Vikipedi

Eski Ahit'te Hititler

Hititler, ya da Hethoğulları, Tanah'ta, İbrahim dönemiyle (MÖ. 2000 ile MÖ. 1500 arasında olduğu tahmin edilmektedir.) Yahudilerin Babil sürgünü'nden döndükten sonraki Ezra dönemi (yaklaşık MÖ. 450) arasında Kenan ve çevresinde, בני-חת (bny-ḥt "Hethoğulları", Kenan'ın oğlu Heth) ve חתי (ḥty "Heth'in yerlileri") isimleriyle hakkında pek çok defa atıf almaktadırlar. Ataları ise Heth (İbranice: חֵת‎, Modern: H̱et, Tiberyan: Ḥēṯ) idi.

Periziler,Hititler, Kenanlılar vs'nin yaşadığı iddia edilen bölgeleri gösteren bir harita

19. yüzyılın sonlarında Eski Ahit'teki Hethler, henüz keşfedilmiş olan, MÖ 2. binyılın büyük kısmında Anadolu'da büyük bir bölgesel güç olan ve Hint-Avrupa dili konuşan Hitit İmparatorluğu olarak tanımlandı. Bu isimlendirme hakkında bugün, Anadolu'daki Hitit İmparatorluğu ile Eski Ahit'teki Hititler arasında kimlikler hakkındaki tartışmalardan bağımsız bir şekilde uzlaşma vardır.

Tanımlamaya dair iddialar değiştir

Yaratılış'ta anlatıldığına göre Hititli Efron, İbrahim'e Hebron'da bulunan Atababalar Mağarası'nı aile mezarı olarak kullanması için satmıştır. Büyük oğlu Esav daha sonra Hititli kadınlarla evlenmişti.[1] Yeşu 1:4 8 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'e göre Rab, Yeşu'ya "Sınırlarınız çölden Lübnan'a, Fırat nehrine, Tüm Hitit diyarı da dahil olmak üzere Akdeniz'e kadar uzanacak" der. Bahsi geçen "Hitit diyarı"nın, Kenan sınırında, Lübnan ile Fırat arasında ve oradan da batan Güneşe (yani batıya) doğru uzandığı görülüyor.

Hakimler 1:26 7 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'da anlatıldığına göre, İsrailoğulları Beyt-el'i ele geçirdikleri zaman, bir adamın kaçmasına izin verdiler; o adam ise "Hitit Diyarı"na gidip Luz isimli bir yerleşim yeri kurdu.[1] Kral Süleyman döneminde Hititler, Eski Ahit'te Suriye ile birlikte güçlü komşular olarak anlatılırlar.

1900'lerden beri arkeologlar Anadolu'da kurulan ve Asurlular tarafından "Hatti" olarak bilinen bir ülkenin farkındaydı. Başlangıçta Hatti halkının Eski Ahit'teki 'Hittim' ile özdeş olduğu varsayıldığından, Hitit İmparatorluğu terimi bugün hala Anadolu'daki imparatorluğu tanımlamak için kullanılmaktadır. Hititçenin Hint-Avrupa dil ailesinin bir üyesi olduğu biliniyor. Dilin sahipleri ise Kaneş'e yerleştiği için kendileri "Neşili", dillerine "Neşaca" adını verdiler. Hatti ve Hattuşaş'ın eski sakinleri şimdi Hattiler olarak anılır; Hattice ise Hint-Avrupa değildi, ancak bilinmeyen bir dilsel ilişkiye sahipti.

Hitit İmparatorluğu'nun MÖ. 1178 yılı civarında yıkılmasından sonra, geriye kalan bir kısım soylular "Hitit halkı" adını kullanarak Suriye'nin kuzeyinde bazı şehir devletleri kurdular. Bu nedenle bunların genellikle Süleyman'ın zamanında adı geçen Hititler olduğu varsayılır.

Kimlik sorunu değiştir

Bazı akademisyenler, iki halkın aynı olduğu görüşündedir.[2] Anadolu Hititleri, isimlerdeki benzerliğin yanı sıra, imparatorluklarının MÖ. 14-12. yüzyıllarda yıkılmasından önce bölgede güçlü bir siyasi varlıktı ve bu nedenle, tıpkı Çıkış-sonrasında ḤTY'den bahsedildiği gibi, İncil'de de anılması beklenirdi. Dahası, Kenan'ın fethi ile ilgili olarak, Hititlerin, Kadeş Savaşı'ndan önce bölgede etkili olan orijinal Hitit İmparatorluğu'nun coğrafyasına uyacak şekilde, Kenan'ın "dağlarında" ve "kuzeyine doğru" yaşadıkları söylenir.

Günümüz akademisyenleri, pek çok onomastik ve arkeolojik kanıta dayanarak, Anadolu'daki nüfusun Hitit İmparatorluğu'nun çöküşü sırasında Akdeniz kıyı şeridi boyunca göç eden Deniz Kavimleri'nin istilasının bir parçası olarak güneyde Kenan'a taşındığını öne sürüyorlar. Yerel şehir devletlerinin krallarının, Geç Tunç'tan Erken Demir Çağı'na geçiş döneminde Hitit ve Luvi isimlerine sahip olduğu görülmektedir. Nitekim Siyon Dağı'nın adı bile Hitit kökenli olabilir.[3]

Ayrılık sorunu değiştir

Eski Ahit'te oluşturulmuş Hititli tablosu ile arkeolojik keşifler arasında algılanan tutarsızlık nedeniyle, bazı İncil alimleri Archibald Sayce'ın yaptığı tanımlamayı reddediyor ve isimlerdeki benzerliğin sadece bir tesadüf olduğuna inanıyor. Örneğin Yaratılış'taki "Hethoğulları"na atıfta bulunan E. A. Speiser, "Hem tarih hem de coğrafya açısından, bu grup adının Anadolu Hattileri veya onların 'Hititli' halefleriyle direkt bağlantısı olması pek mümkün değildir." demiştir.[4]

Farklı iddialar değiştir

Trevor Bryce, Eski Ahit'te bulunan Hititlere dair atıfların iki ayrı gruba ayrılabileceğini öne sürdü.[5] Birincisi, çoğunluğu, İbrahim ve ailesinin karşılaştığı bir Kenanlı kabilesindendir. Bu Hititlerin isimleri çoğunlukla bir Semitik tiptir; örneğin Yaratılış 23:8-17 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'teki Efron, Yaratılış 26:34 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'ten Yudit ve Yaratılış 23:8 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'deki Sohar. Bunlar muhtemelen Süleyman'a tabi olan (1. Krallar 11:1-2 12 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1. Krallar 9:20-21 12 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2. Tarihler 8:7 22 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) ve İsrailoğulları ile başka yerlerde çatışan (Tesniye 20:17, Hakimler 3:5 5 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) Hititlerdi. Onlar tepelerde yaşayan küçük bir gruptu ve Anadolu Krallığı olan Hititlerden açıkça ayrılıyorlardı.

Ancak, Eski Ahit'te "küçük Kenanlı dağ kabileleri" kavramıyla uyumlu olmayan başka atıflar da bulunmakta.[6] Bunlar arasında en dikkate değer olan ise 2. Krallar 7:6 25 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: "Çünkü Rab, Suriyelilerin ordusuna savaş arabalarının sesini ve atların sesini, hatta büyük bir ordunun sesini duymalarını sağlamıştı. Aramlar birbirlerine; "Bakın, İsrail kralı Hititlerin krallarını ve Mısırlıların krallarını üzerimize gelmeleri için bize karşı tuttu." dediler.

Bu, Hitit krallarının önem ve güç konusunda Mısır firavunlarıyla eşdeğer olduğu izlenimini vermektedir. Benzer bir şekilde, 2. Tarihler 1:17 9 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de şöyle aktarılır: "Ve onlar Mısır'dan altı yüz şekel gümüş karşılığında bir savaş arabası, yüz elli şekel gümüş karşılığında bir at getirilirdi; ve bunları Hitit kralları ve Aram krallarına satarlardı". Bu durumlarda, Suriye'nin Geç-Hitit krallıklarına atıfta bulunulduğu konusunda çok az şüphe olabilir. Kenanlı kabilesine yapılan atıflar Geç Hitit krallıklarına yapılan atıflardan farklıysa, isimler arasındaki benzerlik (sadece iki önemli ünsüz) tesadüfî olabilir.[6] Yine T. Bryce, eğer arada bir bağ varsa bunun son derece silik olduğundan bahsetmiştir.[7]

Eski ahit atıflarının listesi değiştir

Alıntıların kaynağı ve sıralaması değiştir

Aşağıda, Virginia Üniversitesi arama servisi aracılığıyla bulunan, Kral James İncili'ndeki "Heth", "Hitit" veya "Hititler" kelimelerinin tekrar edildiği yerler listelenmiştir.[8] Aynı bilgiler Jones'ta kitap biçiminde de mevcuttur.[9] Ayrıca, Strong's Concordance'ta bulunan "cheth" (H2845)[10] ve "chittiy" (H2850)[11] varyasyonları da karşılaştırılabilir.

Alıntılar tahmini kronolojik sıraya göre, yani söz konusu olayların meydana geldiği varsayılan döneme göre düzenlenmiştir. Bunun, sözlerin her zaman gerçek zamanları olmadığını unutmayın. Özellikle, Kenan'ın gelecekteki fethi hakkında İbrahim'le yapılan antlaşma, İbrahim'le çağdaşmış gibi ele alınır. Devirler, o dönemde öne çıkan Eski Ahit karakterlerinin (Patrikler, Hakimler, Krallar veya Peygamberler) isimleriyle belirtilmiştir.

Nuh'tan İbrahim'e değiştir

İnsanlar arasındaki genetik bağlara dair görüş, çeşitli toplulukların Nuh'tan farklı soy hatlarının tanımlandığı Yaratılış 10 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'da ortaya konmuştur. Özellikle Kenan, Mısırlılar ve Filistliler'in de atası olduğu söylenen Ham'ın oğullarından biridir. Kenanoğulları, Sidon, Heth, ondan sonra Yebusiler, Amoriler, Girgaşiler, Hivitler, Arklılar, Sinliler, Arvatlılar, Semarlılar ve Hamalılar olarak sıralanır.

Nuh değiştir

İbrahim'den Mısır'a değiştir

MÖ. 2000'den sonra başlayıp, MÖ. 1200'den önce bittiği tahmin edilen bu dönemde, "Hethoğulları" (בני-חת, BNY-HT) ve "Hitit" (HTY) kelimeleri defalarca anılır, ancak esasında sadece iki olaydan bahsedilmektedir.

Yaratılış 23:2 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de İbrahim'in yaşamının sonlarına doğru, Hebron'da, "Hethoğulları"na ait topraklarda kalıyordu ve onların birinden karısı Sare'yi gömmek için bir mağara satın almıştı. Bunlardan biri (Efron) birkaç kez "Hitit" olarak anılmıştır. Bu antlaşmadan üç kez daha (neredeyse aynı sözlerle), İbrahim ve Yakup'un ölümü üzerine bahsedilir.

On yıllar sonra, Yaratılış 26:34 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'te, İbrahim'in torunu Esav'ın iki Hitit ve bir Hivitli kadınla evlendiği söylenir. Bu iddia, Yaratılış 36:2 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de biraz farklı isimlerle tekrarlanır. Yaratılış 27:46 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'da, Rebeka'nın, Yakup'un da aynı şeyi yapacağından endişelendiğinden bahsedilir.

İbrahim değiştir

  • Yaratılış 23:2 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ve Sare Kenan'da, Hebron da denilen Kiryat-Abra'da öldü; ve İbrahim, Sare için yas tutmaya ve onun için ağlamaya geldi. 3 Ve İbrahim ölünün başından kalktı ve Hethoğullarına şöyle dedi: 4 "Ben bir yabancıyım ve aranızda bir misafirim: Bana ölülerimi gömmem için bir gömme yeri verin. 5 Ve Hethoğulları, İbrahim'e şöyle cevap verdi: 6 Bizi dinleyin, efendim: aramızda güçlü bir beysiniz; ölünüzü istediğiniz yere gömün; Hiçbirimiz ölünüzü gömmeniz için mezarını senden esirgemeyeceğiz. 7 Ve İbrahim ayağa kalktı ve kendisini ülke halkına, Hethoğullarının önünde eğildi. 8 Ve onlarla şöyle dedi: "Ölümü gömmemi istiyorsanız," İşitin beni ve benim için Sohar oğlu Efron'a yalvarın, 9 Bana tarlasının sonundaki Makpela Mağarası'nı versin. Fiyatını ödeyip orayı mezarlık yapacağım. 10 Ve Efron, Hethoğulları arasında duruyordu; ve Hititli Efron, kentinin kapısından içeri giren herkesin arasında İbrahim'e cevap verdi: 11 Hayır, efendim, beni duyun: tarlamı veriyorum sana ve içindeki mağarayı da sana veriyorum; Halkımın oğullarının huzurunda sana veriyorum: ölülerini göm. [...] 16 Ve İbrahim Efron'a kulak verdi; İbrahim, Hethoğullarının önünde sözünü ettiği gümüşü, dört yüz şekel gümüşü ağırlık ölçülerine göre Efron'a tarttı.17 Mamre öncesindeki Makpela'da bulunan Efron'un tarlası, oradaki mağara ve çevredeki tüm sınırlarda bulunan bütün ağaçlar, şehrin kapısında bulunan Hethoğullarının huzurunda İbrahim'in mülkü olarak kabul edildi. 19 Bundan sonra İbrahim, karısı Sare'yi Mamre'nin önündeki Makpela tarlasındaki mağaraya gömdü: Bir diğer adı, Kenan ülkesindeki Hebron'dur. 20 Ve tarlayla içindeki mağara, Hethoğulları tarafından bir gömme yeri olarak İbrahim'e bırakıldı.
  • Yaratılış 25:8 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sonra İbrahim ruhundan vazgeçerek yaşlı bir adam olarak, yıllar içinde öldü ve halkının arasına karıştı. 9 Oğulları İshak ve İsmail onu, Mamre'den Hititli Sohar oğlu Efron tarlasındaki Makpela Mağarası'na gömdüler. 10 İbrahim'in Hetoğullarından satın aldığı tarlaya gömüldü ve karısı Sare de oradaydı.

Esav ve Yakup değiştir

Bu pasaj, Yakup'un Makpela'da gömüldüğünü ifade eder. Yusuf ise Şekem'e gömüldü. Yeşu 24.32 7 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; "Ve İsrailoğulları, Mısır'dan çıkarken yanlarına aldığı Yusuf'un kemiklerini, Yakup'un Şekem'in babası Hamor'un torunlarından yüz gümüşe satın aldığı toprağa, Şekem'de gömdüler. Burası Yusuf'un çocuklarının mirası oldu."

Çıkış ve Kenan'ın fethi değiştir

Bu dönemin, MÖ. 1800'den sonra başlayıp MÖ. 1000'den önce bittiği tahmin ediliyor. Bu dönemde (yüzyıllar önce İbrahim'e verilen vaat ve yarım bin yıl sonra Nehemya tarafından hatırlanması dahil edilebilir), Hititler, "toprakları en sonunda fethedilecek olan, İbranilerden daha büyük ve güçlü yedi milleti" listeleyen neredeyse sabit bir formülün parçası olarak yaklaşık on kez bahsedilir. Formülün hemen hemen tüm örneklerinde beş diğer "büyük milletten" bahsedilmektedir: Kenanlılar, Amoriler, Hivitler, Yebusiler ve Perizitler. Girgaşiler'den sadece beş kez bahsedilir. Yaratılış 15:18 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de geçen İbrahim'in antlaşması, Hivitler'i atlar ama Kadmonitler, Kenitler, Kenizitler ve Refaimler'i içerir.

Bu formüle dahil edilemeyen Hititler'in, Yebusiler, Amoriler ve Perizitler ile birlikte "dağlarda yaşadığından" bahsedilir. Buna karşılık Kenanlılar doğuda ve batıda Ürdün kıyılarında, Amalekliler ise güneyde yaşarlar.

İbrahim'in antlaşması değiştir

Musa değiştir

Yuşa değiştir

Hakimler değiştir

  • Hakimler 1:18 7 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yahuda da Gazze'yi ve kıyılarını, Aşkelon'u ve kıyılarını ve Ekron'u ve kıyılıarını aldı. 19 RAB Yahuda'yla birlikteydi, onlar dağın sakinlerini dışarı attı; ama vadi sakinlerini oradan çıkaramadılar, çünkü savaş arabaları demirden yapılmıştı. [...] 21 Benyamin'in oğulları Yerusalim'de yaşayan Yebusiler'i kovmadılar; çünkü Yebusiler bugüne kadar Yerusalim'de Benyamin'in çocuklarıyla birlikte yaşıyorlardı. 22 Yusuf'un soyundan gelenler de Beyt-El'e karşı çıktı. RAB onlarla birlikteydi. 23 Ve Yusuf'un soyundan gelenler Beyt-El'i yakmaya gönderildi. (Şehrin eski adı Luz'du.) 24 Casuslar şehirden bir adamın çıktığını gördüler ve ona dediler: Bize şehrin girişini göster, sana dua edelim, sana merhamet gösterelim. 25 Kentin girişini onlara gösterdiğinde, şehri kılıçtan geçirdiler ama adamı ve tüm ailesini bıraktılar. 26 Ve adam Hitit diyarına giderek orada bir şehir inşa etti ve buraya Luz adını verdi; bugünkü adı budur. 27 Manaşşe, Beyt-Şean ve sakinlerini, Taanak ve sakinlerini, Dor ve sakinlerini, Yivleam ve sakinlerini, Megiddo ve sakinlerini de kovmadı: çünkü Kenanlılar o topraklarda yaşayacaktı.
  • Hakimler 3:1 5 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Şimdi, bunlar, RAB'in, çoğu Kenan'daki savaşları bilmeyen İsrailoğulları'nın kendisini ispatlaması için bıraktığı milletlerdir; 2 Yalnızca, İsrailoğulları'nın nesilleri, en azından daha önce hiçbir şey bilmedikleri gibi, onlara savaşı öğretmek için eğitebilirdi; 3 Yani, Filistliler'in beş efendisi ve tüm Kenanlılar ve tüm Sidonlular ve Baal-Hermon dağından Hamat'ın girişine kadar, Lübnan dağlarında yaşayan Hivitler. 4 Musa'nın eliyle babalarına buyurduğu RAB'bin buyruklarını işitip işitmeyeceklerini anlamak için onların aracılığıyla İsrailoğulları kendilerini ispatlayacaklardı. 5 İsrailoğulları; Kenanlılar, Hititler, Amoriler, Perizitler, Hivitler ve Yebusiler arasında yaşadılar. 6 Kızlarını eşleri olarak aldılar, kızlarını oğullarına verdiler ve tanrılarına hizmet ettiler. 7 İsrailoğulları RAB'bin gözünde kötülük yaptılar, Tanrıları RAB'bi unuttular ve Baallar'a ve sütunlara taptılar. 8 Bu nedenle RAB İsrailoğulları'na karşı öfkelendi ve onları Mezopotamya Kralı Hüsan-Rişatayim'in eline bıraktı. İsrailoğulları, sekiz yıl Hüsan-Rişatayim'e hizmet ettiler.

Krallıklar çağı değiştir

Bu dönemde, kral Davud'un (yaklaşık MÖ. 1000), hizmetinde bulunan iki askerden Hititli şeklinde bahsedilmektedir. Ahimelek ve Uriya; ikincisi, karısı Batşeba uğruna Davud tarafından öldürülmüştü.[12][13][14]

Süleyman'ın saltanatında (MÖ. 950 civarında) Hititler, İbraniler'in Kenan'ı fethederken "tamamen yok edemedikleri" ve İsrail'e haraç ödeyen insanlar olarak listelenmiştir. Hitit krallarından (iki benzer pasajda) Mısır ve Suriye kralları ile birlikte Süleyman'a haraç gönderen cömertler şeklinde bahsedilir.[15] Daha sonra Hititler'in, Süleyman'ın sevdiği "yabancı kadınlar" ile "firavunun kızı" ve bölgedeki diğer halklardan kadınlardan olduğu söylenir.[12][15]

Peygamber Elyesa zamanında (MÖ. 850 civarı) 2. Krallar 7:6 25 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. pasajı, Suriyelilerin, İsrail'in "Hititlerin krallarını ve Mısırlıların krallarını" kiraladığına inandıran korkunç bir at ve savaş arabası gürültüsü duyduktan sonra kaçtığını anlatır.

Tâlût değiştir

Davud değiştir

Süleyman değiştir

Elyesa değiştir

  • 2. Krallar 7:6 25 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Çünkü Rab, Aramların ordusuna savaş arabalarının sesini, atların sesini, hatta büyük bir ordunun sesini duymalarını sağlamıştı: ve birbirlerine dediler: "İsrail Kralı, bize karşı Hititler'in ve Mısırlılar'ın krallarını tutmuş!" 7 Bunun üzerine alaca karanlıkta kalkıp kaçtılar; çadırlarını, atlarını ve kıçlarını, hatta kampı olduğu gibi bırakıp canları için kaçtılar.

Babil'den çıkış ve dönüş değiştir

Hezekiel 16:1 22 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de yazdığına göre; Kudüs'ün Hititli bir anne ile Amorili bir babanın kızı, Samarya ve Sodom'un kız kardeşi olduğu söylenir. Niyet açıkça saldırgandır, ancak Hititlere yapılan atıfların somut mu yoksa sadece sembolik mi olduğu açık değildir. Ancak, bir asır sonra, Ezra, Babil'den gelişinde, bölgede kalan liderlerin Hititler de dahil olmak üzere diğer insanlarla karışarak "kirletildiğini" öğrenince dehşete düşer.

Hezekiel değiştir

  • Hezekiel 16:1 22 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bana yine RAB'bin sözü geldi ve şöyle dedi: 2 İnsanoğlu, Yeruşalim'in iğrençliklerini bilsin, 3 Ve de ki, Rab Tanrı Kudüs'e böyle diyor; Senin doğumun ve doğuşun Kenan diyarındandır; baban bir Amori, annen ise bir Hitit idi. [...] 44 İşte, herkes bu atasözünü sana karşı kullanacak ve şöyle diyecek: Anne nasılsa kızı da öyle. 45 Sen annenin, kocasından ve çocuklarından nefret eden kızısın ve kocalarından ve çocuklarından nefret eden kız kardeşlerinin kız kardeşisin: annen Hitit idi ve baban bir Amori idi. 46 Ve senin büyük kız kardeşin Samiri'dir, o ve kızları kuzeyinde oturur; güneyinde yaşayan ise küçük kız kardeşin Sodom ve kızlarıdır.

Ezra değiştir

Ayrıca bakınız değiştir

Kaynakça değiştir

Özel değiştir

  1. ^ a b Ünal, Ahmet. (2002). a.g.e, syf. 31.
  2. ^ Mendenhall, George. (1973). a.g.e, syf. 145.
  3. ^ Mendenhall, George. (1973). a.g.e, syf. 22.
  4. ^ Speiser, E. A. (1964). a.g.e, syf. 172.
  5. ^ Bryce, Trevor. (2005). a.g.e, syf. 355-256.
  6. ^ a b Bryce, Trevor. (2005). a.g.e, syf. 356.
  7. ^ Bryce, Trevor. (2020). a.g.e, syf. 25.
  8. ^ "Bible: King James Version". Virginia Üniversitesi. 12 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020. 
  9. ^ Jones, Alfred (1990) [1856]. Dictionary of Old Testament Proper Names (İngilizce). Kregel Publications. 
  10. ^ "H2845 - Cheth - Strong's Hebrew Lexicon (KJV)". Blue Letter Bible (İngilizce). 14 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020. 
  11. ^ "H2850 - Chittiy - Strong's Hebrew Lexicon (KJV)". Blue Letter Bible (İngilizce). 14 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020. 
  12. ^ a b Luckenbill, D. D. (1917). a.g.m, syf. 57.
  13. ^ Ünal, Ahmet. (2002). a.g.e, syf. 32.
  14. ^ Wood, Bryant G. (2011). a.g.m, syf. 243.
  15. ^ a b Wood, Bryant G. (2011). a.g.m, syf. 246.

Genel değiştir

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Eski_Ahit%27te_Hititler&oldid=32558229" sayfasından alınmıştır