Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi (AYM), Türkiye'deki anayasal yüksek yargı organlarından biridir. Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler. Görevleri, Türkiye Anayasası'nın 148. ve 153. maddeleri arasında belirtilmiştir.[3]
| Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi | |
|---|---|
|
| |
 | |
 Anayasa Mahkemesi Yerleşkesi | |
 | |
| Kuruluş | 25 Nisan 1962)[1] |
| Yer | Ahlatlıbel Mahallesi, İncek Şehit Savcı Mehmet Selim Kiraz Bulvarı, 06805 Çankaya, Ankara |
| Slogan | "Haklar ve özgürlükler, insanlığın onuru ve erdemidir." |
| Oluşum türü | Yüksek mahkeme |
| Yetki | Anayasal yargı |
| Yıllık bütçe | ₺260.919.000 (2023)[2] |
| Website | anayasa.gov.tr |
| Başkan | |
| Mevcut | Zühtü Arslan |
| Görev başı | 10 Şubat 2015 |
| Başkan Vekili | |
| Mevcut | Hasan Tahsin Gökcan |
| Görev başı | 10 Nisan 2019 |
| Başkan Vekili | |
| Mevcut | Kadir Özkaya |
| Görev başı | 4 Nisan 2020 |
TarihçeDüzenle
9 Temmuz 1961 tarihinde halk çoğunluğu tarafından kabul edilen Anayasa gereğince; 22.4.1962 tarih ve 44 sayılı "Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun" 25.4.1962 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmasıyla, Yasa'nın yürürlük tarihini düzenleyen 59. maddesinde belirtilen, "Bu Kanun 25 Nisan 1962 tarihinde yürürlüğe girer" ifadesine göre, 25 Nisan 1962 tarihinde kuruldu.[1]
1961 Anayasası ile sağlanan 'hukuk devleti', 'yargı bağımsızlığı' ilkeleri ile güvence altına alınan Anayasa Mahkemesinin temel görevleri anayasa ile belirlendi. Daha sonrasında 1982 Anayasası'nda da biraz daha daraltılarak korundu. 12 Eylül 2010'da yapılan Türkiye anayasa değişikliği referandumunun kabul edilmesi ile Mahkeme üye sayısı artırıldı ve bireysel başvuru yapma hakkı verildi.
2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumuDüzenle
12 Eylül 2010'da yapılan Anayasa değişikliği referandumunun kabul edilmesi ile aşağıdaki değişiklikler yürürlüğe girdi.
- Anayasa Mahkemesinde yedek üyelik sistemi kaldırıldı. Mahkeme, "11 asıl 4 yedek" üye yerine "15 asıl" üyeden oluşacak. Mevcut yedek üyeler asıl üye sıfatını kazandı.
- Anayasa Mahkemesi üyelerinin görev süresi 12 yıl olarak belirlendi.
- Vatandaşlara, anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki birinin ihlâli hâlinde, Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yapma hakkı verildi.[4]
- Anayasa Mahkemesi tarafından yapılan "Yüce Divan" yargılamaları için Yargıtay'a temyize gidilebilecek.
- Anayasa Mahkemesi üç daireye bölünmüştür. Daireler, daire başkanı başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanacak. Siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davalarına ve Yüce Divan sıfatıyla görülecek yargılamalara ise Genel Kurul bakacak.
- Anayasa değişikliğinin iptali ve siyasi parti kapatma davalarında üyelerin 3/5'i yerine 2/3'ünün oyu aranacak.
- Mahkemenin üye yapısı aşağıdaki gibi değişti:
- 3 üye Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 üye Danıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 üye Askerî Yargıtay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 1 üye Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday arasından Cumhurbaşkanınca
- 3 üye Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca
- 4 üye üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hakim ve savcılar veya Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından Cumhurbaşkanınca
- 2 üye Sayıştay'ın kendi üyeleri arasından önereceği üçer aday içinden TBMM tarafından
- 1 üye baro başkanlarının avukatlar arasından gösterecekleri üçer aday içinden TBMM tarafından
2017 Türkiye anayasa değişikliği referandumuDüzenle
16 Nisan 2017'de yapılan Anayasa değişikliği referandumunun kabul edilmesi ile askeri mahkemeler kaldırıldığı için, Anayasa Mahkemesinin üye sayısı 17'den 15'e indi. İlgili anayasa değişikliğinde askeri yargıdan seçilen üyelerin görevlerinin bitimine kadar üyeliklerinin devam edeceği de belirtilmiştir. Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesi’nin kaldırılmasıyla birlikte Cumhurbaşkanının Anayasa Mahkemesine seçtiği üye sayısı 14'ten 12'ye düşerken, Türkiye Büyük Millet Meclisinin halihazırda bulunan üç üye atamasında değişiklik yapılmadı.
YapısıDüzenle
Anayasa Mahkemesi 15 üyeden oluşur.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, gizli oylamayla;
- iki üyeyi Sayıştayın kendi üyeleri arasından, her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden,
- bir üyeyi ise baro başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden seçer.
Meclisteki ilk oylamada üçte iki ve ikinci oylamada salt çoğunluk aranır. Üçüncü oylamada, ikinci oylamada en çok oy alan iki adaydan en fazla oy alan aday seçilmiş olur.
- üç üyeyi Yargıtayın kendi üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden,
- iki üyeyi Danıştayın kendi üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden,
- üç üyeyi (en az ikisi hukukçu olmak üzere) Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden,
- dört üyeyi üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçer.
Anayasa Mahkemesine üye seçilebilmek için, kırk beş yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi iki bölüme ayrılır ve bu bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Bölümler yalnızca bireysel başvurulara bakmaktadır. Siyasi partilere ilişkin dava ve başvurulara, iptal ve itiraz davalarına ve Yüce Divan sıfatıyla görülecek yargılamalara ise tüm üyelerden oluşan Genel Kurul bakar. Anayasa değişikliğinin iptali ve siyasi parti kapatma davalarında üyelerin beşte üçü yerine üçte ikisinin oyu aranır. Üyeler çekimser oy kullanamazlar. Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî görevleri dışında resmî veya özel hiçbir görev alamazlar. Yargılamanın aleniyeti ilkesi Anayasa Mahkemesi davalarında geçerli değildir.
Görev ve yetkileriDüzenle
- Yasaların Anayasaya uygunluğu denetimi
Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar. Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil bakımından inceler ve denetler.[5]
Ancak olağanüstü hâllerde ve savaş hallerinde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesine dava açılamaz. Ayrıca usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmalar hakkında da Anayasa Mahkemesine başvurulamaz.
- Yüce Divan
Anayasa Mahkemesi; Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını, Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları; Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar. Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri komutanları da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divanda yargılanırlar.
Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcı vekili yapar.
- Partilerin kapatılması davaları
Siyasi Partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından karara bağlanır. Anayasa Mahkemesi, temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasi partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir.
- Partilerin mali denetiminin yapılması
Siyasi partilerin mali denetimi Anayasa Mahkemesi tarafından yerine getirilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıştay'dan yardım sağlar.
- Uyuşmazlık Mahkemesi'nin başkan ve başkanvekilini seçmek
Uyuşmazlık Mahkemesinin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasından görevlendirilen üye yapar.
- Bireysel başvuru
Türkiye Cumhuriyeti Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne 1954 yılında taraf olmuş; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru hakkını 1987’de, zorunlu yargılama yetkisini ise 1990 yılında kabul etmiştir. 2004 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle de başta Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi olmak üzere, Türkiye’nin taraf olduğu temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası sözleşmelere, kanunların üzerinde bir değer atfedilmiştir. Temel haklarla ilgili “evrensel ölçütlere” atıf yapan değişikliklerin son halkasını ise, 2010 yılında yapılan Anayasa değişikliğiyle Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolunun açılması oluşturmuştur.
Bireysel başvurunun uygulamaya geçirilmesiyle, kamu gücünü kullanan kişi ve kurumların sebep olduğu hak ihlallerine karşı 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren anayasal yargı denetimi başlatılmıştır. Buna göre, 23 Eylül 2012 tarihi itibarıyla herkes, Anayasa’mızda güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafından ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabilmektedir.
- Yasama dokunulmazlığı işleri
Türkiye Büyük Millet Meclisince yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya milletvekilliğinin düştüğüne karar verilmesi durumunda, bu karar tarihinden başlayarak yedi gün içerisinde ilgili üye ya da milletvekillerinden herhangi biri tarafından bu karara karşı iptal istemiyle Anayasa Mahkemesine başvurulabilir. Anayasa Mahkemesi bu iptal istemini on beş gün içinde kesin olarak karara bağlar.
- Milletvekilliğinin düşmesi işleri
Milletvekilliğinin düşmesine Anayasa’nın 84 üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fıkralarına göre karar verilmiş olması hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararının alındığı tarihten başlayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diğer milletvekili, kararın, Anayasaya, kanuna veya İçtüzüğe aykırılığı iddiasıyla iptali için Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on beş gün içerisinde kesin karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi üyeleriDüzenle
Anayasa Mahkemesi üyeleri aynı zamanda Yüce Divanın üyeleridir. Görev süreleri 12 yıldır. Ayrıca 65 yaşına gelen üyeler -on iki yılı tamamlamamış olsa bile- yaş haddinden emekliye ayrılır.
| # | Adı | Görevi | Görev başlangıcı | Görev bitişi | Kontenjan | Seçen |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Zühtü Arslan | Başkan | 17 Nisan 2012 | 17 Nisan 2024 | Yükseköğretim Kurulu | Abdullah Gül |
| 2 | Hasan Tahsin Gökcan | Başkanvekili | 17 Mart 2014 | 17 Mart 2026 | Yargıtay | Abdullah Gül |
| 3 | Kadir Özkaya | Başkanvekili | 18 Aralık 2014[6] | 18 Aralık 2026 | Danıştay | Recep Tayyip Erdoğan |
| 4 | Engin Yıldırım | Üye | 9 Nisan 2010 | 9 Şubat 2031 | Yükseköğretim Kurulu | Abdullah Gül |
| 5 | Muammer Topal | Üye | 29 Ocak 2012 | 29 Ocak 2024 | Danıştay | Abdullah Gül |
| 6 | Emin Kuz | Üye | 8 Mart 2013 | 12 Mayıs 2024 | Üst Düzey Yönetici veya Avukat | Abdullah Gül |
| 7 | Rıdvan Güleç | Üye | 13 Mart 2015 | 13 Mart 2027 | Sayıştay | TBMM |
| 8 | Recai Akyel | Üye | 25 Ağustos 2016 | 25 Ağustos 2028 | Üst Düzey Yönetici veya Avukat | Recep Tayyip Erdoğan |
| 9 | Yusuf Şevki Hakyemez | Üye | 25 Ağustos 2016 | 25 Ağustos 2028 | Yükseköğretim Kurulu | Recep Tayyip Erdoğan |
| 10 | Yıldız Seferinoğlu | Üye | 25 Ocak 2019 | 25 Ocak 2031 | Üst Düzey Yönetici veya Avukat | Recep Tayyip Erdoğan |
| 11 | Selahaddin Menteş | Üye | 5 Temmuz 2019 | 5 Temmuz 2031 | Üst Düzey Yönetici veya Avukat | Recep Tayyip Erdoğan |
| 12 | Basri Bağcı | Üye | 2 Nisan 2020 | 4 Nisan 2032 | Yargıtay | Recep Tayyip Erdoğan |
| 13 | İrfan Fidan | Üye | 23 Ocak 2021 | 23 Ocak 2033 | Yargıtay | Recep Tayyip Erdoğan |
| 14 | Kenan Yaşar | Üye | 31 Ocak 2022 | 31 Ocak 2034 | Baro Başkanı | TBMM |
| 15 | Muhterem İnce | Üye | 8 Ekim 2022 | 8 Ekim 2034 | Sayıştay | TBMM |
Anayasa Mahkemesi başkanları listesiDüzenle
Ayrıca bakınızDüzenle
KaynakçaDüzenle
- ^ a b "Kuruluşundan Günümüze Anayasa Mahkemesi". anayasa.gov.tr. Anayasa Mahkemesi. 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- ^ "2023 Yılı Merkezi Bütçe Kanunu, Anayasa Mahkemesi Cetveli" (PDF). 17 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.
- ^ "TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI" (PDF). mevzuat.gov.tr. T.C. CUMHURBAŞKANLIĞI MEVZUAT BİLGİ SİSTEMİ. 7 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Ağustos 2020.
- ^ Ekinci, Hüseyin; Sağlam, Musa. "Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru" (PDF). Ankara Barosu. 6 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- ^ "Norm Denetimi". anayasa.gov.tr. Anayasa Mahkemesi. 21 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2020.
- ^ "Kadir Özkaya Özgeçmiş". anayasa.gov.tr. Anayasa Mahkemesi. 15 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2021.
Dış bağlantılarDüzenle
| ile ilgili metin bulabilirsiniz. |
- Resmî site
- Türkiye Cumhuriyeti Anayasası 1 Temmuz 2020 tarihinde archive.ph sitesinde Hata: bilinmeyen arşiv URL arşivlendi
- Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun 11 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü 11 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anayasa Mahkemesi Hizmet Birimlerinin Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 12 Ağustos 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anayasa Mahkemesi Kadrolarına Atanan Raportörlerin Sınıfları, İlerlemeleri İle Birinci Sınıfa Ayrılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 7 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anayasa Mahkemesi Raportör Yardımcısı Adaylığı Giriş Sınavı Yönetmeliği 11 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.