Vikipedi

Latin Amerika Tarihi

Latin Amerika, Batı Yarımküre'de İspanyolca ve Portekizce konuşulan ülkeleri kapsayan bir bölgedir. Avrupalıların 15. yüzyılın sonları ve 16. yüzyılın başlarında bölgeye gelişinden önce, birçoğu özellikle güneyde Olmek, Maya, Muisca ve İnka gibi ileri medeniyetler geliştirmiş olan çeşitli yerli halklar yaşıyordu. Bölge, kendi dillerini ve Roma Katolikliğini bölgeye empoze eden ve özellikle zorla çalıştırılabilecek yerli nüfusun bulunmadığı bölgelere işçi olarak Afrikalı köleler getiren İspanya ve Portekiz'in kontrolü altına girdi. 19. yüzyılın başlarında, Küba ve Porto Riko hariç, İspanyol Amerika'sındaki ülkelerin çoğu silahlı mücadele yoluyla bağımsızlıklarını kazandı. Portekiz'den ayrı bir monarşi haline gelen Brezilya, 19. yüzyılın sonlarında bir cumhuriyet haline geldi. Ancak, Avrupa monarşilerinden siyasi bağımsızlık, yeni egemen uluslarda köleliğin kaldırılmasına yol açmadı. Bağımsızlıktan sonra Latin Amerika siyasi ve ekonomik istikrarsızlık yaşadı ve Büyük Britanya ve Amerika Birleşik Devletleri gibi yabancı güçler önemli bir etkiye sahip oldu; bu da ülkelerin siyasi egemenliğini koruduğu ancak yabancı güçlerin önemli ekonomik güce sahip olduğu bir tür yeni sömürgeciliğe yol açtı.

Amerika'nın 17. yüzyıldan kalma bir haritası

Terimin kökeni ve tanımı değiştir

Amerika kıtasının bazı bölgeleri ile Roman kültürleri arasındaki kültürel veya ırksal yakınlığı ifade eden Latin Amerika kavramı, 1830'larda Saint-Simon'lu bir Fransız olan Michel Chevalier'in yazılarına kadar uzanmaktadır. Chevalier, Amerika'nın bu kısmında "Latin ırkından" insanların yaşadığına ve bu nedenle "Cermen Avrupa", "Anglo-Sakson Amerika" ve "Slav Avrupa "ya karşı "Latin Avrupa" ile aynı hizaya gelebileceğine inanıyordu.[1] On dokuzuncu yüzyılın ortalarında Latin Amerikalı entelektüeller ve siyasi liderler bu fikri benimsedi ve kültürel model olarak İspanya ya da Portekiz'den ziyade Fransa'ya baktı.[2] "Latin Amerika" terimi Fransa'da Napolyon III döneminde ortaya atılmış ve Fransa ile kültürel bir bağ kurma fikrini desteklemek ve Maximilian'ı Meksika imparatoru yapmak için kullanılmıştır.[3] Yirminci yüzyılın ortalarında "Latin Amerika" terimi bazen, özellikle de dünyanın geri kalanıyla siyasi ve ekonomik ilişkileri hakkındaki tartışmalarda, Amerika Birleşik Devletleri'nin güneyindeki tüm toprakları ifade etmek için kullanılmıştır.[4] Bununla birlikte, aşırı basitleştirmeden kaçınmak için "Latin Amerika ve Karayipler" terimini kullanma yönünde bir eğilim olmuştur. Latin Amerika kavramı ve tanımlarının nispeten modern olduğu, yalnızca on dokuzuncu yüzyıla kadar uzandığı ve bu nedenle Avrupalıların gelişinden önce "Latin Amerika tarihinden" bahsetmenin anakronik olduğu unutulmamalıdır. Bununla birlikte, Kolomb öncesi dönemde var olan birçok kültürün, fethedildikten sonra gelişen toplumlar üzerinde önemli bir etkisi olmuştur ve göz ardı edilmemelidir.

Kolomb öncesi dönem değiştir

Latin Amerika'da binlerce yıldır, muhtemelen 30.000 yıl öncesine kadar yerleşim olmuştur. Bölgenin nasıl iskân edildiğine dair çeşitli teoriler vardır, ancak And Dağları ve Mezoamerika gibi yerlerde gelişen ilk medeniyetleri doğru bir şekilde tarihlendirmek için elimizde sınırlı sayıda yazılı kayıt bulunmaktadır.

Sömürge Dönemi değiştir

Amerika kıtasının 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından sömürgeleştirilmesinin hem yerli halklar hem de sömürgeciler üzerinde önemli etkileri olmuştur. Kristof Kolomb 1492'de Amerika kıtasına ayak bastı ve ardından Avrupalı deniz güçleri ticaret ağları, koloniler kurmak ve yerli halkları Hristiyanlığa döndürmek için seferler düzenledi. İspanya, zengin kaynaklara ve büyük miktarda gümüş ve altına sahip Aztek, İnka, Maya ve Muisca gibi büyük ve yerleşik toplumların varlığı nedeniyle, Tordesillas Antlaşması ile kendisine tahsis edilen Amerika kıtasının orta ve güney kesimlerinde imparatorluğunu kurmaya odaklandı. Portekiz, Tordesillas Antlaşması'na göre etki alanı içinde olan Brezilya'da imparatorluğunu, büyük, karmaşık toplumlar veya maden kaynakları bulunmadığı için şeker üretimi için toprağı geliştirerek kurdu. Kolonizasyon, büyük ölçüde yerli halkın bağışıklığı olmayan çiçek ve kızamık gibi hastalıklar nedeniyle yerli nüfusun çoğunun ölümüne yol açtı.[5] İspanyol konkistadorlar ayrıca yerlilere karşı şiddet eylemlerinde bulunmuş ve yerli kültür ve dini yasaklamışlardır. İspanyollar astroloji, din ve ritüeller hakkında bilgi içeren kodeksleri bile yok etti ve altını İspanya'ya geri getirmek için altın sanat eserlerini eritti. İspanyol Kraliyeti aynı zamanda kolonilerine göçü de düzenledi, sadece Hristiyanların geçişine izin verdi ve dini saflığı sağlamak için yolcuların geçmişlerini inceledi.[5][6][7]

On dokuzuncu yüzyıl devrimleri: sömürgecilik sonrası dönem değiştir

 
Bağımsızlık tarihine göre Latin Amerika ülkeleri

1800'lerin başında Latin Amerika, Amerikan ve Fransız devrimlerini örnek alarak İspanyol İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını kazandı. Bu bağımsızlık eski ortak pazarın yıkılmasına ve Büyük Britanya, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri gibi sanayileşmiş ulusların finansal yatırımlarına olan bağımlılığın artmasına yol açtı. Bu yeni Latin Amerika yönetici sınıfı ve entelektüel topluluğu, kültürel ilham için genellikle Katolik Avrupa modellerine, özellikle de Fransa'ya baktı, ancak yerli halkların katılımını dikkate almayı ihmal etti. Yeni ülkeler birliklerini korumak ve ortak bir milliyet duygusu yaratmak için mücadele etti, bu da devletlerin içinde ve arasında çatışmalara yol açtı. Paraguay Savaşı ve Pasifik Savaşı da dahil olmak üzere bu çatışmalar önemli ölçüde can ve kaynak kaybına neden oldu. Doğal kaynakların ihracatı 19. yüzyılda Latin Amerika ekonomileri için ana gelir kaynağı haline geldi ve zengin elit ile yoksul çoğunluk arasında bir bölünmeye yol açtı. Bununla birlikte, bölge aynı zamanda milliyetçi hareketlerin büyümesine ve Simon Bolivar ve Jose Marti gibi insanların yaşamlarını iyileştirmek ve ortak bir Latin Amerika kimliğini teşvik etmek için çalışan etkili liderlerin yükselişine de tanık oldu.[8]

20. yüzyıl değiştir

1900–1929 değiştir

 
1903 siyasi karikatürü: Başkan Roosevelt'in Kolombiya'yı Panama Kanalı Bölgesi'ni alması için korkutması.

Amerika Birleşik Devletleri, 20. yüzyılın başında Latin Amerika'daki çıkarlarını korumayı amaçlayan müdahaleci bir tutuma sahipti. Bu durum, Theodore Roosevelt'in daha önce sadece Avrupa'nın bölgeye müdahalesini önlemeyi amaçlayan Monroe Doktrini'ni değiştiren Büyük Sopa Doktrini'nde kendini göstermiştir. İspanyol-Amerikan Savaşı'ndan sonra ABD ve Küba'nın yeni hükûmeti 1902'de Platt Değişikliği'ni imzalayarak ABD'nin Küba'nın içişlerine uygun gördüğü zaman müdahale etmesine izin verdi. Kolombiya'da ABD, merakla beklenen bir kanal inşa etmek için Panama'da bir bölge elde etmeye çalıştı, ancak Kolombiya hükûmeti buna karşı çıktı. Ancak bir Panama isyanı ABD'ye Panama'nın bağımsızlığını destekleme fırsatı verdi ve yeni ulus ABD'ye istediği imtiyazı verdi. ABD'nin Latin Amerika'da gerçekleştirdiği tek müdahaleler bunlar değildi; ABD ayrıca Orta Amerika ve Karayipler'de "Muz Savaşları" olarak bilinen ve çoğunlukla ticari çıkarlar için birçok askerî harekât gerçekleştirdi. Yüzyılın ikinci on yılındaki en büyük siyasi çalkantı Meksika Devrimi ile Meksika'da meydana geldi. Ilımlı liberal Francisco I. Madero 1910'da bir seçim kampanyası başlattı, ancak 1884'ten beri görevde olan Başkan Porfirio Díaz fikrini değiştirdi ve tekrar aday oldu. Madero'nun seçim günü tutuklanması ve Díaz'ın kazanan ilan edilmesi ayaklanmalara ve devrimin başlamasına yol açtı. Madero sonunda hükûmetin kontrolünü ele geçirdi ve demokrasiyi artırmak için ılımlı reformlar uyguladı, ancak bazı bölgesel liderlerin tarımsal taleplerini ele almada başarısız oldu. Bu durum Zapata ile aralarının açılmasına ve devrimin devam etmesine yol açtı. 1913 yılında muhafazakar General Victoriano Huerta, ABD'nin desteğiyle bir darbe düzenledi ve Madero dört gün sonra öldürüldü. Villa, Zapata ve Carranza gibi diğer devrimci liderler Huerta'nın kontrolü altındaki federal hükûmete karşı savaşmaya devam etti. Diğer devrimci liderlere karşı çabalar devam ederken 1917 Meksika Anayasası ilan edildi, ancak başlangıçta uygulanmadı. Zapata 1919'da, Carranza ise 1920'de bir suikast sonucu öldürülünce iktidar Obregón'a kaldı ve Obregón o yıl resmen başkan seçildi. Villa'nın da 1923'te suikasta kurban gitmesi Obregón'un iktidarı sağlamlaştırmasına ve Meksika'ya göreceli bir barış getirmesine olanak sağladı. Anayasa uyarınca liberal bir hükûmet uygulandı, ancak çalışan ve kırsal sınıfların istekleri tam olarak karşılanmadı.[9][10]

1930–1960 değiştir

Büyük Buhran'ın Latin Amerika üzerinde önemli bir etkisi olmuş, hammadde talebinde düşüşe ve bölgede ekonomik mücadelelere yol açmıştır. Buna karşılık Latin Amerikalı aydınlar ve liderler, küresel pazarlara daha az bağımlı, kendi kendine yeten ekonomiler yaratmayı amaçlayan bir politika olan ithal ikameci sanayileşmeyi benimsedi. Amerikan ticari çıkarlarıyla potansiyel çatışmalara rağmen Roosevelt yönetimi İyi Komşu politikası uyguladı ve Latin Amerika'daki bazı Amerikan şirketlerinin kamulaştırılmasına izin verdi. Meksika Başkanı Lázaro Cárdenas Amerikan petrol şirketlerini kamulaştırdı ve toprakları yeniden dağıttı; Küba siyasetine Amerikan müdahalesine izin veren Platt Değişikliği ise yürürlükten kaldırıldı. Soğuk Savaş ve komünizm tehdidi de Latin Amerika'nın Amerika Birleşik Devletleri ile ilişkilerinde önemli bir rol oynadı. Kosta Rika 1948 İç Savaşı'ndan sonra bölgedeki ilk meşru demokrasi olarak kendini kabul ettirdi, ancak Nikaragua ile çatışmalar ve başarılı Küba Devrimi gibi diğer ülkelerdeki sosyalist ve komünist isyanlar ABD ile Latin Amerika arasındaki ilişkileri gerdi. Fidel Castro liderliğindeki Küba Devrimi, Fulgencio Batista'nın yozlaşmış rejiminin devrilmesi ve Küba'nın sosyalist bir ulus olarak ilan edilmesiyle sonuçlandı ve ilişkilerin kopmasına ve ABD'nin ambargo uygulamasına yol açtı. Küba ve Sovyetler Birliği arasındaki askeri işbirliğinin bir sonucu olan Küba Füze Krizi, iki bölge arasındaki gerilimi daha da arttırdı.[11][12]

20. yüzyılın sonlarında askeri rejimler ve devrimler değiştir

 
Arjantin'deki askeri cunta, siyasi muhalif olarak gördüğü kişilere karşı yaygın bir baskı uyguladı

1970'lere gelindiğinde solcular önemli bir siyasi etki kazanmış, bu da sağcıları, dini otoriteleri ve her bir ülkenin üst sınıfının büyük bir bölümünü komünist tehdit olarak algıladıkları durumdan kaçınmak için darbeleri desteklemeye sevk etmiştir. Bu durum, siyasi kutuplaşmaya yol açan Küba ve ABD müdahalesiyle daha da körüklendi. Güney Amerika ülkelerinin çoğu bazı dönemlerde Amerika Birleşik Devletleri tarafından desteklenen askeri diktatörlükler tarafından yönetilmiştir.

1970'lerde Güney Koni rejimleri Condor Operasyonu'nda işbirliği yaparak bazı şehir gerillaları da dahil olmak üzere çok sayıda solcu muhalifi öldürdü.[13]

21'inci yüzyıl değiştir

Solun güçlenmesi değiştir

 
2008'deki Güney Amerika Uluslar Birliği zirvesinde Bolivya, Brezilya ve Şili'nin sol eğilimli liderleri

2000'lerden ya da bazı ülkelerde 1990'lardan bu yana, sol siyasi partiler iktidara yükselmiştir. Venezuela'da Hugo Chávez, Brezilya'da Lula da Silva ve Dilma Rousseff, Paraguay'da Fernando Lugo, Arjantin'de Néstor ve Cristina Kirchner, Uruguay'da Tabaré Vázquez ve José Mujica, Şili'de Lagos ve Bachelet hükûmetleri, Bolivya'da Evo Morales, Nikaragua'da Daniel Ortega, Honduras'ta Manuel Zelaya (her ne kadar 28 Haziran 2009 darbe ile görevden alınmış olsa da) ve Ekvador'da Rafael Correa, kendilerini sosyalistler, Latin Amerikancılar veya anti-emperyalistler olarak da tanımlayan bu sol kanat siyasetçiler dalgasının bir parçasıdır.

Sağa dönüş ve solun yeniden dirilişi değiştir

 
2022'den itibaren sağcı hükümetler altındaki mavi ülkelerde ve solcu ve merkez sol hükümetler altındaki kırmızı ülkelerde

Muhafazakâr dalga (Portekizce: onda conservadora), 2010 yılı civarında Güney Amerika'da, özellikle de Brezilya'da Dilma Rousseff'in 2014 başkanlık seçimlerini kazanarak İşçi Partisi'nin hükûmetteki dördüncü dönemine damgasını vurduğu dönemde başlayan siyasi bir harekettir.[14] Bu hareket 2015 yılında yaşanan ekonomik kriz ve yolsuzluk skandalları ile daha da güçlenmiş ve sol politikalara karşı ekonomik liberalizm ve muhafazakarlığı destekleyen sağcı bir harekete yol açmıştır.[15] Ancak Latin Amerika'da sol partilerin yükselişi 2018'de Meksika, 2019'da Arjantin, 2020'de Bolivya, 2021'de Peru, Honduras, Şili ve 2022'de Kolombiya ve Brezilya dahil olmak üzere son seçimlerde görülmüştür.[16]

Ayrıca bakınız değiştir

  • Latin Amerikalılar
  • Latin Amerika entegrasyonu
  • Latin Amerika'da feminist tarih
  • Latin Amerika'daki Yahudilerin tarihi
  • Latin Amerika-ABD ilişkileri
  • Latin Amerika borç krizi
  • Karayipler'in bölgesel evrimi

Kaynakça değiştir

  1. ^ Mignolo, Walter (2005). The Idea of Latin America. Oxford: Wiley-Blackwell. ss. 77-80. ISBN 978-1-4051-0086-1. 
  2. ^ McGuiness, Aims (2003). "Searching for 'Latin America': Race and Sovereignty in the Americas in the 1850s" in Appelbaum, Nancy P. et al. (eds.). Race and Nation in Modern Latin America. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 87-107. 0-8078-5441-7
  3. ^ Chasteen, John Charles (2001). Born in Blood and Fire: A Concise History of Latin America. W. W. Norton. s. 156. ISBN 0-393-97613-0. 
  4. ^ Butland, Gilbert J. (1960). Latin America: A Regional Geography. New York: John Wiley and Sons. ss. 115-188. ISBN 0-470-12658-2.  Dozer, Donald Marquand (1962). Latin America: An Interpretive History. New York: McGraw-Hill. ss. 1-15.  Szulc, Tad (1965). Latin America. New York Times Company. ss. 13-17.  Olien, Michael D. (1973). Latin Americans: Contemporary Peoples and Their Cultural Traditions. New York: Holt, Rinehart and Winston. ss. 1-5. ISBN 0-03-086251-5.  Black, Jan Knippers, (Ed.) (1984). Latin America: Its Problems and Its Promise: A Multidisciplinary Introduction. Boulder: Westview Press. ss. 362-378. ISBN 0-86531-213-3.  Bruns, E. Bradford (1986). Latin America: A Concise Interpretive History. 4. New York: Prentice-Hall. ss. 224-227. ISBN 0-13-524356-4.  Skidmore, Thomas E.; Peter H. Smith (2005). Modern Latin America. 6. Oxford and New York: Oxford University Press. ss. 351-355. ISBN 0-19-517013-X. 
  5. ^ a b Sherburne F. Cook and Woodrow Borah, Essays in Population History 3 vols. Berkeley and Los Angeles: University of California Press 1971-1979.
  6. ^ Nobel David Cook, Born to Die: Disease and New World Conquest, 1492-1650. New York: Cambridge University Press 1998.
  7. ^ "The Maya Codices". about.com. 18 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ Christopher Minster (2007). "The Federal Republic of Central America (1823-1840)". About.com. 23 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2009. 
  9. ^ Sanhueza, Carlos (2011). "El debate sobre "el embrujamiento alemán" y el papel de la ciencia alemana hacia fines del siglo XIX en Chile" (PDF). Ideas viajeras y sus objetos. El intercambio científico entre Alemania y América austral. Madrid–Frankfurt am Main: Iberoamericana–Vervuert (İspanyolca). ss. 29-40. 
  10. ^ Penny, H. Glenn (2017). "Material Connections: German Schools, Things, and Soft Power in Argentina and Chile from the 1880s through the Interwar Period". Comparative Studies in Society and History. 59 (3). ss. 519-549. doi:10.1017/S0010417517000159. 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2018. 
  11. ^ Victor Bulmer-Thomas, The Economic History of Latin America since Independence (2nd ed. 2003) pp 189-231.
  12. ^ Mainwaring, Scott; Pérez-Liñán, Aníbal (December 2008). "Regime legacies and democratization: explaining variance in the level of democracy in Latin America, 1978-2004" (PDF). Kellogg Institute. 5 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  13. ^ Victor Flores Olea. "Editoriales – El Universal – 10 de abril 2006 : Operacion Condor" (İspanyolca). El Universal (Mexico). 28 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2009. 
  14. ^ Boulos, Guilherme. "Onda Conservadora". Erişim tarihi: 11 Ekim 2017. [ölü/kırık bağlantı]
  15. ^ Welle (www.dw.com), Deutsche. "Is there a right-wing surge in South America? | DW | 28.10.2018". DW.COM. 31 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2022. 
  16. ^ Taher, Rahib (9 Ocak 2021). "A Miraculous MAS Victory in Bolivia and the Resurgence of the Pink Tide". The Science Survey. 27 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2022. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Latin_Amerika_Tarihi&oldid=30794295" sayfasından alınmıştır