El yazması

Elyazması ya da el yazması, elle yazılan ve çizimleri yapılan; genellikle edebî, sanatsal ya da tarihî önemi haiz kitap.

Ebu Übeyd el-Kasım bin Selam el-Haravi tarafından yazılmış, günümüzde elde bulunan en eski Arapça el yazması olan Garib el-Hadis'ten bir sayfa, MS 931.

Elyazmalarının yapısı zahriye (içkapak), serlevha, temellük kaydı, sima kaydı, mukabele kaydı, besmele ile başlayan hamdele ile süren, salveleyle devam eden metin, dibace, fihrist, hatime, istinsah kaydı, ketebe kaydı bölümlerinden ibarettir.

Tipleri tek nüsha, nadir nüsha, eski tarihliler, müellif hattı, müellif nüshası, sima nüshası, temiz nüsha, mukabele nüshası, istinsah, canlı nüsha, tamam nüsha, sanat nüshası, ithaf nüshası diye ayrılır.

Elyazması yazarına müellif denir. Kopya edene hattat, müstensih denir. Yazarın el yazısıyla olanına müellif hattı denir, yazarın söyleyerek yazdırdığına müellif diktesi denilmektedir. Enine olana cönk, sayfa kenarı notlarına fevaid, ilavelere hamiş, sayfa kenarındaki açıklama notlarına haşiye, yazarın tüm eserlerine bir cilt halinde külliyat, bir ciltteki çeşitli yazmalara mecmuatül resail, kısaltılmış olana muhtasar, değişik yazı tiplerindekine murakka, karalamalara müsvedde, kırkambar yazılarına sefine, derleme kopyalara sevad, şerhedilmişlere şerh, bağımsız notlu olanlara şukka, talikacının yorumlarına talika, açıklamaya tefsir denir. Kur'an yazmaları 30 cüzdür, her cüz 20 sayfadır, her cüz 4 hizibtir, cüzler cüz gülüyle, hizipler hizip gülüyle ayrılır. Telhiscinin özetine telhis, çeviriye tercüme, tamamlayıcı olana zeyl denir. Matbaanın yerleşmesinden sonra yazmalar ortadan kalkmıştır.

Konular, dil, hat, edebiyat, tarih, coğrafya, felsefe, mantık, riyaziyat, fizik, kimya, tıp, zooloji, botanik, sihir, rüya, ansiklopedi, fıkıh ve dinbilimlerini içerir. Bir yazma eserin en önemli kayıtlarından biri ferağdır Çünkü bu kayıt nüshanın kim tarafından nerede nasıl yazıldığını gösterir. Buna istinsah kaydı da denir ve hicrî takvim kullanılır.

Elyazmaları, aklamı sitte denilen sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevkii, rika, talik yazı tipleriyle yazılmışlardır. Diğer yazı tipleri makili, hicazi, kufi, divani, siyakat, nestalik, mağribi, müsenna, celî, gubari diye adlandırılır. Yazmaların incelenmesinde kuyudat (kayıtlar) çok önemlidir. Kayıtlar telif, rivayet, sema, kıraat, münavele, kitabet, mütalaa, nazar, muaraza, tashih, temellük başlıklarını taşımaktadır.

İslami elyazmaları

İslam ilimleri yazmalarla günümüze gelmiştir. Elyazmaları hat, tezhip, ebru, minyatür, cilt sanatlarıyla iç içedir. Çin, Kahire Üniversitesi, British Museum, Paris Bibliotheque Nationale, Vatikan, Berlin, Leningrad, Budapeşte, İngiltere, Malezya, Hollanda, Rusya, Endonezya elyazması merkezleridir. Bütün ülkelerde 6 milyon Arapça ve 4 milyon öteki dilde yazma vardır.

Dünyada elyazması koleksiyonu en özgün ülkelerden biri Türkiye'dir. 35 merkez ve kütüphanede 500.000 civarında yazma eser vardır. Süleymaniye Camii külliyesinde 106 koleksiyonda 200 bin civarında elyazması vardır.

Dünyada elyazmaları çeşitli kataloglarda toplanmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:

• Fihrist (İbnü'n Nedîm).
• Keşfüzzünun (Katip Çelebi).
• Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu (Müjgan Cumbur vd.-1999)
• Geschichte der arabischen litteratur (Carl Brockelmann).
• Geschichte des Arabischen schrifttums (Fuad Sezgin).
• Diyanet İşleri Başkanlığı Elyazması Eserler Kataloğu (Abdullah Ceylan-1988), TÜYATOK, Millî Kütüphane katalogları.

Türkiye'de elyazmalarının tamiri Kütüphaneler Genel Müdürlüğünce yapılır. İstanbul Yazma ve Nadir Eserler Patoloji ve Restorasyon Araştırma Merkezi'nde eserlerin kaydı, sunumu, korunması, depolanması sağlanır.

Ayrıca bakınız

Bazı antik elyazmaları

• Codex Sinaiticus
• Codex Fuldensis
• Codex Sinopensis
• Chester Beatty Papirüsleri
• Bodmer Papirüsleri
• Nag Hammadi kütüphanesi

Elyazması süslemeleri

• Geç antik minyatür sanatı eserleri

Kaynakça

Genel

• Peter Burke, Kültür Tarihi, 2006.
• A.Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, 2000 (6.bas.).
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 1998, cilt 8.