1950 Türkiye genel seçimleri

TBMM 9. dönem milletvekillerini belirleyen seçim

1950 Türkiye genel seçimleri, 14 Mayıs 1950 tarihinde düzenlenen ve TBMM 9. dönem milletvekillerinin belirlendiği seçim. "Gizli oy, açık tasnif" yönteminin ilk kez uygulandığı 1950 seçimleri, Türkiye tarihinin ilk demokratik seçimi olarak kabul edilir. 1946 genel seçimlerinden sonra, Cumhuriyet tarihinde tek dereceli olarak düzenlenen ve birden fazla partinin katıldığı ikinci milletvekilliği genel seçimidir.[1]

1950 Türkiye genel seçimleri
Türkiye
← 1946 14 Mayıs 1950 (74 yıl önce) (1950-05-14) 1954 →

Türkiye Büyük Millet Meclisinin 487 sandalyesi için
Çoğunluk için gereken 244 sandalye
Kayıtlı8.905.743
Katılım%89,3 (artış 14,8)
  Birinci parti İkinci parti
 
Mahmut Celâl Bayar.jpg
Inonu Ismet.jpg
Lider Celâl Bayar İsmet İnönü
Parti DP CHP
Liderin bölgesi İstanbul Malatya
Son seçim 64 sandalye,
%13,1
395 sandalye, %85,4
Sandalye 416 69
Değişim artış 352 azalış 326
Aldığı oy 4.391.694 3.148.626
Oran %55,2 %39,6

Her seçim bölgesinden birinci çıkan partiye göre seçim sonuçlarını gösteren harita

Seçimden sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin sandalye dağılımı

Önceki Başbakan

Şemsettin Günaltay
CHP

Seçilen Başbakan

Adnan Menderes
DP

Liste usulü çoğunluk sisteminin uygulandığı seçimlerde oyların yaklaşık yüzde 55'ini alan Demokrat Parti kazandığı 416 milletvekilliğiyle TBMM'deki sandalye sayısının yaklaşık yüzde 85'ini elde etti. Bu seçimlerle Cumhuriyet Halk Partisi'nin 27 yıllık iktidarı da sona erdi. Türk siyasi tarihinde iktidarın ilk kez “barış havası” içinde ve halkın arzusuna uyarak “sükunetle” el değiştirdiği 14 Mayıs 1950 seçimleri, beyaz ihtilal olarak da adlandırılır.[2]

Arka plan

değiştir

Ocak 1946'da kurulan Demokrat Parti'nin (DP) yurt düzeyinde örgütlenmesini tamamlayamadan, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) meclis grubu erken seçim kararı almıştı. Temmuz 1946'da yapılan tek dereceli seçimlerde açık oy, gizli sayım yöntemi iktidarın seçim sonuçlarını çarpıtmasını kolaylaştırmıştı. Seçimlerde CHP'nin 395, DP'nin 66 milletvekilliği kazandığı açıklanmıştı.

Seçimlerin ardından hükûmeti kurmakla görevlendirilen Recep Peker, 1946'da 7 Eylül Kararları'nı alarak daha liberal bir ekonomi politikasına yöneldi. Bununla birlikte devam eden demokratikleşme süreci Peker'in muhalefete karşı sert tutumu yüzünden aksadı. DP I. Kongresi'nde (10 Ocak 1947) Anayasa'ya aykırı kanunların kaldırılması, yeni bir seçim yasasının hazırlanması, Cumhurbaşkanı'nın tarafsız olması istendi. Bu koşullar gerçekleştirilmezse DP meclis grubunun "sine-i millet"e dönmesine karar verildi. Gerilimi yatıştırmak isteyen Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Recep Peker ve DP Genel Başkanı Celal Bayar arasında barışı sağlamak için bir dizi görüşmeler yaptı ve yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile DP'ye bundan böyle baskı yapılmayacağına dair güvence verdi. Peker'in siyaseti CHP içindeki ılımlılardan oluşan "35'ler" diye bilinen grup tarafından eleştirilmeye başlandı. İnönü'nün de desteğini yitiren Peker başbakanlıktan ayrılmak durumunda kaldı.

Yeni hükûmeti Eylül 1947'de Hasan Saka kurdu. Saka hükûmetinin muhalefetle ilişkileri daha ılımlı oldu. Muhalefetin antidemokratik bulduğu bazı yasalar değişti; Muhalefetin eleştirdiği Köy Enstitüleri'nin klasik öğretmen okulu yapısına dönüştürülmesi girişimleri başlatıldı, valilerin il başkanlığı yapma uygulamasına son verildi ve cumhurbaşkanlığı ile parti başkanlığı ilişkisinin gevşetilmesi bizzat İnönü tarafından savunuldu.

Partiler arasındaki ılımlı hava, muhalefet partisi DP içinde huzursuzluğa neden oldu. CHP'ye karşı sert siyaset izlenmesini isteyen Kenan Öner, Sadık Aldoğan, Hikmet Bayur DP yöneticilerini muvazaa (danışıklı davranma) ile suçladılar. Parti içi bölünme bu grubun ayrılarak Millet Partisi'ni kurmasına yol açtı (Temmuz 1948). Fevzi Çakmak'ın fahri başkanı olduğu partinin ilk başkanı Hikmet Bayur oldu. MP'nn kurulmasıyla DP meclis grubu 31'e geriledi. DP bu süreçte dağılmamak için siyasetini sertleştirmeye başladı. DP'nin II. Kongresi'nde (20-25 Haziran 1949) I. Kongre'deki istekler yinelendi, seçim yasasının değiştirilmesi öncelikle istendi. Kongrede alınan karara göre oylar iktidar tarafından değiştirilirse, seçim hilelerine başvurulursa vatandaşlar meşru müdafaa durumunda olacaklar, CHP yönetimi "milletin husumetiyle" karşılaşacaktı. CHP iktidarının "Millî Husumet Andı" adını taktığı bu karara rağmen hükûmetle ilişkiler yumuşadı.

Seçim yasası

değiştir

Seçim kanunu, uzun çalışmalar sonucu CHP ve DP'nin uzlaşmasıyla 16 Şubat 1950 tarihinde yeniden düzenlendi. Bu seçim kanunu, tek dereceli, eşit ve gizli oy, açık tasnif ve her ilin bir seçim çevresi kabul edildiği liste usulü çoğunluk sistemi (çok oy alanın seçilmesi) ilkelerine dayalı, yargının denetim ve yönetiminde bir seçim sistemi getirmekteydi.[1] Bu seçim kanununa göre 22 yaşını bitiren her Türk vatandaşı seçme, 30 yaşını bitiren her Türk vatandaşı da seçilme hakkına sahipti.

Yeni seçim yasası, getirdiği tek dereceli, gizli oy açık sayım ve çoğunluk sisteminden başka; en az beş ilden aday gösterebilen partilerin radyodan yararlanmalarını, Yüksek Seçim Kurulunun oluşturulmasını, seçimlerin yargıç güvencesi altında yapılmasını, idare amirleri, memurların, askeri kişilerin ve milletvekillerinin görev yaptıkları yerin seçim bölgesindeki seçim kurullarına seçilememeleri, siyasi parti ve bağımsızların sandık başlarında gözlemci bulundurabilmeleri, oyların kapalı yerde verilmesi, seçim sonuçlarının hemen açıklanması, kazanan adayların listesinin asılması, oy pusulalarının Sulh Hukuk Mahkemelerinde korunması ve TBMM ya da Yüksek Seçim Kurulunun isteği olmaksızın nakledilememesi, 11 kişiden oluşacak olan Yüksek Seçim Kurulunun 6 üyesinin Yargıtay, 5'inin de Danıştay üyeleri arasından gizli oyla seçilmesi gibi yenilikler getirmekteydi.[3]

Seçim dönemi

değiştir
 
1950 seçimlerinde Demokrat Parti'nin kullandığı Yeter! Söz Milletindir! sloganını taşıyan afiş.

Milletvekili seçiminin yapılması amacıyla CHP Meclis Grubu 21 Mart 1950 tarihinde son toplantısını yaparak, TBMM'nin 24 Mart'ta seçim kararı almasına ve seçimlerin 14 Mayıs'ta yapılmasına karar verdi. TBMM, 24 Mart'taki son toplantısında DP'lilerin meclisin 15 Nisan'a kadar açık olması isteğine rağmen erken seçimlerin 14 Mayıs'ta yapılmasını 22 muhalif oya karşı 299 oyla kabul etti.

CHP, 14 Mayıs 1950 seçimlerine hazırlanmaya daha seçim kararı alınmadan önce 1949 yılı içinde başladı. Millet Partisi'nin kurulmasıyla sonuçlanan ayrılıkla sarsılan DP iç sorunlarıyla uğraşırken, CHP de hükûmet değişikliğine gitmiş, medrese eğitimi almış olan Şemsettin Günaltay Başbakan olmuştu (Ocak 1949). CHP'nin din düşmanı bir parti olduğu görüşünü yaymaya çalışan muhalefete karşı imam hatip okulları (İstanbul İmam Hatip Lisesi), ilahiyat fakültesi (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi), tekke ve türbeler açılarak karşılık verildi, ilkokullara din dersi koyuldu.

1950 seçimlerinde CHP, devletçiliği daha çok sınırlandıracağını, özel girişime daha çok olanak tanıyacağını, yabancı sermayenin gelmesi için kolaylıklar sağlayacağını, Türk lirası'nın değerini koruyacağını vadetti. Vergi reformu, çift meclis, CHP'nin altı ilkesinin anayasadan çıkarılacağı gibi öneriler getirdi. 14-22 Mart 1950 tarihleri arasında TBMM, Toprak Reformu Kanunu’nu ele aldı ve uygulanamaz hale getirecek şekilde toprak sahipleri lehine değiştirdi.[1]

Muhalefet partilerine kayacak oyların çekilmesi için verilen ödünlerle CHP, ilk kez 1946 seçimlerinde uygulanan çoğunluk sistemine de güvenerek, 1950 milletvekili genel seçimlerini açık farkla kazanacağı inancındaydı. Yasal bir engel olmadığı halde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve Başbakan Şemsettin Günaltay dışında hiçbir CHP'li iki yerden birden adaylığını koymadı.

DP, TBMM’de seçim kararı alındıktan sonra propaganda faaliyetlerine başlamış, açık ve kapalı toplantıların yanı sıra kırsal alana özel bir önem vermişti. CHP gibi DP de bir seçim bildirisi yayınlamış, iktidara geldiği takdirde yapacaklarını ilan etmişti. 8 Mayıs’ta ilan edilen bu bildiride; CHP’nin seçim bildirisi açıkça eleştirilmiş ve ileri sürülen vaatlerin hiçbir zaman gerçekleştirilmeyeceği belirtilmişti. DP bildirisinin geneline bakıldığında CHP’nin seçim bildirisiyle birçok noktada birleştiği görülmektedir. DP’nin yapmayı vadettiği, özel sermaye ve yabancı sermaye için güvenilir ekonomik yapının sağlanacağı, vergilerin azaltılacağı, devlet tekelinin kaldırılacağı gibi vaatlerin CHP bildirisini benzerliği vardı. “Söz milletindir” şeklinde biten DP seçim bildirisinde iki önemli nokta dikkati çekmektedir. Bunlardan biri “millet hâkimiyeti yerine tek parti ve zümre hâkimiyetine engel olamayan” Anayasanın, vatandaş hak ve hürriyetlerini ve millet iradesine dayanan istikrarlı bir devlet düzenini güvence altında bulunduracak bir şekilde değiştirilmesi vaadi olmuştur. Diğeri de; “Bir iktidar değişikliği hâlinde memlekette maddî ve ruhî hiçbir sarsıntıya meydan vermiyeceğiz” ifadeleridir.

CHP ve DP ülke genelinde seçimlere katılırken, Millet Partisi (MP) sadece 22 ilde aday gösterdi. Millî Kalkınma Partisi (MKP) (İstanbul, Tekirdağ, Çanakkale, Aydın, Ankara, Bursa), Türk Sosyal Demokrat Partisi, Çiftçi Partisi, Toprak Emlak ve Serbest Teşebbüs Partisi ise sadece İstanbul'da seçime katılmışlardır.[3] CHP'nin aday listeleri 22 Nisan'da, DP'nin aday listeleri ise 24 Nisan tarihinde açıklandı.

Sonuçlar

değiştir

Ilımlı bir siyaset ortamında yapılan 14 Mayıs 1950 seçimleri, CHP için büyük bir yıkım oldu. DP'nin üstünlüğüyle sonuçlanan seçimler sonunda CHP 27 yıllık iktidarını yitirdi. Liste usulü çoğunluk sistemi nedeniyle, oyların yüzde 55'ini alan DP kazandığı 416 milletvekilliğiyle TBMM'nin yüzde 85'ini elde ederken, buna karşın CHP yüzde 40 oy oranıyla kazandığı 69 milletvekilliğiyle TBMM'nin ancak yüzde 14'ünü elde edebildi. MP ve Bağımsızlarsa birer milletvekiliyle TBMM'ye girdiler. DP listelerinden bağımsız olarak seçimlere giren 5 aday (Ali Fuat Cebesoy (Eskişehir), Halide Edib Adıvar (İzmir), Hamdullah Suphi Tanrıöver (Manisa), Nadir Nadi (Muğla), Sinan Tekelioğlu (Seyhan) milletvekili seçildi. Seçime katılım oranı %89,3 olarak gerçekleşti. 63 seçim çevresinden 52'sinde DP, 10'unda CHP, 1'inde de Bağımsızlar birinci oldu.

22 Mayıs 1950'de Celal Bayar Türkiye'nin üçüncü cumhurbaşkanı seçildi. Aynı gün Adnan Menderes başkanlığındaki ilk DP hükûmeti de kuruldu. Celal Bayar'dan boşalan DP genel başkanlığına da 9 Haziran'da Adnan Menderes getirildi.

1950 genel seçimlerinin sonuçları:[4]

Toplam sandık
Toplam seçmen 8.905.743
Toplam kullanılan oy 7.953.085
Toplam geçerli oy 7.953.055
Katılım oranı (%) 89,30
Milletvekili sayısı 487
Parti Genel Başkan Oy % Sandalye +/–
Demokrat Parti Celâl Bayar 4.391.694 55,2 4161   347
Cumhuriyet Halk Partisi İsmet İnönü 3.148.626 39,6 69   326
Millet Partisi Yusuf Hikmet Bayur 368.537 4,6 1 Yeni
Bağımsızlar 44.537 0,6 1   5
Toplam 7.953.055 %100 487   22

1 5 milletvekili Demokrat Parti listesinden bağımsız olarak seçildi.

İllere göre sonuçlar

değiştir
İl DP % CHP % MP % Bağ % Toplam
Afyonkarahisar 81.505 57,0 48.131 33,7 13.293 9,3 - - 142.929
Ağrı 34.115 64,5 18.797 35,5 - - - - 52.912
Amasya 33.824 53,4 29.548 46,6 - - - - 63.372
Ankara 146.876 49,1 126.081 42,1 26.196 8,8 - - 299.153
Antalya 67.867 64,7 37.025 35,3 - - - - 104.892
Aydın 76.896 54,7 60.860 43,3 2.820 2,0 - - 140.576
Balıkesir 142.239 58,6 100.680 41,4 - - - - 242.919
Bilecik 32.613 54,0 27.772 46,0 - - - - 60.385
Bingöl 8.341 32,6 15.700 61,3 - - 1.560 6,1 25.601
Bitlis 7.989 27,8 16.025 55,7 - - 4.732 16,5 28.746
Bolu 80.675 65,4 38.577 31,3 4.032 3,3 - - 123.284
Burdur 29.783 45,9 14.479 22,3 189 0,3 20.419 31,5 64.870
Bursa 138.445 58,7 97.532 41,3 - - - - 235.977
Çanakkale 77.296 65,7 40.180 34,1 - - 189 0,2 117.665
Çankırı 47.769 61,5 20.013 25,8 4.136 5,3 5.695 7,3 77.613
Çoruh 30.691 54,4 23.765 42,1 1.956 3,5 - - 56.412
Çorum 89.390 65,5 47.099 34,5 - - - - 136.489
Denizli 76.760 59,7 51.728 40,3 - - - - 128.488
Diyarbakır 53.691 52,8 48.000 47,2 - - - - 101.691
Edirne 47.715 54,1 36.238 41,1 4.178 4,7 10 0,0 88.141
Elazığ 37.983 53,5 32.972 46,5 - - - - 70.955
Erzincan 25.311 39,6 38.631 60,4 - - - - 63.942
Erzurum 88.711 64,3 49.219 35,7 - - - - 137.930
Eskişehir 65.368 60,6 37.343 34,6 4.096 3,8 1.092 1,0 107.899
Gaziantep 69.792 58,6 49.333 41,4 - - - - 119.125
Giresun 62.026 62,4 37.417 37,6 - - - - 99.443
Gümüşhane 36.778 46,3 29.616 37,3 - - 13.049 16,4 79.443
Hakkâri - - 12.384 100,0 - - - - 12.384
Hatay 49.240 47,8 53.818 52,2 - - - - 103.058
Isparta 45.154 59,9 30.233 40,1 - - - - 75.387
İçel 73.269 62,0 43.814 37,1 1.124 1,0 - - 118.207
İstanbul 238.763 56,6 110.299 26,1 72.737 17,2 - - 421.799
İzmir 188.476 56,7 137.622 41,4 6.038 1,8 - - 332.136
Kars 54.112 41,1 76.561 58,2 - - 917 0,7 131.590
Kastamonu 70.422 43,9 63.809 39,7 26.307 16,4 - - 160.538
Kayseri 100.268 66,9 47.946 32,0 1.597 1,1 - - 149.811
Kırklareli 42.840 53,9 36.607 46,1 - - - - 79.447
Kırşehir 23.568 35,7 21.408 32,5 17.675 26,8 3.310 5,0 65.961
Kocaeli 105.910 59,2 64.828 36,2 8.251 4,6 - - 178.989
Konya 163.222 59,2 111.139 40,3 - - 1.573 0,6 275.934
Kütahya 87.792 51,6 62.992 37,0 19.317 11,4 - - 170.101
Malatya 64.834 40,6 94.677 59,4 - - - - 159.511
Manisa 128.199 58,6 90.412 41,4 - - - - 218.611
Maraş 52.823 44,8 39.045 33,1 - - 26.121 22,1 117.989
Mardin 45.078 32,7 44.882 32,6 - - 47.771 34,7 137.731
Muğla 53.719 55,1 43.842 44,9 - - - - 97.561
Muş 16.880 51,3 16.040 48,7 - - - - 32.920
Niğde 70.796 55,4 55.175 43,2 1.849 1,4 - - 127.820
Ordu 61.184 50,0 61.111 50,0 - - - - 122.295
Rize 42.038 70,0 18.021 30,0 - - - - 60.059
Samsun 98.336 57,5 71.678 41,9 884 0,5 - - 170.898
Seyhan 90.720 50,2 77.189 42,7 3.515 1,9 9.275 5,1 180.699
Siirt 22.144 59,0 15.363 41,0 - - - - 37.507
Sinop 9.522 10,8 55.348 62,8 23.196 26,3 - - 88.066
Sivas 103.586 54,3 87.014 45,7 - - - - 190.600
Tekirdağ 53.660 58,9 36.916 40,5 - - 490 0,5 91.066
Tokat 81.822 55,6 65.241 44,4 - - - - 147.063
Trabzon 60.871 46,3 63.684 48,5 6.839 5,2 - - 131.394
Tunceli 13.089 58,7 9.209 41,3 - - - - 22.298
Urfa 55.959 51,9 51.924 48,1 - - - - 107.883
Van 16.785 35,1 20.653 43,2 - - 10.374 21,7 47.812
Yozgat 68.969 57,6 50.866 42,4 - - - - 119.835
Zonguldak 107.863 63,5 62.020 36,5 - - - - 169.883

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b c Güngör, Süleyman (Mayıs 2010). "14 Mayıs 1950 Seçimleri ve CHP'de Bunalım". SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 6 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015. 
  2. ^ "1950 seçimleri Beyaz Devrim mi?". dunyabulteni.net. 14 Mayıs 2011. 6 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015. 
  3. ^ a b Olgun, Kenan. "Türkiye'de Cumhuriyetin İlanından 1950'ye Genel Seçim Uygulamaları" (PDF). atam.gov.tr. 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Ocak 2015. 
  4. ^ 1950 - 1977 Yılları Arası Seçim Çevresine Göre Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları 10 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ysk.gov.tr