Sorbca
Sorbca, Slovakça, Çekçe ve Lehçe ile birlikte Batı Slav dilleri koluna dahil bir dildir. Almanya'nın doğusunda yaşayan yaklaşık 50.000 kişi tarafından konuşulur. Almancada eskiden "Wendisch" veya "Lausitzserbisch" isimleriyle de anılırdı. Aşağı Sorbca (Sorbca: Dolnoserbšćina) ve Yukarı Sorbca (Sorbca: Hornjoserbšćina) olmak üzere iki ayrı yazılı dile sahiptir. Ancak Aşağı Sorbca tarihe karışma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Aşağı Sorbca Lehçeye, Yukarı Sorbca ise Çekçeye yakındır.[kaynak belirtilmeli]
| Sorbca | |
|---|---|
| Serbšćina | |
| Ana dili olanlar | Almanya; ayrıca çok küçük gruplar halinde ABD ve Avustralya. |
| Konuşan sayısı | 50.000 (tarih gerekli) |
| Dil aileleri | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 |
[[ISO639-3:wen (Sorbca) dsb (Aşağı Sorbca) hsb (Yukarı Sorbca)|wen (Sorbca) dsb (Aşağı Sorbca) hsb (Yukarı Sorbca)]] |
| ISO 639-3 | – |
TarihDüzenle
.jpg)
Sorb dilinin günümüz Almanya'nın topraklarındaki tarihi 6. yüzyıl civarı Kavimler Göçü dönemine kadar dayanır.
Günümüz Lausitz'in tarihinin Orta Çağ'da kaydedilmeye başladığı zaman, iki farklı Slav halkı bu bölgeye yerleşmiş: güneyde Milceni ve kuzeyde Lusici. Oberlausitz ("Yukarı Lausitz") ile Niederlausitz ("Aşağı Lausitz"), Kutsal Roma İmparatorluğu'nun devletçiklerinin kontrolüne girdikten sonra bile yüz seneyi aşmayan bir dönem için farklı egemenliğin altındaydı.
12. yüzyılda Flandre, Saksonya, Thüringen ve Frankonya bölgelerinden gelen köylülerin bu bölgeye yerleşmesi ve bölgenin savaştan dolayı tahrip edilmesiyle, Sorb dili kullanımının gitgide azalma süreci başladı. Buna ek olarak, hukuki açıdan (özellikle Sachsenspiegel kanunları uyarınca) Sorb dilinin statüsü Almancanınki kadar yüksek değildi. Bunun sonrasında dil kullanma yasakları da geldi: 1293 yılında Nienburg Manastırı'nda "Wendisch"'i kullanmak yasaklandı; 1327'te Altenburg, Zwickau ve Leipzig'de, 1424'te de Meißen'da yasak oldu.[1] Ayrıca bu şehirlerin birçok loncasında (Almanca: Zunft, Zünfte) sadece Almancayı konuşan üye alma kuralı mevcuttu.[2]
Yukarı Sorbcanın en eski yazılı kalıntısı, "Burger Eydt Wendisch" adında, Bautzen şehrinden 1532 yılına dayanan bir vatandaş yeminidir. Yenilikçi Devrim'in yayılmasının Sorb halk diline bağımlı olması bir Sorb edebiyatının ilk kez ortaya çıkmasına yol verdi. Jauernick yerleşiminin yerel bir kilisenin kütüphanesinde bulunmuş bir yazılı not, Aşağı Sorbcanın şu ana kadar bulunmuş en eski kalıntısıdır. Bu not, Antik Roma şairi Ovidius'un Latince eserlerinden biri hakkında yazılmış bir derkenardır.[3] Leipzig Üniversitesi'ndeki el yazısı merkezinde (Handschriftenzentrum) çalışan uzmanlar, bu bulguyu Görlitz Piskoposluğu Arşivi'nde halkın gözü önüne sundu. Sorbcanın en eski yazılı kalıntısı olduğu düşünülen bu derkenarda şöyle yazılır: "Ach moyo luba lubka / biß weßola thy sy / my luba" ("Ah benim sevgili sevgilim / mutlu ol / sevgilimsin").[4]
13. ile 16. yüzyılları arasında birçok şehir ve beldede dil konuşma yasakları uygulandı. Günümüz Lausitz'te yaşayan Milceni ve Luceni toplulukları, o dönemde Almanca konuşan yerleşimcilerin gelmesinden ve yürürlüğe konulmuş yasal kısıtlamalardan az etkilenmiştir. Sorbca dili bu şartlar altında varoluşunu sürdürebildi, ve 17. yüzyılda Sorbca konuşanların sayısının 300.000'i aşmış olduğu düşünülmektedir.
Barok döneminde ilk kez Sorb diline yönelik filolojik bir ilgi ortaya çıktı; bu akım, Aşağı Sorb Johannes Choinan ve Yukarı Sorblar Jurij Hawštyn Swětlik ile Xaver Jakub Ticin tarafından yazılmış dilbilgisel ve sözcüksel eserlerde gözlemlenebilir. 18. yüzyılda evanjelik vaizlerin Leipzig ve Wittenberg'deki faaliyetleriyle Sorbcanın kullanımında önemli bir artış yer aldı. Prag'da genç Sorblara rahip olmak için eğitim veren Serbski seminar (Almancada "Wendisches Seminar")ın açılmasıyla, Sorbların Çek dili ve ulusyla önemli bir bağlantısı kurulmuş oldu. Yedi Yıl Savaşı sonrasındaysa Sorbcaya yönelik ilgi arttırmış olan bu akım sona erdi.
Romantizmin etkisiyle Sorb edebiyatı yeniden hayata geldi, ve Sorblara özgü bir ulusal bilinç duygusu ortaya çıktı. Sorbların 1848'de krallığa sadakatlerinden dolayı çok sayıda fayda elde etmesine rağmen, 19. yüzyıldaki "Almanlaşma" politikası (Eindeutschungspolitik) özellikle Prusya döneminde çok baskıcıydı.
1900 Nüfus Sayımı'nda Alman İmparatorluğu'nun 93.032 sakini, anadilinin "Wendisch" olduğunu belirrti.[5] Bunu konuşanların sayısının aslında daha yüksek olduğu düşünülmektedir. 1904'te Bautzen şehrine bağlı Lauengraben'da Serbski dom (Almancada "Wendisches Haus"), Sorbların bir kültür merkezi olarak kuruldu, bu da içinde Maćica Serbska, "Smoler’schen Buchhandlung" kitabevi ve diğer Sorb kuruluşları barındırdı. Sorb dilini ve kültürünü muhafaza etme amaçlı Domowina kuruluşu, 13 Ekim 1912 tarihinde Hoyerswerda'da kuruldu.
Sorb dili ve kültürü, Weimar Cumhuriyeti'nde ve özellikle 1933 ile 1945 yılları arasındaki Nazi Almanyası'nda mahkeme kararları, yasaklar, Almanlaşma politikaları ("Germanisierung") vb. önlemlerin uygulanmasıyla bastırıldı. Weimar Hükümeti, Bautzen'da Sorbların dillerini ve kültürlerini bastırmak üzere "Wendenabteilung" gizli ajansını kurdu. Nazi devleti ise Sorbları ilk başta yeni devlet ve toplum yapılarına entegre etmeye çalıştı; bu ancak başarısızdı, ve 1937'den itibaren Domowina, sonra da Sorblarla ve Sorb diliyle ilgili tüm dernekler ve yayınlar yasaklandı, ve bunların bazıları hükümet tarafından ele geçirildi. İkinci Dünya Savaşı boyunca Sorb rahipler ve öğretmenler, Sorb kimliğinin taşıyıcıları olarak görüldükleri için Lausitz'in dışına zorla itildiler.
10 Mayıs 1945 tarihinde, yani Hitler'in ölümünden sonra iki hafta bile geçmeden, Domowina derneği yeniden kuruldu; 1947'de Sorb gazeteleri de yeniden ortaya çıktı. Alman Demokratik Cumhuriyeti (ADC) döneminde, özellikle 1950'lerde, Sorb diline ve kültürüne büyük oranda destek sağlandı, ve Sorblar, kamu ortamlarda kendi dillerini kullanma hakkını kazandılar. Sorbca bu dönemde ilk kez kamu kuruluşlarında kullanılmaya başladı; Lausitz'in birçok yerinde okullarda öğretilmeye başladı ve kamu ortamlarda hem Almanca hem de Sorbca tabelalar asıldı.[6] Sorbcanın bu hakları, ADC Anayasası'nın 40. maddesinde açık şekilde belirtilmiş. ADC dönemi sonrasında uygulanan 1990 yılı Birleşme Anayasası (Einheitsvertrag)'nın 35. maddesinde dolaylı olarak, ve Brandenburg ve Saksonya eyaletlerinin anayasalarında açık şekilde yer alır. Mahkeme Anayasası Kanunu'nun ("Gerichtsverfassungsgesetz") 184. maddesi, "Sorb nüfusunun anayurt bölgelerinde mahkemede Sorbca konuşma" hakkını güvence altına alır. ADC dönemi boyunca Sorblarla ve Sorb dili ve kültürüyle ilgili birçok kuruluş ortaya çıktı; ör. Sorb Ulusal Müzik Topluluğu, Domowina Yayınevi, Alman-Sorb Halk Tiyatrosu, Sorb Halk Araştırmaları Enstitüsü ve Leipzig Üniversitesi'ne bağlı Institut für Sorabistik. Bunların bazıları günümüzde hâlâ faaliyette bulunmaya devam etmektedir.
Tüm bu tedbirlere rağmen, özellikle sanayileşme, ziraat ekonomisinin kolektifleştirilmesi ve bölge dışından gelen insanların buraya yerleşmesi nedeniyle Sorbca konuşanların sayısı azalmaya devam etti.[7] Okullarda Sorbca ilk başta zorunlu ders olarak öğretiliyordu, fakat 1960'lı yılların ortasında bu bir seçmeli ders olarak değiştirildi; bu da okullarda Sorbca dersi gören öğrencilerin sayısının büyük oranda azalmasına neden oldu.[8] Sorbca, sadece bazı kırsal alanlarda günlük kullanım gören bir dil olarak 20. yüzyılın sonuna kadar varoluşunu sürdürmeye başarabildi. Bu durum özellikle Oberlausitz'te, Klosterwasser Nehri boyunca Sorb asimilasyonunun nispeten az oranda yer aldığı Katolik yerleşimleri için söz konusudur; buna karşın, Sorbların asimilasyonu Niederlausitz'te daha ağır oranda yer aldı, bu nedenle de özellikle Aşağı Sorbca tehlike altında olan bir dil olarak görülür.
KarşılaştırmaDüzenle
| Türkçe | Yukarı Sorpça | Aşağı Sorpça |
|---|---|---|
| insan | čłowjek | cłowjek |
| akşam | wječor | wjacor |
| erkek kardeş | bratr | bratš |
| gün | dźeń | źeń |
| el | ruka | ruka |
| sonbahar | nazyma | nazyma |
| kar | sněh | sněg |
| yaz | lěćo | lěśe |
| kız kardeş | sotra | sotša |
| balık | ryba | ryba |
| ateş | woheń | wogeń |
| su | woda | wóda |
| rüzgâr | wětr | wětš |
| kış | zyma | zyma |
Ayrıca bakınızDüzenle
Wikimedia Commons'ta Sorbca ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur.
KaynakçaDüzenle
- ^ Hans K. Schulze: Slavica lingua penitus intermissa. Zum Verbot des Wendischen als Gerichtssprache. in: Siedlung, Wirtschaft und Verfassung im Mittelalter. Ausgewählte Aufsätze zur Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands (= Quellen und Forschungen zur Geschichte Sachsen-Anhalts. Bd. 5). Köln Weimar 2006, S. 39ff., siehe S. 52
- ^ Helmut Glück: Deutsch als Fremdsprache in Europa vom Mittelalter bis zur Barockzeit. Berlin New York 2002, S. 61
- ^ Raphael Schmidt: Älteste niedersorbische Notiz. Sensationeller Fund: Handschrift auf dem Pfarrdachboden von Jauernick aus dem Jahr 1510 entdeckt. In: Tag des Herrn, Nr. 20/2011
- ^ Harriet Stürmer: Sorbische Sensationen in Märkische Oderzeitung, 14./15. Mai 2011, S. 10
- ^ Muttersprache der Bevölkerung nach der Volkszählung vom 1.12.1900 nach: Statistik des Deutschen Reichs. Band 150: Die Volkszählung am 1. Dezember 1900 im Deutschen Reich. Berlin, 1903.
- ^ Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Domowina-Verlag, Bautzen 1995.
- ^ Peter Schurmann: Sorbische Interessen und staatliche Minderheitenpolitik in der DDR. Domowina-Verlag, Bautzen 2016, ISBN 978-3-7420-2269-1, S. 51–57.
- ^ Edmund Pech: Ein Staat – eine Sprache? Domowina-Verlag, Bautzen 2012, ISBN 978-3-7420-2231-8, S. 181–212.