Ardanuç livası
Ardanuç livası veya Ardanuç sancağı, Osmanlı Devleti'nin Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda kurduğu idari birimlerden biridir.[1] Ardanuç livası, kurulduğu sırda Kemhis (Kamhis), Tavusker ve Ardanuç nahiyelerini kapsıyordu. Daha sonra İşhan nahiyesi de bu üç nahiyeye eklendi. Uzun süre Çıldır Eyaleti'ne bağlı olan Ardanuç livasının sınırları 19. yüzyılın ilk yarısında iyice küçülmüş ve yaklaşık olarak bugünkü Ardanuç ilçesi sınırlarına çekilmişti.
.JPG)
Tarihçe değiştir
Osmanlı Devleti, İskender Paşa komutasındaki bir orduyla 1551 yılında, bu tarihte Samtshe-Saatabago adlı Gürcü devletinden Ardanuç Kalesi'nin ele geçirdi. Ardından bu kalenin etrafında ele geçirdiği toprakları Ardanuç livası adı altında idari bir birime dönüştürdü. Livanın kuruluşu tarihi kesin olarak bilinmemektedir. İlk kez 1553 tarihli Osmanlı kaydında adı geçen Ardanuç livası, Kemhis (Kamhis), Ardanuç ve Tavusker nahiyelerinden oluluyordu. Kemhis veya Kamhis adı, bazı kaynaklarda yanlış biçimde "Cahis" olarak okunmuştur. 1554 yılında Sinan Bey adlı kişi bu livanın sancakbeyi idi. Kayıtlarda 1555 yılında Mehmed Bey, 1558 yılında ise Hasan Bey sancakbeyi olarak geçmektedir. Sancakbeyinin bu kadar sık değişmesi, Ardanuç livasının "yurtluk ve ocaklık" olarak verilmediğini göstermektedir. Ardanuç livası, kurulduğu tarihte Erzurum Eyaleti'ne bağlanmıştı.[2][3]
Ardanuç livası, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Ardahan livası ile Oltu livasının yanında bağımsız bir sancaktı. Bu sırada Ardanuç livası, Ardanuç nahiyesi dışında, İşhan, Kemhis ve Tavusker nahiyelerini kapsıyordu.[4] Ardanuç livası veya Ardanuç sancağı 1580 yılında Çıldır Eyaleti'ne bağlandı. Çıldır Eyaleti’ne bağlıyken tutulmuş olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre 101 köy ve mezrayı kapsıyordu. Bunlar arasından 58 köy, yaklaşık olarak bugünkü Ardanuç ilçesi topraklarını kapsayan Ardanuç nahiyesinde bulunuyordu.[3][5]
Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi salma amacıyla sadece erkek nüfusunu tespit ettiği 1835 yılında da Ardanuç sancağı Çıldır Eyaleti'ne bağlıydı. Bu tarihte sancak, yaklaşık olarak kuruluşundaki Ardanuç nahiyesinin sınırlarına sahipti. 1835 nüfus defterine göre Ardanuç sancağı 48 yerleşim yerini kapsıyordu. Oysa 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterlerine göre Ardanuç nahiyesi 58 yerleşim yerinden oluşuyordu. Ancak 1574 tarihli deftere göre 8 köy, 1595 tarihli deftere göre ise 10 köy botu ve bir köy de kayıtlarda yer almamıştı.[6][7] Büyük çoğunluğu Gürcüce olan bu köylerin adları Osmanlıca farklı yazılmış, Osmanlıca yazılışları da araştırmacılar tarafından farklı biçimlerde okunmuştur. 1835 tarihli Ardanuç sancağı nüfus defterini yayımlamış olan Faruk Taşkın ve Ali İrfan Kaya'nın da Ardanuç Nüfus Defterleri (1835) adlı kitapta ve "1835 Nüfus Sayımına Göre Ardanuç Sancağının Demografik Yapısı" adlı makalede bu yer adlarını farklı biçimlerde okumuş olduğu görülmektedir.[8][9]
Ardanuç sancağı, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından Rusların hâkimiyetine girdi. Rus idaresinde bu bölge Artvin sancağına (okrug) bağlı bir kaza (uçastok) idi. Ardanuç kazası, 51 yerleşmeyi kapsıyordu.[10] Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Ruslar bölgeden çekilince, eski adıyla Ardanuç sancağı ve yeni adıyla Ardanuç kazası (uçastok) toprakları bağımsız Gürcistan'ın bir parçası haline geldi. 1921 yılında Gürcistan hükûmeti bu bölgeyi Ankara Hükümeti'ne bıraktı ve eski Ardanuç livası toprakları bu şekilde Türkiye'ye katıldı.[11]
Ardanuç livası köyleri değiştir
Faruk Taşkın ve Ali İrfan Kaya'nın yayımladığı Ardanuç Nüfus Defterleri (1835) adlı yayıma göre, 1835 yılında sınırları iyice küçülmüş olan Ardanuç sancağı 48 yerleşmeyi kapsıyordu.
| Gürcüce[5] | Osmanlıca (1835)[12] | Rusça (1886)[10] | Türkçe (1925)[13] |
|---|---|---|---|
| Ahaşyan / Aharşiyan | Aharşia (Ахаршиа / Ахаричиа) | Akarsu | |
| Ahıza | Ahiza (Ахиза) | Ferhatlı | |
| Anagirt / Anagert | Anakert (Анагерт) | Cevizlik | |
| Ancgöre | Ançkora (Анчкора) | Anaçlı | |
| Anc | Anç (Анч) | İncili | |
| Aravit | Aravet (Аравет) | Torbalı | |
| Ardanuç Kalası | Ardanuç kasabası (местечко Ардануч) | Ardanuç | |
| Basa | Batsa (Баца) | Yolüstü | |
| Bice | Bica (Биджа) | Tütünlü | |
| Carade / Cara | Çara (Чара) | Çıralar | |
| Zuğo / Cuğo | Cuğo ((Жуго) | Petekli | |
| Çidil | Çidil (Чидил) | Bağlıca | |
| Diyagarmuç / Diyagamuç | Diakurmuç (Диакурмуч) | Karlı | |
| Ereşkenar | İşhanar (Ишханар) | Ekşinar | |
| Geleşid | Gilyaşen / Gyulyaşen (Гиляшен / Гюляшен) | Güreş | |
| Göreşit | Goroşet / Goraşet (Горошет) | Kutlu | |
| Gümüşhane | Gumişhane (Гюмишхане) | Gümüşhane | |
| Haravul | Haraul (Хараул) | Harmanlı | |
| Haravet / Havet | Heva (Хева) | Boyalı | |
| Hamkürot | Hemogret (Хемогрет) | Hamurlu | |
| Hertvis | Hertvis (Хертвис) | Konaklı | |
| Hive | Heva (Хева) | Geçitli | |
| Kabirahur | Kantahor / Kaptahor (Кантахор / Каптахор) | Peynirli | |
| Karsniya | Hemogret (Хемогрет) | Kapıköy | |
| Kaşıkçı | Kaşuhti (Кашухти) | Kaşıkçı | |
| Gilarcit | Klarcet (Кларджет) | Bereket | |
| Kontrom | Kontrom (Контром) | Yolağzı | |
| Longothev | Longothevi (Лонготхеви) | Bulanık | |
| Mazalahet | Matsalahet (Мацалахет)) | Naldöken | |
| Mezegil | Metsagil (Мецагиль) | Müezzinler | |
| Müker / Mükir | Muker (Мукер) | Tepedüzü | |
| Norgiyal | Norgiel (Норгиель) | Çakıllar | |
| Obicala | Opisçala (Описчала) | Gökçe | |
| Ortiz | Ortiz (Ортиз) | Örtülü | |
| Petoban | Petoban (Петобан) | Hisarlı | |
| Sakara / Sakarya | Sagara (Сагара) | Sakarya | |
| Sıha / Sağre | Sahre (Сахре) | Ovacık | |
| Samızgar | Samtsar / Samtshar-Tskali (Самсхар / Самсхар-Цхали) | Aşağıırmaklar ve Yukarıırmaklar | |
| Solyana | Soliana (Солиана) | Yaylacık | |
| Suagare | Suagara (Суагара) | Soğanlı | |
| Şavgülar | Şavgular (Шавгуляр) | Aşıklar | |
| Danzot / Tanzut | Tanzot (Танзот) | Aydın | |
| Unho | Unushev (Унусхев) | Kızılcık | |
| Usot | Usot (Усот) | Tosunlu | |
| Ustamil / Ustamel | Ustamel (Устамель) | Ustalar | |
| Vardalya | Vartelia (Вартелиа) | Beratlı | |
| Varthil | Varheli (Вартхели) | Meşeköy | |
| Zinkare / Zegerya | - | Zekerya |
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013, s. 60, ISBN 978-605-5708-85-6.
- ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 26 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
- ^ a b "Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, "1835 Nüfus Sayımına Göre Ardanuç Sancağının Demografik Yapısı"". 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2021.
- ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 27 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
- ^ a b Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 34-35 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
- ^ Mamaia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Merab Halvaşi, Cimşer Çhvimiani, Cemal Karalidze - Tao (Gürcüce), Batum, 2020, s. 26. 2 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-25-828-2
- ^ Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, Ardanuç Nüfus Defterleri (1835), Ankara, 2018, s.13, ISBN 978-605-288-814-8
- ^ Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, "1835 Nüfus Sayımına Göre Ardanuç Sancağının Demografik Yapısı" 11 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2019, s. 105-107.
- ^ Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, Ardanuç Nüfus Defterleri (1835), Ankara, 2018, s.17-18, ISBN 978-605-288-814-8
- ^ a b ""Ardanuç kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2021.
- ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2021.
- ^ Faruk Taşkın - Ali İrfan Kaya, Ardanuç Nüfus Defterleri (1835), Ankara, 2018, ISBN 978-605-288-814-8
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010, s. 141-143, ISBN 978-9944-197-52-6