Karapapaklar
Karapapaklar veya Terekemeler (Azerice: Qarapapaqlar, Tərəkəmələr), Kuzey Kafkasya'da Derbent, Gürcistan'da Kvemo Kartli, Azerbaycan'da Kazah, İran'da Sulduz[1] ve Türkiye'de de genel olarak Kuzeydoğu Anadolu'da yaşayan Azerbaycan Türklerini oluşturan etnik boylardan biridir.[2]
  Rus İmparatorluğu dönemine ait kartpostallarda yer alan Karapapaklar | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Azerbaycan | 400 000 |
 Gürcistan | 300.000 |
 Türkiye | 200.000 |
 Dağıstan | 130.000 |
 İran | 54.600 |
| Diller | |
Azerice (Batı ağzı) | |
| Din | |
Köken ve tarih
değiştirKarapapak adı, siyah koyun yününden yaptıkları astragan papak giydikleri için Kafkasya'daki komşu halklar tarafından verilmiştir.[3] Karapapakların diğer bir adı olan "Terekeme" ise Arapçadaki, Türkmenler sözcüğünün karşılığı olan Terâkime (تراکمه) sözcüğünden kaynaklanmaktadır.[4]
Çoğu zaman Terekeme olarak da adlandırılan Karapapaklar, Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğüne göre ayrı bir etnik grup olarak tanımlanmış olsa bile sıklıkla Azerbaycan Türklerinin bir alt etnik grubu olarak tanımlanmaktadır.[5] Fahrettin Kırzıoğlu ve Zeki Velidi Togan gibi bazı tarihçilerin kuramlarına göreyse Karapapakların soyu Kumuklara dayandırılmıştır.[6] Terekemeler asıl itibarıyla Gürcistan'ın güneyinde, Ermenistan'ın kuzeybatısında, Dağıstan'ın güneyinde, Azerbaycan'ın iç ve kuzeybatı topraklarında yaşamaktaydılar.[7] Güney Kafkasya'nın Rus işgaline uğramasıyla birlikte 1813 ve 1828 yılları arasında Osmanlı Devleti ve İran'a yoğun göç hareketleri yaşanmıştır. Osmanlı-Rus Savaşı, Rusya'nın sınırlarını Kars'ı da içe alacak şekilde genişlemesiyle sonuçlanınca, Terekemelerin yerleşim yerleri yeniden Rus egemenliği altına girdi. Rus Devrimi sonrası başlayan Sovyet yönetiminin ardından Karapapaklar, Sovyetler Birliği'nde ayrı bir millet olarak tanımlanmaya başlamıştır. 1930'larda Karapapakları ayrı bir millet olarak kabul etme politikası durdurulmuş ve 1944 yılında Ahıska Türkleri ile birlikte kitleler halinde Orta Asya'ya sürgün edilmişlerdir. 20. yüzyılın ortalarında yapılan nüfus sayımlarında Ahıska Türkleri ve Azerbaycan Türkleri ile birlikte sayılan Karapapakların günümüzdeki sayımlarda kendisini Karapapak veya Terekeme adlarıyla tanıtan kitleleri tespit edilmiştir. 1926'da Sovyetler Birliği'nin yaptığı nüfus sayımına göre ayrı bir millet olarak dahil edilen Karapapakların Güney Kafkasya'daki nüfusu 6.311 olarak tespit edilmiştir.
Tarihçe
değiştirKökenlerine dair tezler
değiştirHalk, bazen Orta Asya'daki Karakalpaklarla karıştırılır. Farklı görüşler de bulunmakla birlikte[8][9] genel kanıya göre Karapapaklar Oğuz karakterli, Karakalpaklar ise Kıpçak karakterli Türklerdir.[10]
Safeviler dönemi
değiştirI. İsmail, 1520 - 1522 yılları arasında Şiiliği yaymak için Kvemo Kartli'ye sefer düzenlemiştir. I. İsmail öldükten sonra Tiflis'te Şiiliğe karşı isyan başlamış ve 1549'da Borçalı'daki Karapapaklar Osmanlı padişahı I. Süleyman'a bağlılıklarını bildirmiştir. Fakat 1555'te imzalanana Amasya Antlaşması ile Safeviler'de kalmıştır.[11]
Borçalı'daki Karapapakların bir kısmı kırmızı bir şerit bağlayarak Şii olduklarını vurgulamıştır. Diğer kısım da, başlarına koyun derisinden kara papak koyarak Sünni olduklarını bu yolla vurgulamıştır. Sünnilerin bir kısmı göçe zorlanmıştır.[11]
I. Tahmasp'ın ölümünden sonra Safevilerin baskılarına karşı Gürcüler ile birleşmiştir. I. Abbas döneminde Şii olmayanlara Sakal Vergisi uygulanmış ve tekrar göçler artmıştır.[11]
Kaçarlar dönemi
değiştirKazaklara dayanan Karapapaklar 1828 tarihine kadar Kuzey Azerbaycan'ın Kazak-Şemseddin Hanlığında Borçalı Nehri kıyılarında ve Revan-Gence arasında, Gökçe Gölü civarında yaşamaktalar.[12]
Rusya-İran Savaşı
değiştir1826-1828 Rusya-İran Savaşı esnasında Azerbaycan Genel Valisi Abbas Mirza tarafından Azerbaycan'dan çıkararak Uşnu'nun doğusunda 15. yüzyılda Mukri Kürtlerinin elde ettikleri Sulduz'a yerleştirilmişlerdir.[13]
1828 yılında imzalanan Türkmençay Antlaşması'ndan sonra bir kol Meraga'nın Sulduz Nahiyetine, diğer kol Kars, Çıldır, Sarıkamış, Arpaçay, Iğdır, Ağbaba, Çaldıran, Sökmenova, Karaköse ve Taşlıçay civarlarına göç etmişlerdir. Sulduz Bölgesinde Ağcarevane, Ali Dervişli, Çakal Mustafa, Çelebi, Delice Ahi, Hamidşah, Kızanlu-yı Şiran, Mamaşalu, Okçı, Sultanlu, Tavuklu, Timur gibi aşiretler yaşardı.[12]
Rusya İmparatorluğu dönemi
değiştirAynı kaynakta 1878-1881 yıllarda Rusya İmparatorluğu'nun yönetimine girmiş (1878) bu bölgeden Osmanlı`nın elinde kalan topraklara 82.000 Müslüman`ın göç ettiği kaydedilmektedir. Onlardan 11.000 kişi Kars`tan gitmiştir.[14]
Kars Oblastı
değiştirFriedrich von Hellwald'ın (1878-99) kaydettiğine göre, Rus işgalinden önce Osmanlı topraklarında 105 köyde 29.000 Karapapak yaşıyordu. Rus İmparatorluğunda Tatarlar (Azeriler başta olmak üzere Türk halklarının genel adı)'dan farklı olarak Karapapak mevcuttu.[14]
Brockhaus ve Efron Ansiklopedisi`nin aktardığı verilere göre, 1 Ocak 1892 tarihinde Kars Oblastı 200 868 kişi (1 verst karede 12 kişi) iskan ediyordu. Onlardan 7% Rus, 13.5 % Yunan, 15% Kürt, 21.5 % Ermeni, 24% Türk, 14% Karapapak, 5% Türkmen idi.[14]
1897'de ise Kars Oblastı'nın toplam nüfusu 290.654 kişi (Erkek: 160.576, Kadın: 130.083, kentte yaşayanlar: 37.838) olup ana dillerine göre nüfus, 73.406 Ermeni, 63.547 Türk, 42.968 Kürt, 32.593 Yunan, 29.879 Karapapak, 27.856 Rus (5.279 Küçük Rus dahil), 8.442 Türkmen, 2.347 Tatar ve 6.383 diğer gruba bağlı olanlardan ibaretti.[14]
Dinlere göre nüfusun 14% Ortodoks, 5% Hristiyan sektant mezhepleri, 21% Ermeni-Gregoryan, 0.75% diğer Hristiyan inançlar, 58% Müslüman (37% Sünni ve 10% Şii, 11% Alevi), 1.25 % Yezidi idi. Rus nüfusun büyük kısmı sektantlar (molokan, duhobor, prıgun ve diğer mezhepler), Yunanlar — Ortodoks, Türkler — Sünni Müslüman, Karapapaklar — Sünni ve kısmen Şii, Terekemeler — Ali-Allahi Şiileri, Kürtler — Sünni Müslüman ve kısmen Yezidi idi. Karapapakların nüfusun diğer kısmı gibi hayvancılık ve toprakla uğraştığı, Terekemelerin bir kısmının Kürtler`le beraber göçebelik yapması söyleniyor.[14]
Sovyet dönemi
değiştirDiğerleri ise 1921’de Rusların çekilmesiyle Kars’a geldiler. Bunlar Gümrü Antlaşması'yla gerçekleşen nüfus mübadelesiyle Ağbaba, Tiflis, Kazak ve Borçalı bölgelerinden göç ettiler.
1926 Sovyetler Birliği nüfus sayımına göre Güney Kafkasya'da 6.311 kişi kendini Karapapak olarak tanımlamıştır (3252 erkek ve 3059 kadın).[15]
1939'da Stalin tarafından "Azerbaycanlılar" adlı etnik grubun yaratıldıktan sonra Ahıskalılar dışındaki Azerbaycan'daki diğer bütün Türkler gibi nüfus sayımlarında görünmez olmuş[16] ve Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nde de Azerbaycanlılar ya da Azerilerin önde gelen etnik grup olarak sayılmıştır.[17]
Din
değiştirTürkiye'de Karapapaklar genellikle İslam dini Sünni (Hanefi) mezhebine mensuptur.
Azerbaycan ve Gürcistan ve İran'da Sulduz'daki Karapapaklar ise yer yer Sünni (Hanefi), yer yer Şii (Caferî)'dir.
Dil
değiştirAhmet Caferoğlu, Karapapakların konuştuğu dilin "öz Türkçe" olduğunu yazmaktadır.[18]
İslam Ansiklopedisi'ndeki Karapapaklar maddesinde, Azerbaycan Türkçesinin bir şivesini konuştuğu yazılmaktadır.[19] S.Dündara göre de Karapapak Türkleri Azerbaycan Türkçesini konuşmaktadır.[20]
XIХ. yüzyıl Osmanlı kaynakları Karapapakların, Azerbaycan Türkçesiyle konuştuğunu yazar.[21]
Andrews ise, ana dillerinin Azerbaycan diline yakın, Batı Oğuz dillerinden biri olan Karapapakça olduğunu ve Karapapakların Terekeme lehçesinin Karapapakça'dan daha kaba olduğunu ileri sürdüklerini aktarmıştır.[kaynak belirtilmeli]
Kaynakça
değiştir- ^ Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 69. Ahmet Caferoğlu, kuzey Azerbaycan ve Gürcistan'dakilerin tamamen göç ettiğini ve Türkiye'deki yerleşim yerlerinin Kars ve Muş olduğunu belirtmektedir.
- ^ Народы Кавказа, т. 2, М., 1962. Библ. см. также к ст. Азербайджанская ССР, ист. очерк. А.Г. Трофимова.
- ^ Nevzat Özkan, Türk Dilinin Yurtları, Akçağ Yayınları, 2002, ISBN 978-975-338-436-0.
- ^ Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, "Türk dünyası araştırmaları", 1981, s. 216.
- ^ "Азербайджанцы" (Rusça). oval.ru. 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2011.
- ^ "Кумыкские общины за рубежом: история и современность" (Rusça). http://kumukia.ru. 7 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2011.
|yayımcı=dış bağlantı (yardım) - ^ "Karapapak > Yerleşke". .karapapak.com. 23 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2011.
- ^ Kotlyar İ. F. Polovçı v Qruzii i Vladimir Monamax. - V kn.: İz istorii ukrainsko-qruzinskix svyazey. Ç. 1. Tbilisi, 1968''
- ^ Jizneopisanie tsarya tsarey Davida. Perevod s drevnoqruzinskoqo, primeçaniya i kommentarii Y. Nasibova. Sm. Srednevekovıy Vostok: istorii i sovremennost. Pod red. Z. Bunyatova. Baku, 1990.
- ^ Yaşar Kalafat, İran Türklüğü - Jeokültürel boyut -, Yeditepe, Şubat 2005, ISBN 975-6480-25-4, s. 57-58.
- ^ a b c Semra Alyılmaz, "Borçalı (Gürcistan) Karapapaklarının / Terekemelerinin Tarihine Dair", Yeni Türkiye, Yıl 8, Sayı 43, Ocak-Şubat 2002, ISSN 1300-4174, s. 290.
- ^ a b Ali Sinan Bilgili, 'Azerbaycan Türkmenleri Tarihi', Türkler, C. 7, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-33-1, s. 29.
- ^ Ahmet Caferoğlu, a.g.y.
- ^ a b c d e "Карсская область". 5 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2009.
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР". 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2009.
- ^ Elnur Ağoğlu, "Azerbaycan'ın Etnik ve Demokrafik Yapısı", Türkler, C. 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-52-8, s. 218.
- ^ "Азербайджанцы" 22 Aralık 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi. Büyük Sovyet Ansiklopedisi
- ^ Ahmet Caferoğlu, a.g.e., s. 70.
- ^ İslam Ansiklopedisi, Karapapaklar,s.470
- ^ S. Dündar, Terekemeler (Karapapak Türkleri), s. 411
- ^ Yrd.doç.dr.Selahattin Tozlu, Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar -1, s.94.[ölü/kırık bağlantı]
- Yılmaz, Salih (2007). Türkiye ve Kafkasya'da Yaşayan Karapapak (Terekeme) Türkleri Tarihi ve Kültürü, Prizma Yayıncılık, İstanbul. ISBN 978-9944-414-13-5
- Papakçı, Zihni (2010). Terekemeler (Karapapaklar) Kökeni, Tarihi, Gelenek ve İnançları, Su Yayınevi, İstanbul. ISBN 978-975-6709-88-7
- Karapapaklarda İnanç/Din Terekemeyiz.biz
Dış bağlantılar
değiştir- Сведения из Энциклопедического словаря Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона 23 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- TDV İslâm Ansiklopedisi'nde Karapapaklar 3 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.