Tâi
Tâi veya Abdulkerim et-Tai Billah veya Ebû Bekir Abdulkerîm "et-Tâʾi Billâh" bin Fadıl Muti (Arapça:عبد الكر يم بن الفضل "أبو بكر "الطائع لأمر الله ; Ebū bekr "eṭ-ṭāʾiʿ li-ʿBi’l-Lāh" ʿabd el-kerīm bin el-Faḍl) (d. 932 – ö. 3 Ağustos 1001) Abbâsî Hâlifelerinin yirmidördüncüsüdür.
| Tâi Ebu Bekir Abdulkerim | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Abbâsî Halifesi | |||||
| Hüküm süresi | 974-991 | ||||
| Önce gelen | Muti | ||||
| Sonra gelen | Kâdir | ||||
| Doğum | 932 | ||||
| Ölüm | 3 Ağustos 1001 | ||||
| |||||
| Hanedan | Abbâsî Hanedanı | ||||
| Babası | Muti | ||||
| Dini | Sünni İslam | ||||
Yaşamı
değiştirAbdulkerim Tai 932'da Abbasi halifesi olan Muti'nin oğlu olarak doğdu. Muti 946'dan itibaren halifelik yapmakta idi; ama Emir-ul Umera unvanlı Büveyhîler emiri Müizzüddevle'nin idaresi altında, nerede ise hiç iktidar ve mali gücü bulunmamaktaydı. Tai Ekim 974'te babası Muti'nin inme inip felç olması dolayısıyla halifelikten feragat etmesinden sonra halifelik tahtına Buveyhîler tarafından çıkartıldı. Tai de babası gibi hiç iktidar sahibi olamadı ve Buveyhîler emri altında 991'e kadar halifelik yaptı. 991'de Buveyhîler emiri Baha el-Devle tarafından halledildi ve yerine amcası Muttaki'nin oğlu Kadir halife yapıldı.
Şahsi hayatı ve halifelik idaresi hakkında hemen hemen hiç belgesel bilgi bulunmamaktadır. Tai'nin de babası gibi hiçbir halifelik iktidar gücü bulunmamaktaydı. Tai'nin idaresi ve halife Tai ile Buveyhîler emirleri arasındaki ilişkiler için zamanına ait tek kaynak Buveyhîler emiri "Samsām el-Devle" altında katiplik yapan ve Buveyhîler emiri Baha el-Devle'nin veziri olan Fahr ul-Mülk'ün başkatibi olan Hilal el-Sabi (358-447) tarafından hazırlanmış saray protokolü kitabında bulunmaktadır.[1]
Halife Tai'nin halife olduğu 974-991 döneminde nominal olarak Abbasilere ait ülke hemen hemen otonom güya vasal emirliklere ve devletlere bölünmüştü. Tai'nin halifelik döneminde eski Abbasiler ülkesi büyük askeri hücumlara uğrayıp büyük politik değişmeler gösterip gittikçe küçüldü.
Kuzey Afrika'da Tunus ve Libya'da bir Șii halifelik ve bir teokratik devlet kurmuş olan Fatımiler Abbasi Halifesi Tai'nin halifelik döneminden hemen önce ve onun döneminde Abbasi topraklarına genişlemeye başladılar. Dördüncü Fatımi halifesi olan Ebū Tamīm Ma'add el-Mu'izz li-Dīn Allāh (953–975) döneminde 969'da, Fatımiler Mısır'ı Abbasiler'in güya vasal emirliği olan İhşidîler idaresinden almışlardı ve bu ülkeyi Fatımi halifeliği teokratik devletinin merkezi yapmışlardı. Beşinci Fatımi halifesi olan Muiz'in oğlu Aziz Billah döneminde Hicaz, Mekke ve Medine Fatımiler vasallığını kabul ettiler. Bu Fatımi halifesi döneminde 977/978'den itibaren Fatimiler Filistin ve Suriye'yi ellerine geçirmeye yöneldiler. 982'de Filistin ve 963'te Şam Fatımiler eline geçmişti. Sonra Fatımiler Halep'te bulunan Hamdaniler üzerine hücumlara başladılar. Fakat Suriye'yi ellerine geçirme onlara gayet büyük gaileler çıkardı. Suriye, birbirleriyle devamlı mücadele eden Türkler, Fatımiler ve Karmatiler arasında bir savaş meydanına dönüştü.
Suriye bu hale dönüşmüş iken Bizanslılar, Müslümanların bu zayıflığını görüp yüzyıllar önce kaybettikleri güney Anadolu ve Suriye topraklarını geri alma hevesine kapıldılar. İoannis Çimiskes Bizans'ın Armania Theması askeri valisi olduğu zaman yörel emirler elinde olan Araplar ile harp halindeydi. Sonra dayısı Nikiforos Fokas ile birlikte Halep dahil 60 sınır şehrinin Bizanslılar eline geçmesini sağladı. Dayısı bir askerî darbe ile 953'te Konstantinopolis'te Bizans İmparatoru tahtını eline geçirdi. 969'da ise bir komplo ile İoannis Çimiskes dayısının yerine İmparator oldu ve 976 yılına kadar hüküm sürdü. Çimiskes önce Balkanlarda Bulgarlarla uğraştıktan sonra 972 yılından itibaren dikkatini Abbasiler ve onların hükümdarlığını kabul etmiş vasallarına çevirdi. Önce Yukarı Mezopotamya'ya hücum edip istila etti. 975 yılındaki askeri seferinin hedefi Suriye ve Filistin oldu. 975 ilkbaharında başlattığı askeri seferde önce Nisan'da Antakya'yı eline geçirdi ve sonra Humus'a yöneldi ve bu şehir yıllık tazminat vererek Bizans tabiliğini kabul etti. Sonra Afamia ve biraz direniş gösterdiği için cezalandığı Baalbek Çimiskes eline geçti. Şam üzerine yürüyüp, Emeviler imparatorluğunun merkezliğini yapmış olan bu büyük şehri Bizans'a tazminat veren bir tabi şehir yaptı. Sonra Filistin'e yönelip Taberiye, Beyrut, Nasıra, Akka, Kayserya, Sayda, Biblos'u eline geçirdi. Ama Fatımilerin Filistin'deki sahil liman üslerini, Trablusşam'ı ve Kudüs'ü alamadı. 976 yazı sonunda Bizanslılar ta (610-641) döneminde hüküm sürmüş olan imparator Herakleios'tan beri ellerinde bulunmayan eski doğu Akdeniz arazilerini tekrar eline geçirmiş oldular. Güya Abbasilerin Halifesi olan Tai bu Hristiyan ilerlemesine karşı eli kolu bağlı en ufak bir iktidar gücü olmadan hiçbir şey yapamadan Bağdat'ta Buveyhîler idaresinde zaman geçirdi.
Bu yetişmezmiş gibi Buveyhîler emirliği de kendi arasında daha küçük emirliklere bölündü; bu değişik parçalar birbirleriyle askeri mücadeleye giriştiler. 977'de Buveyhiler emiri "Rukn ul-Devle" ölünce bu emirlik önce iki emirliğe bölündü. Bir parça Rey merkezli olup tarihçilerce "Rey Deylamileri" olarak anılır oldu ve "Fahr ad-Devle" idaresi altında idi. Diğeri ise Hamedan merkezli İran'da Fars bölgesinde olup ilk emiri "Mueyyed el-Devle" idi. Sonra bu emirlikler de birbirleriyle mücadele ederek bazen değişik parçalara bölündüler. 987'de "Saraf el-Devle" Fars ve Irak'ı birleştirdi ve Bağdat'ta bulunan Abbasi Halifesi Tai'nin Emir-ul Umerası oldu. 988'de ölmeden kendine ait bölgeleri ve bu arada Bağdat'ı oğlu olan Baha el-Devle'ye bıraktı.
Baha el-Devle böylece Abbasi Emir-ul Umera unvanı da aldı. Bu arada Abbasi Halifesi Bağdat'ta epeyce mülk edinmişti. Bu mülke tamah eden Buveyhi Emir-ul Ümerasi Baha el-Devle 991'de Abbasi Halifesi olan Tai'yi halifelik tahtından indirip yerine kuzeni olan Kâdir'i Abbasi halifesi yaptı.
Tai bundan sonra Bağdat'ta oturdu. Ölümü bu şehirde 3 Ağustos 1001 tarihinde oldu.
Kaynakça
değiştir- ^ Hilāl al-Sābi (Ing. cev. Elie A. Salem) (1977), Rusūm Dār al-Khilāfa: The Rules and Regulations of the Abbasid Court Beyrut: American University of Beirut. (İngilizce)
Ayrıca bakınız
değiştirDış bağlantılar
değiştir- Hitti, Philip H. (çev. Salih Tuğ), (1968) Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (IV Cilt), İstanbul:Boğaziçi Yayınları.
- Üçok, Bahriye (1979) İslam Tarihi Emeviler-Abbasiler, Devlet Kitapları, Ankara: Milli Eğitim Basımevi (1.Basım:1968)
- Muir, William (1924), The Caliphate, its rise, decline and fall, Edinburgh:John Grant Buveyhidler Henedani. Halifeler: Muti, Tai, Kadir ve Kaim 17 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) (Erişim:21.9.2010)
- Bearman, P., Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel ve W.P. Heinrich (2008) Encyclopaedia of Islam. 2.Ed.. Leiden:Brill, . C.10, S.113 Brill-Online abone olanlar içcin9 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)