İlhanlılar

İlhanlılar (İlhanlı) Devleti (Farsça:ایلخانیان (Īlkhāniyān) veya ‏سلسله یلخانی‎ (Silsilaye Īlḫānī), Moğolca: Хүлэгийн улс), Cengiz Han'ın torunu Hülagû Han tarafından, merkezi Tebriz olmak üzere Azerbaycan'da kurulan Moğol devletidir (1256).

(Farsca): ایلخانان(İlhanan) (Moğolca):Хүлэгийн улс, (Hulagu-yn Ulus) İlhanlılar İmparatorluğu
1256-1336
Bayrak Arma
Başkent	Tebriz
Yaygın diller	Farsça, Moğolca
Hükûmet	Monarşi
Han
• 1256-1265	Hülagû Han
• 1316-1335	Ebu Said Bahadır
Tarihçe
• Kuruluşu	1256
• Dağılışı	1336
Öncüller Ardıllar Moğol İmparatorluğu Abbasiler Eşrefoğulları Beyliği Anadolu Selçuklu Devleti Çobaniler Celayiriler Muzafferiler Eretna Serbedâriler

Siyasi Tarihi

Hûlâgü Han ve büyük ordusu

1243 Kösedağ Savaşı'nda Selçukluları yenilgiye uğratan Moğollar Kara kurum merkezine bağlı olmak üzere, İran'a geçerek 1256 yılında başkenti Tebriz olmak üzere İlhanlı yönetimini kurdular. (İlhanlı: Hana bağlı topraklar) Başında da Hülagû Han bulunmaktaydı. 1256 yılında Alamut Kalesini ele geçirerek Bâtınîlerin çalışmalarına son verdiler. 1258 yılında ise Bağdat'ı işgal ederek halifeliğe son verdiler. Bu orduyu Memlûk komutan Baybars mağlup etmeyi başarmıştır. Bu yenilgiden sonra Moğol İlhanlı devleti gerileme dönemine girmiştir ve bir süre sonra yıkılmıştır.

Azerbaycan'ı ele geçiren Hülagû Han, 1258'de Bağdat'ı alarak Abbasî Devleti'ne son verdi. Anadolu Selçuklu Devleti'ni egemenliği altına aldı. Moğollar, Anadolu'nun bilim, kültür ve ticaret merkezleri olan kentlerini yakıp yıktılar ve yağmaladılar. Bu dönemde Anadolu'da ticaret geriledi. Türkler, Doğu ve Orta Anadolu'dan batı bölgelerine doğru göç etmek zorunda kaldılar. Moğollar, Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında önemli rol oynadılar. İlhanlılar döneminde Anadolu'nun büyük kısmı İlhanlılara ait olduğu için Orta Asya'dan Anadolu'ya yoğun Türkmen göçleri olmuştur.

İlhanlılar, Suriye ve Filistin'i işgalden sonra Mısır'a doğru ilerlemeye başladılar. Ancak Memlûklar, Ayn-ı Câlut Savaşı'nda İlhanlıları yenilgiye uğratarak Filistin ve Suriye'den çıkardılar (1260). Memlûk Sultanı Baybars, İlhanlıları ikinci kez Elbistan'da yenilgiye uğrattı (1277). Memlûklar tarafından uğratıldıkları yenilgiler dışında savaş kaybetmediler.

İlhanlılar, Gazan Mahmud Han (1295-1304) zamanında Müslümanlığı kabul ettiler. Aslında bu bölgede (İran'da) İslam zaten yaygındı. Bununla anlatılmak istenen idarecilerin görüş değişikliğidir; ancak İlhanlı yöneticilerin tam anlamıyla İslam'ı seçtikleri söylenemez ancak bölgedeki halkın Müslüman olması fikir değişikliğini kısmen de olsa sağlamıştır diyebiliriz yine de İlhanlıların İran topraklarındaki Müslüman çoğunluğu baskı altında yaşıyordu. Çünkü İlhanlı yöneticiler gelişmekte olan Tibet Budizmi ve Diofizit'i (Nasturilik) teşvik ediyorlardı.

Gazan 1295'te Nevruz'un desteğiyle kuzeni Baydu'yu devirdi.[4] Yardımının karşılığı olarak Nevruz, Gazan'ı Müslümanlığı kabul etmeye razı etti. İslam'a girmesiyle beraber Gazan, adını Mahmud olarak değiştirdi. Ancak çeşitli kaynaklar Müslüman olmasına rağmen Moğol Şamanizmini sürdürdüğünü ve Tengri'ye taptığını belirtirler. Gerçekten de Gazan hatır uğruna Müslüman olmuştu. Moğol şamanların İlhanlı İmparatorluğunda kalmalarına izin verilmiş ve nüfuzları hem Gazan hem de onun halefi Olcaytu saltanatında devam etmiş, ama daha sonra gerilemeye yüz tutmuşlardır.[5] Bundan önce Budizm'i benimsemişlerdi ve Müslümanlara karşı Hristiyanlarla ittifak kurmak istiyorlardı. 14. yüzyılın başlarında çıkan iç karışıklıklar sonucu İlhanlılar parçalandı (1336). İlhanlı topraklarının Azerbaycan bölümünde Çobanoğulları, geriye kalan büyük bölümü üzerinde ise Celâyirliler Devleti kuruldu.

Son İlhanlar

İlhanlılar (1345)

İlhan Ebu Said Bahadır'in 1335'te ölümünden sonra İlhanlılar devleti çözülmeye başlamıştır. İlhan unvanı, 1335-1336 döneminde Arık Böke soyundan Arpa Han'ın eline geçtikten sonra İlhan unvanı 1336-1357 döneminde yine Hülagû Hanedanı mensupları tarafından taşınmıştır. Fakat bunlar İlhan unvanını bölgesel devletlerin kuklaları olarak taşımışlardır. Bunlardan Musa (1336–1337) Bağdat'ta bulunan Ali Padişah'ın kuklası; Muhammed ile Cihan Timur (1339–1340) Celâyir Sultanlığı'nın kuklası; Satıbey Hatun (1338–1339), Süleyman (1339–1343) ve Anuşirvan (1343–1356) Çobanoğullarının kuklası olarak İlhan unvanı taşımışlardır. Son olarak Tagay Timur 14. yüzyıl ortasında soyunun Cengiz Han ve İlhanlılardan geldiğini iddia ederek Horasan ve Doğu İran'da İlhan unvanını taşımıştır. Tagay Timur'un Serbedârîler tarafından öldürülmesi ile İlhanlılar sona ermiştir.

Hukuk

İlhanlıların kurucusu ve aynı zamanda Cengiz Han'ın torunu olan Hulagü Han devrinde tüm Müslümanların şer'i ve hukuki meselelerinde, müderris (günümüz öğretim üyesi) ve kadıların nakli ile ilgilenmek için kadi-l kudat görevi ile Şemsüddin Muhammed Kazvini görev yapardı. Kadi-l kudat sözcüğü Türkçede "Kadıların Kadısı" anlamına gelmektedir. Bu kadının günümüz eşdeğeri içişleri bakanı olarak düşünülebilir.

İlhanlılar da Irak bölgesinin de ayrı bir kadi-l kudatı bulunmaktaydı. Kadılkudat yönetimi hem ders verme, hem de hukuk işleriyle ilgilenirdi. Yargı ile ilgili görevleri içinde iki düşmanın mahkemesini görmek, mahkeme sicil ve zabıtlarını tutmak, dava ile ilgili hukuki anlamda yeterli ve tutarlı delilleri toplamak, iki tarafça kabul görmüş sözleşmeler ile ilgili tasarrufta bulunmak, evlenme, boşanma, nafaka gibi konularla ilgilenmek, miras, zekat ve yetim mallarını korumak gibi şer'i işler vardı. Kadi-l kudatın yerine bu işlere bakmak üzere merkez bölgesi ve merkez dışında kalan tüm yerlerde yeteri kadar vekaleten kadı da bulunurdu.

Bir kısım Moğolların İslam'ı seçmesi ile birlikte, İslam hukukunu ve aynı zamanda gelenek, görenek, adet bilen din alimlerinden görevliler görülmektedir. Bu görevli kişi her kim olursa olsun bütün davaların kararını şeriata göre verirdi. Verilen bu kararlar kesin olarak uygulanması zorunlu olan kararlardı ve itiraz etmek mümkün değildi.

İlhanlı hükümdarları listesi

Ana madde: İlhanlı hükümdarları listesi

İlhanlılar (1221–1256)
#	Resim	Taht ismi	Asıl isim	Unvan	Doğum-Ölüm	Hükümdarlık başlangıcı	Hükümdarlık sonu	Aile bağlantıları	Not
1		Hülâgû Han		Han, İlhan	yak. 1217 – 8 Şubat 1265	1256	8 Şubat 1265	Tuluy'un oğlu
2		Abaka Han		Han, İlhan	1234 – 1282	1265	1 Nisan 1282	Hülagû Han'ın oğlu
3		Teküder Han	Ahmet	Han, İlhan, Sultan	? – 1284	1282	1284	Hülagû Han'ın oğlu	Öldürüldü
4		Argun Han		Han, İlhan, Sultan	yak. 1258 – 7 Mart 1291	1284	7 Mart 1291	Abaka Han'ın oğlu
5		Geyhatu		Han, İlhan, Sultan	? – 1295	1291	1295	Abaka Han'ın oğlu	Öldürüldü
6		Baydu		Han, İlhan, Sultan	? – 1295	1295	1295	Hülagû Han'ın torunu ve Toğay'ın oğlu	Öldürüldü
7		Gazan Han	Mahmud	Han, İlhan, Sultan	1271 – 1304	1295	1304	Argun Han'ın oğlu
8		Olcaytu	Muhammed Hüdabende	Han, İlhan, Sultan, Hüdabende	1280 – 16 Aralık 1316	1304	16 Aralık 1316	Argun Han'ın oğlu
9		Ebû Said Bahadır		Han, İlhan, Sultan, Alaaddin, Bahadır	2 Haziran 1305 – 1 Aralık 1335	1316	1 Aralık 1335	Olcaytu'nun oğlu
10		Arpa Han	Mahmud	Han, İlhan, Sultan, Kauen, Muezzeddin	? – 1336	1335	10 Aralık 1336	Tuluy'un oğlu Erikbüke'nin oğlu Malik Timur'un oğlu Munk Han'un oğlunun oğlu Suse'nin oğlu	Öldürüldü
11		Musa Han		Han, İlhan, Sultan, Nasereddin	? – 1337	12 Nisan 1336	1337	Baydu'nun oğlu Ali'nin oğlu
12		Muhammed Han		Han, İlhan, Sultan, Muzafferiddin	? – 1338	1336	1338	Hülagû Han'ın oğlu Mengü Timur'un oğlu Ambarcı'nın oğlu Il Timur'un oğlu Yul Kotlok'un oğlu
13		Satıbey Hatun		Hatun	yak. 1300 – 1345'den sonra	1338	1339	Olcaytu'nun kızı
14		Cihan Timur		Han, İlhan, Sultan, İzzeddin	? – ?	1339	1340	Geyhatu Han'ın oğlu Ala-Fireng'un oğlu
		Süleyman Han		Han, İlhan, Sultan	? – ?	Mayıs 1339	1345	Satıbey Hatun'un kocası. Hülagû Han'ın oğlu Yesmut'un oğlu Soga'nın oğlu Yusuf Şah'ın oğlu
		Toğa Timur		Han, İlhan, Sultan	? – 1353	1335	1353	Yesugey Bahadir'in oğlu Cucukisar Tur'un oğlu Amakan'ın oğlu Abaka Han'ın oğlu Bababadir'in oğlu Sudi
		Anuşirvan		Han, İlhan, Sultan, Adil	? – ?	1344	1357	?

İlhanlı Hükümdarları Soyağacı

Temüçin

Börte Ujin (d. 1162–ö. 1230)

Tuluy (d. 1193–ö. 1232)

Sorgagtani Beki (d. 1198–ö. 1252)

1 Hülagû Han (b. 1217–d. 1265) İlhanlı 1256–1265

Dokuz Hatun (ö. 1265)

3 Teküder Han (d. 1233–ö. 1284) İlhanlı 1282–1284

2 Abaka Han (d. 1234–ö. 1282) İlhanlı 1262–1282

Trqay

Mengü Timur

4 Argun (d. 1258–ö. 1292) İlhanlı 1284–1291

5 Geyhatu Han (ö. 1295) İlhanlı 1291–1295

6 Baydu Han (ö. 1295) İlhanlı 1295

Ambarcı

7 Gazan Han (d. 1272–ö. 1304) İlhanlı 1295–1304

8 Olcaytu (d. 1280–ö. 1316) İlhanlı 1304–1316

Alafireng

Ali

Timur

15 Satıbey Hatun (yak. 1300–1345) İlhanlı 1338–1339

9 Ebu Said Bahadır (d. 1305–ö. 1335) İlhanlı 1316–1335

14 Cihan Timur İlhanlı 1339–1340

10 Musa Han (ö. 1336) İlhanlı 1336–1337

Yul Kotlok

12 Muhammed (ö. 1338) İlhanlı

Galeri

• 

  'İlhan' Hülagû ve eşi Dokuz Hatun (Reşidüddin Camiût-Tevarih kitabından)]]

• 

  Hülagû'ün Bağdat kuşatması (Reşidüddin Camiût-Tevarih kitabından)]]

• 

  Moğol askerleri (Reşidüddin Camiût-Tevarih kitabından)

• 

  Argun ve Abaka, Argun'un kolunda küçük Gazan

• 

  Argun'un eşi Bulukan Hatun

• 

  Hülagû'nun son Abbasi halifesi Mustasım Billah önce hapis sonra da idam edilmişti (15. y.y)

• 

  İkinci Humus Muharebesi (1281), Araplar (sağda) Moğolları (solda) yenmişti

• 

  İlhanlılardan kalma olan, ipek, pamuk ve altından oluşan ve birçok farklı motifle süslenmiş daire şeklinde bir ipek kumaş. Erken 14. yüzyıldan kalma olan eserin kökeninin İran veya Irak olduğu tahmin edilmektedir.

Ayrıca bakınız

• Ayn Calut Savaşı
• Birinci Humus Muharebesi
• Vadi el-Haznedar Muharebesi
• Yakutiye Medresesi

Dış bağlantılar

• Aṭā Malek Covayni, Tārih-r jahāngošā,
  • ed. Moḥammad Qazvini, 3 cilt., London and Leiden, 1912-37; Şablon:Farsca
  • (Ing. Çev. John A. Boyle) (1958) The History of the World Conqueror, 2 cilt., Manchester, (İngilizce)
• Encyclopedia Iranica'da Ilhanlilar (İngilizce)