Andorra
Andorra, resmi adıyla Andorra Prensliği,[2] İber Yarımadası'nda Pirene Dağları üzerinde denize kıyısı olmayan egemen bir mikrodevlettir. Kuzeyde Fransa, güneyde ise İspanya ile çevrilidir. Şarlman tarafından kurulduğu düşünülen Andorra, 988 yılında Urgell Piskoposluğu'na devredilene kadar Urgell kontlarınca yönetilmiştir. Günümüz prensliği 1278 yılında yapılan bir antlaşma ile oluşturulmuştur. Prenslik; Katalonya'da bulunan Urgell piskoposu ve Fransa cumhurbaşkanı olmak üzere iki eş prens tarafından yönetilen bir diarşidir.
Andorra | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Andorra konumu (yeşil dairenin merkezi) Avrupa'da (koyu gri) | |||||||||
_-_AND_-_UNOCHA.svg) | |||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Andorra la Vella 42°30′23″K 1°31′17″D / 42.50639°K 1.52139°D | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Katalanca[2] | ||||||||
| Etnik gruplar (2021[3]) |
| ||||||||
| Dinler (2020)[5] |
| ||||||||
| Demonim | Andorralı | ||||||||
| Hükûmet | Üniter parlamenter diarşik anayasal eş-prenslik | ||||||||
| |||||||||
| Yasama organı | Genel Konsey | ||||||||
| Bağımsızlık | |||||||||
| |||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||
• Toplam | 467,63 km2 (178.) | ||||||||
• Su (%) | 0,26[a] | ||||||||
| Nüfus | |||||||||
• 2023 tahminî |  80.856[9] (185.) | ||||||||
• Yoğunluk | 179,8/km2 (71.) | ||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2024 tahminî | ||||||||
• Toplam |  $6,001 milyar[10] (168.) | ||||||||
• Kişi başına | $69.146[10] (18.) | ||||||||
| GSYİH (nominal) | 2024 tahminî | ||||||||
• Toplam | $3,897 milyar[10] (159.) | ||||||||
• Kişi başına | $44.900[10] (24.) | ||||||||
| Gini (2003) | 27.21[b] düşük | ||||||||
| İGE (2022) | 0.884[12] çok yüksek · 35. | ||||||||
| Para birimi | Euro (€)[c] (EUR) | ||||||||
| Zaman dilimi | UTC+01:00 (OAS) | ||||||||
• Yaz (YSU) | UTC+02:00 (OAYS) | ||||||||
| Tarih formatı | gg/aa/yyyy | ||||||||
| Trafik akışı | sağ[13] | ||||||||
| Telefon kodu | +376 | ||||||||
| ISO 3166 kodu | AD | ||||||||
| İnternet alan adı | .ad[d] | ||||||||
Andorra 468 km² yüzölçümü ile Avrupa'nın en küçük altıncı ülkesidir ve yaklaşık 77.000 nüfusa sahiptir.[14] Andorra halkı Katalan soyundan gelen İtalik bir etnik gruptur.[15] Andorra yüzölçümüne göre 16., nüfusa göre ise 11. en küçük ülkedir.[16] Başkenti Andorra la Vella, deniz seviyesinden 1.023 m yüksekliğiyle Avrupa'nın en yüksek rakımlı başkentidir.[17] Resmi dil Katalancadır; ayrıca İspanyolca, Portekizce ve Fransızca da yaygın biçimde konuşulur.[3][18]
Andorra'da turizm gelişmiştir, yılda yaklaşık 10,2 milyon turist ülkeyi ziyaret etmektedir.[19] Andorra Avrupa Birliği üyesi değildir ancak Euro resmi para birimi olarak kullanılmaktadır. 1993'ten beri Birleşmiş Milletler üyesidir.[20] Küresel Hastalık Yükü Araştırması'na göre 2013 yılında 81 yıl ile Andorra en uzun beklenen yaşam süresine sahipti.[21]
Tarih
değiştirAndorra'nın bağımsızlığını kazanmasını, bölgeyi 803'te Müslümanlardan geri alan Şarlman'ın ve imparatorluğunun bir bölümünü 819'da İspanya'daki Urgel piskoposuna bağışlayan oğlu I. Louis'nin (Sofu) sağladığı kabul edilir.
1278 yılında Andorra biri İspanya'da, öteki Fransa'da bulunan iki prensin ortaklaşa yönetimine bağlanmış ve ülkenin sınırları netleşmiştir. Anılan yıldan beri ülkenin sınırları hiç değişmemiştir. Kurulan feodal düzen, Fransız Devrimi sırasında geçici olarak kalkmakla birlikte, 1806'da Napolyon tarafından yeniden kuruldu. Andorra, o günden bu yana Urgel piskoposu ve Fransa devlet başkanı tarafından ortaklaşa yönetilir; bunların ikisine de her yıl sembolik bir vergi ödenir.
Ekonomi
değiştirTahminen yılda 10,2 milyon turist ağırlayan[22] Andorra ekonomisinin, gayrisafî yurt içi hasılasının yaklaşık %80'ini turizm gelirleri oluşturmaktadır. Tarımsal alanda toprak alanının sadece %2'si ekilebilir olan ülkede tütün tarımı ağırlıktadır. Hayvancılık faaliyetinde yerli koyunların yetiştirildiği ülkenin imalat sanayisini sigara, puro ve mobilya üretimi oluşturmaktadır.
Avrupa Birliği üyesi olmadığı halde Avrupa Birliği ülkeleriyle doğrudan ihracat faaliyetinde bulunan ülkenin kendine ait bir para birimi bulunmayıp ülkeyi çevreleyen Avrupa Birliği ülkesi İspanya ve Fransa'nın para birimleri yaygın olarak kullanılmaktadır. 1 Ocak 2002'den bu yana ülkede Avrupa Birliği'nin resmi para birimi euro da yaygın kullanıma sahiptir. Andorra, %100 istihdam gösteren, 2009 Haziran ayındaki istatistiklere göre, dünyanın en düşük işsizlik oranlarından birine sahip ülkedir.
Coğrafya
değiştirDoğu Pireneler'deki konumu nedeniyle Andorra ağırlıklı olarak engebeli bölgelerden oluşur. En yüksek noktası 2.942 metre ile Coma Pedrosa'dır ve Andorra'nın ortalama yükseltisi 1996 metredir.[23]
İstatistikler
değiştir
Ayrıca bakınız
değiştirNotlar
değiştir- ^ (Fransızca) Girard P & Gomez P (2009), Lacs des Pyrénées: Andorre.[8]
- ^ Informe sobre l'estat de la pobresa i la desigualtat al Principal d'Andorra (2003)[11]
- ^ 1999'dan önce Fransız frangı ve İspanyol pesetası kullanılırdı; ancak her iki para biriminin madeni paraları ve banknotları 2002 yılına kadar yasal ödeme aracı olarak kalmıştır. 1982'den sonra az miktarda Andorra dineri (100 cente bölünmüş) basılmıştır.
- ^ Ayrıca .cat, Katalanca konuşulan bölgelerle paylaşılır.
Kaynakça
değiştir- ^ "Andorran Symbols". WorldAtlas. 29 Mart 2021. 22 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2025.
- ^ a b "Constitution of the Principality of Andorra" (PDF). 16 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ a b "The World Factbook". The World Factbook (2025 bas.). CIA. Erişim tarihi: 26 August 2012. (Archived 2012 edition)
- ^ Temperman, Jeroen (2010). State–Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. BRILL. ISBN 978-90-04-18149-6.
... guarantees the Roman Catholic Church free and public exercise of its activities and the preservation of the relations of special co-operation with the state in accordance with the Andorran tradition. The Constitution recognizes the full legal capacity of the bodies of the Roman Catholic Church which have legal status in accordance with their own rules.
- ^ "National Profiles | World Religion". www.thearda.com. 15 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2025.
- ^ "Història d'Andorra". Cultura.ad (Katalanca). 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2019.
- ^ "Andorra". Enciclopèdia.cat (Katalanca). 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2019.
- ^ "Andorra en xifres 2007: Situació geogràfica, Departament d'Estadística, Govern d'Andorra" (PDF). 13 Kasım 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2012.
- ^ "World Bank Open Data". 13 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2025.
- ^ a b c d "Report for Selected Countries and Subjects: April 2024". imf.org. International Monetary Fund. 13 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2025.
- ^ "Informe sobre l'estat de la pobresa i la desigualtat al Principal d'Andorra (2003)" (PDF). Estadistica.ad. 10 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
- ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 13 Mart 2024. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2024.
- ^ "What side of the road do they drive on in Andorra". Erişim tarihi: 19 Mart 2019.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "World Population Prospects - Population Division - United Nations". population.un.org. 15 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2021.
- ^ Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. s. 47. ISBN 978-0313309847. 21 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2021.
- ^ Malankar, Nikhil (18 Nisan 2017). "Andorra: 10 Unusual Facts About The Tiny European Principality". Tell Me Nothing. 7 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2017.
- ^ "Maps, Weather, and Airports for Andorra la Vella, Andorra". Fallingrain.com. 19 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2012.
- ^ "Background Note: Andorra". State.gov. 21 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2015.
- ^ "HOTELERIA I TURISME". 12 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2015.
- ^ "United Nations Member States". Un.org. 7 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2015.
- ^ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (10 Ocak 2015). "Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet. 385 (9963): 117-71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604 $2. PMID 25530442.
- ^ Estadistica.ad 2 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Departament d'Estadística, Govern d'Andorra. (Katalanca)
- ^ "Atlas d'Andorra". 24 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2022.