldırıp bölgeye yeniden hakim oldu (1430).

Kara İskender adına basılmış para

İskender Bey daha sonra Şirvan'ı yağmaladı. Bölgedeki gelişmeler üzerine Şahruh üçüncü defa Azerbaycan seferine çıktı. Türkmen beylerinin tavsiyelerine uyarak, İskender'e karşı isyan eden ve Şahruh'u metbu tanıyan Cihan Şah'ı ağabeyi İskender'in üzerine gönderdi. İskender Bey Osmanlılar'a sığınmak üzere Tebriz'den ayrıldı. Şahruh 50-60.000 kişilik bir ordu ile İskender'i takip ettirdi. İskender, Osmanlı ülkesine geçmek için Akkoyunlu Karayülük Osman Bey'den yol istemek zorunda kaldı. Şahruh'tan yolu kesmesi talimatını almış bulunan Karayülük yol vermeyince Karakoyunlular'la Akkoyunlular arasında çok şiddetli bir savaş başladı. 20.000 kişiden oluşan Akkoyunlu ordusu, 3000 kişilik İskender kuvvetleri karşısında ezildi. Pek çok Akkoyunlu kumandanı öldü. Karayülük Osman Bey de ağır yaralı olarak çekildiği Erzurum Kalesi'nde öldü. İskender Bey Erzurum'a girdi ancak Şahruh'un gönderdiği Mirza Muhammed Cüki'nin 60.000 kişilik ordusunun yaklaştığını duyunca oradan ayrılıp Osmanlı ülkesine gitti. Şahruh, Osmanlı Padişahı II. Murad'a gönderdiği özel elçi vasıtasıyla İskender Bey'in yakalanıp kendisine teslim edilmesini istedi. Bir taraftan da Cihan Şah'a yardımcı kuvvet vererek İskender'in ailesinin bulunduğu kaleyi zaptettirdi. Karabağ'dan ayrılıp Ucan'a gelen Şahruh, burada Azerbaycan hükümdarlığını Cihan Şah'a verdi ve bir daha dönmememk üzere Horasan'a hareket etti.

Osmanlı ülkesinde büyük itibar gören İskender Bey, Ebu Said gibi Cihan Şah'ı da kolayca tasfiye edebileceğine inanarak yeniden harekete geçti. Harput'u kuşattıysa da alamadı ve Tebriz'e gitti. Cihan Şah da Tebriz'e yürüdü. Bunun üzerine İskender Bey, onunla savaşmak için Tebriz'den ayrılıp Süfyan'dan Heft Çeşme'ye geldi. Savaştan önce Karamanlı boy beyi Piri Bey'in Cihan Şah tarafına geçmesi İskender'in ümidini tamamen kırdı ve savaş meydanından kaçarak ailesi ve hazinesinin bulunduğu Alıncak Kalesi'ne sığındı. Cihan Şah'a karşı burada direnmeye çalışan İskender, oğlu Şah Kubad ve eşinin işbirliği ile uykusunda öldürüldü.

Cihan Şah dönemi

Gök Mescidi'nde Cihan Şah ve kızının türbesi

Cihan Şah, İskender'in ölümünden sonra Irak hariç bütün Karakoyunlu ülkelerinin yegane hâkimi oldu. Bu hükümdar zamanında Karakoyunlu Devleti bir imparatorluk mahiyetini alıp en parlak devrini yaşadı. Cihan Şah, hükümdarlığının ilk dış seferini Gürcistan üzerine yaparak başarıyla sonuçlandırdı (1440). Bu ülkeye 1445'te bir defa daha yürüdü. Bu sırada Bağdat, İskender'in kardeşi İsfahan Mirza'nın hakimiyetinde bulunuyordu. İspend (İsfend) olarak da anılan İsfahan Mirza Irak'ın geniş bir kısmına hakimdi. İsfahan Mirza, oğlu henüz çocuk yaşta olduğu için ölümünden önce yerine İskender Mirza'nın oğlu Elvend'in geçirilmesini vasiyet etmişti. Fakat emirlerin çoğu bu vasiyeti yerine getirmedi ve İsfahan'ın oğlu Fulad'ı tahta çıkardı. Bazı emirler de Cihan Şah'ı Bağdat'ın fethine teşvik ettiler. Cihan Şah altı aylık bir kuşatmadan sonra Bağdat'ı aldı (1446). Çağatay Hükümdarı Şahruh'un vefatı üzerine de (1447) Sultaniye ve Kazvin'i ülkesine kattı. Bu sırada yeğeni Elvend'i koruyan ve kendisine teslim etmeyen Akkoyunlu Hükümdarı Cihangir Mirza'ya karşı başlattığı uzun savaş, kuvvetlerini yıpratmaktan ve Akkoyunlular'ın düşmanlığını artırmaktan başka bir işe yaramadı. Buna karşılık Timurlu şehzadeleri arasında çıkan saltanat mücadelelerinden yararlanıp Rey, İsfahan ve Fars vilayetlerini idaresi altına aldı. Ardından Kirman'ı da ülkesine kattı (1452-1453).

Bundan sonra Cihan Şah, Muşaşalar'ın Irak'a yaptığı hücumları önlemeye çalıştı. Bu sırada Akkoyunlu Beyliği'nde Cihangir Mirza ile kardeşi Uzun Hasan arasındaki taht kavgasında Cihangir, Cihan Şah'tan yardım İstedi. Akkoyunlular'ın gücünü kırmak için bunu iyi bir fırsat bilen Cihan Şah, Tarhan oğlu Rüstem kumandasında büyük bir orduyu Hasan Bey üzerine gönderdi. Uzun Hasan bu orduyu Amid önünde ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu yenilginin ardından Cihan Şah Horasan üzerine yürüdü. Karışıklıklar içinde bulunan Horasan'ı ülkesine katmayı amaçlayan bu sefer gayesine ulaşmadıysa da yapılan antlaşma ile Cihan Şah'ın Esterabad bölgesiyle Irak-ı Acem, Fars ve Kirman üzerindeki hakimiyeti tanındı. Horasan seferinin başarıya ulaşmamasının başlıca sebebi, Makü Kalesi'nde tutuklu bulunan Cihan Şah'ın oğlu Hasan Ali'nin Tebriz'e gelerek sultanlığını ilan etmesiydi. Cihan Şah sefer dönüşü Hasan Ali'yi yakalayıp Makü Kalesi'ne hapsettirdi. Fakat Cihan Şah'ın diğer oğlu, Fars ve Bağdat Valisi Pir Budak'ın isyanı yıllarca sürdü. Cihan Şah, Şiraz üzerine yürüyerek oğlunu sadece Bağdat valiliğiyle yetinmeye zorladı (1462). Fakat Pir Budak isyankar tavrını sürdürünce Cihan Şah Bağdat üzerine yürüdü. Bir yıl yedi ay süren Bağdat kuşatması sonunda Cihan Şah oğlunun hayatına son verdi ve şehre beylerinden Tuvacı Alpavut Muhammed'i vali tayin etti.

Horasan'dan Erzurum'a, Şirvan'dan Basra'ya kadar uzanan, bütün İran, Arran, Irak ve Doğu Anadolu bölgelerinin hakimi olan Cihan Şah son seferini Akkoyunlular üzerine yaptı. Doğu Anadolu'nun ancak bir kesimine sahip olan Akkoyunlu Uzun Hasan Bey'den 1457 yılındaki yenilginin intikamını almak için düzenlenen bu sefer Cihan Şah'ın da sonu oldu. Kışın bastırması yüzünden seferden geri dönülürken Bingöl ile Kiğı arasındaki Sancak mevkiinde Uzun Hasan'ın baskınına uğrayan Cihan Şah kaçarken öldürüldü.

Cihan Şah'ın ölümü üzerine bazı Karakoyunlu beyleri Makü Kalesi'ne giderek oğlu Hasan Ali'yi (1467-1469) tahta çıkarmak üzere hapisten çıkardılar. Aynı anda Tebriz'de de İskender Beyin kızları Ârâyiş ile Şah Saray kardeşleri Hüseyin Ali'nin hükümdarlığını ilan ettiler. Fakat Cihan Şah'ın karısı Can Begüm kardeşi Kasım'ı gönderip Hüseyin Ali'yi öldürttü ve İskender'in kızlarını hapsettirdi. Şehri ve hazineyi az sonra gelen Hasan Ali'ye teslim etti. Fakat Hasan Ali, tahtı kendisine teslim eden ve daha önce hayatını kurtarmış olan üvey annesi Can Begüm ile kardeşlerini öldürttü.

Hasan Ali dönemi

Hasan Ali adına basılmış para

Hasan Ali tahta geçer geçmez Uzun Hasan'a karşı savaş hazırlıklarına başladı. Sayıca kalabalık ve teçhizatı daha İyi olan Karakoyunlu ordusu Akkoyunlu ordusu karşısında dağıldı. Hasan Ali. Gence ve Berdea yöresinde oturan Karamanlı kabilesine sığındı. Yardım istediği Horasan ve Maveraünnehir Hükümdarı Ebu Said Mirza Han'ın Azerbaycan sınırına geldiğini duyunca onun yanına gitti. Ebû Said Mirza Han'ın Uzun Hasan Bey tarafından mağlup edilip esir alınmasından sonra Hemedan taraflarına yöneldi. Şehri almak üzere iken yetişen Uzun Hasan'ın oğullarından Uğurlu Mehmed, Hasan Ali'yi yendi ve önce esir aldı, daha sonra da öldürttü. Çağdaş tarihçilerden Gıyasi Hasan Ali'nin yenildikten sonra Elvend dağına kaçtığını, ya­kalanacağını anlayınca da intihar ettiği­ni yazar. Bu sırada Baharlı kabilesi beyleri, Cihan Şah'ın oğlu olan ve Uzun Hasan tarafından gözlerine mil çekilmiş bulunan Yusuf Mirza'yı Fars'ta hükümdar ilan ettilerse de şehzade Uğurlu Mehmed onu da yenerek öldürttü (1469). Böylece Karakoyunlu Devleti eski düşmanları Akkoyunlular tarafından ortadan kaldırılmış oldu. Bütün Karakoyunlu ülkeleri Akkoyunlular'ın eline geçti. Cihan Şah'ın Bağdat valiliğine getirdiği Alpavut Tuvacı Pîr Muhammed Bey'in ölürken yaptığı vasiyet üzerine Karakoyunlu hanedanından Zeynel oğlu Hüseyin Ali beylik tahtına geçirildi. Hüseyin Ali'nin beyliği sırasında Hille Valisi Kara Musaoğlu. İskender'in oğ­lu Şah Ali'yi sultan ilan etti. Bunlar yakalanıp ölümle cezalandırıldıkları gibi Hüseyin Ali de dokuz aylık bir beyliğin ardın­dan öldü. Yerine geçen kardeşi Hille Valisi Şah Mansûr'un beyliği ise ancak iki ay sürdü. Bağdat'ı Uzun Hasan'ın oğlu Maksud'a teslim ettikten sonra hakkında yapılan şikayetler üzerine muhakeme edildi ve ölüm cezasına çarptırıldı. Böylece Ka-rakoyunlular'ın Bağdat kolu da sona ermiş oldu. Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'ın ölümü üzerine Baharlı beylerinden Pir Ali, Bayram ve Yar Ali, Karakoyunlu Devleti'ni ihya etmek için Horasan'dan gelip Kirman'ı ele geçirdiler (1479).

Fakat üzerlerine gelen Akkoyunlular kar­şısında başarısızlığa uğrayarak Cürcan'a gittiler.

Devlet teşkilatı

Ana maddeler: Cihan Şah, Şirvanşahlar, Akkoyunlular, Uzun Hasan ve Safevî Devleti

Kara ve Akkoyunlular tarafından kullanılmış kalkan ve silahlar

Karakoyunlular Devleti'nin teşkilâtı, esas itibarıyla selefleri Celâyirliler Devleti teşkilâtına ve dolayısıyla İlhanlılar'ınkine dayanıyordu. Karakoyunlu hükümdarları da Kara Yûsuf'un tahta çıkardığı Pîr Bu-dak'tan itibaren daha çok sultan unvanını kullandılar. Paralarda bazen ismin sonuna bahadır unvanı da eklenirdi. Bundan başka han, hakan ve padişah unvanlarını da kullanmışlardır. Onların da saraylarında mühürdar, yasavul (teşrifatçı), şagavul (mihmandar), mirahor, rikâpdar, yamçı (ulak), kuşçu, sofracı, şiracı(şerbetçibaşı), kitabdar(kütüphaneci) ve diğer görevliler vardı. Bu görevlilerden hemen hepsinin sayısı birden fazla idi. Hükümdarların "inak" denilen yakınları ve diğer mahrem adamları ve çavuşları bulunurdu.

Merkez teşkilatı şu divanlardan oluşuyordu: Dîvân-ı Emaret, Dîvân-ı Vezâret, Dîvân-ı Emâret-i Tuvacıyân ve Dîvân-ı Pervane. Bunlardan Dîvân-ı Emaret başlıca askerî işlerle meşgul olurdu. Bu divanın başı emîr-i dîvân idi. Ancak Dîvân-ı Emârefte birden fazla emîr-i dîvân bulunabilirdi. Cihan Şah'ın son zamanlarında dört emîr-i dîvân vardı. Divan emirleri en büyük beyler olup yarlıklarda imzaları yer aldığı gibi tuğ ve nakkare sahibi idiler. Başında vezirin bulunduğu Dîvân-ı Vezarret'te bütün mülkî işler görüşülürdü. Dîvân-ı Emâret-i Tuvacıyân, devletin bütün askerlerini savaş zamanında toplamakla görevliydi. Devletin sahip olduğu askerin defterleri de bu divanda tutulurdu. Divan-ı Pervane ise hüküm, nişan ve yarlıkların yazıldığı daire idi. Bu divanın başına da pervaneci denilirdi.

Taşra teşkilâtına gelince vilayetler şehzade ve beyler tarafından yönetilirdi. Taşrada görevli şehzade ve beylerin sultanın-ki gibi görevlileri ve merkezdeki divanlardan daha küçük divanları vardı. Bey unvanını taşıyan askeri valilerde memuriyet genellikle babadan oğula intikal ederdi, bunlar kendilerine ikta edilmiş yerlerin geliriyle geçinirlerdi. Şehirlerde "daruga" (Azerbaycan Türkçesi ile : "darğa") adı verilen memurlar vardı. Darugalar mali ve idari işlere bakanların amirle­riydi. Bunların siyasî yetkileri de vardı. Hükümdarların şahıslarına bağlı, devlet merkezinde oturan askerlerine "leşker-i hassa" denilirdi. Şehzade ve beylerin de kendilerine ait askerleri vardı ve bunlara "nöker" adı verilirdi. Gerek hükümdann gerek şehzade ve beylerin as­kerleri eğitimli ve maaşlı askerlerdi. Ver­giler Osmanlılar'da olduğu gibi şer'îve örfî olmak üzere iki kısımdı. Ancak bu yüzyıllarda örfî vergilerin dikkati çekecek derecede çok olduğu görülmektedir. Mu-hassıl ve tahvildar malî tahsilatı yapan başlıca memurlardı.

Kültür, din ve toplum

Karakoyunlular zamanında Şiilik faaliyetleri yaygınlaşmıştır. Azerbaycan ve Anadolu'da Şeyh Cüneyd-i Safevi'nin başarılı faaliyetleri, Huzistan'da Muşaşalar'ın hareketleri Şiiliğin silahla yayılmaya çalışıldığını gösteren en önemli delillerdir. Yar Ali gibi Karakoyunlu hanedanında Ali'ye karşı şuurlu bir sevginin mevcut olduğu söylenebilir. Ancak Kara Yusuf, İskender ve Cihan Şah'ın paralarında dört halifenin isimleri görülür. Ayrıca çağdaş Akkoyunlu, Memlük ve Timurlu kaynaklarında Karakoyunlu hükümdarlarının Şiiliğe meyilleri olduğu hakkında bir kayda rastlanmamaktadır.

Cihan Şah Mirza yazdığı Türkçe şiirlerle Azerbaycan edebiyatında önemli bir mevkiye sahiptir. Onun Molla Camî ile mektuplaştığı ve alimleri himaye ettiği bilinmektedir. Celaleddin ed-Dewani bunlardan biridir. Cihan Şah'ın oğullarından Pir Budak da şair ruhlu bir şehzade olup beğenilen şiirleri vardı. Kardeşleri Hüseyin Ali'nin tahta çıkması için harekete geçen kız kardeşleri Şah Saray ve Arayiş'in de şair oldukları kaynaklarda belirtilmektedir.

Gök Mescit'ten görünüm

Mimari

Karakoyunlu döneminden günümüze kalan tek büyük eser Tebriz'de bulunan Gök Mescid'dir (Mescid-i Kebud). 1465-1466 yılları arası Karakoyunlu Cihan Şah tarafından inşa edilmiştir. Gök Mescid'in en büyük özelliği, binanın içini ve dışını süsleyen mozaik çinileridir. Aslında bir külliye olan Gök Mescid meydana gelen depremler sonucu büyük tahribata uğramış sadece türbe ve mescit ayakta kalmıştır. Ciha Şah'ın ayrıca Tebriz'deki hayratına ait vakfiyeleri ve Tebriz'de yine bazı kitabeleri de mevcuttur. Cihan Şah'ın Tebriz'de başlıca cami ve zaviyeden müteşekkil bir külliyesi vardır. Künyesine nisbetle Muzafferiyye adını taşıyan bu külliyenin, hatunu Can Begüm tarafından yaptırıldığını Ebu Bekr-i Tihrani bildirir.

Karakoyunlular’ın Safevî Tarikâtı üzerindeki tesirleri

İran'da zamanın en güçlü hanedanı olan Karakoyunlu hükûmdârı Cihan Şah, Şeyh Cüneyd’e Erdebil’i terk etmesini aksi takdirde şehri yakıp yıkacağını bildirmişti. Bu hâdise üzerine Şeyh Cüneyd, Karakoyunlular’ın hasımları olan Akkoyunlu, Uzun Hasan’dan sığınma talebinde bulunmuş ve daha sonra da Uzun Hasan’ın kızkardeşi “Hatice Begüm” ile evlenerek bu ilişkiyi bir akrabalığa dönüştürmeyi başarmıştı. Şeyh Cüneyd’in Şirvanşahlar üzerine düzenlenen bir seferde ölümü üzerine yerine geçen oğlu Şeyh Haydar da, Uzun Hasan’ın Trabzon İmparatorluğu Prensesi Theodora Despina Hatun’dan olan kızı “Martha Âlemşâh Begüm” ile evlendi. Bu evlilikten doğan İsmâ‘il ise daha sonra Safevî Devleti’ni kurdu. Uzun Hasan’ın “Trabzon Prensesi Theodora Despina Hatun” ile evlendirilmesinin sebebi ise Theodora Despina'nın babası IV. İoannis (Trabzon imparatoru)'un kendi ülke toprakları olan Trabzon İmparatorluğu'nun Osmanlı istilâsından korunması için Uzun Hasan'nın yardımına muhtaç olmasıydı.

Karakoyunlular hükümdarları

1. Bayram Hoca (1365 - 1380)
2. Kara Mehmed (1380 - 1389)
3. Mısır Hoca (1389)
4. Kara Yusuf (1389 – 1400, 1406 - 1420) 1400 - 1406 arasında Timur İmparatorluğunun egemenliği
5. Pir Budak (1411 - 1414) (Babasıyla birlikte)
6. İskender Mirza (1420 – 1434)
7. Cihan Şah (1434 – 1467)
8. (Karakoyunlu) Hasan Ali (1467 - 1469)

Bağdat Karakoyunlulari

1. Şah Mehmed (1410 - 1434) Kara Yusuf'un oğlu
2. İsfahan Mirza (1434 - 1445) Kara Yusuf'un oğlu
3. Fulad (1445 - ?) İsfahan Mirza'nın oğlu
4. Pir Budak (? - 1469)
5. Muhammedi Mirza (1469)

Soyağacı

-

-

Bayram Hoca 1.(1375 - 1380)

Kara Mehmed 2.(1380 - 1389)

Kara Yusuf 3.(1389 - 1400) -.(1406 - 1420)

-

Şah Muhammed I.(1410 - 1434)

İsfahan II.(1434 - 1445)

İskender 4.(1420 - 1438)

Cihan Şah 5.(1438 - 1467)

-

Fırad III.(1445 - ?)

Hasan Ali 6.(1467 - 1469)

Şah Mansur V.(? - 1469)

Hüseyin Ali IV.(? - 1469)

Ayrıca bakınız

• Safeviye Tarikatı
• Şeyh Cüneyd
• Safevî-Kızılbaş tarihi
• Hatai
• IV. İoannis (Trabzon imparatoru)
• Trabzon İmparatorluğu
• Urfa Muharebesi (1480)

Konuyla ilgili yayınlar

• Bosworth, Clifford. The New Islamic Dynasties, 1996.
• Morby, John. The Oxford Dynasties of the World, 2002.