Dersim

Dersim (Osmanlıca: درسم Dersim, 1847 yılından önce دسم Desim^[2]), Türkiye'nin doğu kesiminde tarihi bir bölgenin adıdır.

Etimoloji

Etimolojisi; "Dağlar" anlamına gelen Taur kökü ile ilişkilidir. "Dağlık Bölge" anlamına gelen yerli arkaik adı, Roma döneminde Latinize olarak "Taurezium" şekline dönüşmüş; daha sonra da bölgede baskın hale gelen İrani diyalektlerin etkisi altında ve halk etimolojisi yolu ile deforme olarak "Dersim" şeklini almıştır.^[3]

Ancak bu ismin kaynağına ilişkin halk etimolojisi temelli teoriler daha yaygın ve popülerdir. Örneğin kimi kaynaklara göre, bölgeye Dersim adı, zengin maden yatakları nedeniyle verilmiştir.^[4] Bu görüşü esas alan yaygın kanı, Dersim sözcüğünün Farsça kökenli olduğu, "gümüş" (sim) ve "kapı" (der) sözcüklerinden oluşmuş olduğu yönündedir.^[4] Kimi tezlere göre "Darsım" kelimesinden türemiş “Gümüşağaç” demektir. Bu teze göre “Darsım” Zazaca bir sözcük; "dar”(ağaç) ve “sim” (gümüş); ve teze göre Darsım “Gümüşağaç” demektir.^[5] Bu teze göre, Dersimliler “ağaca tapınmaları” nedeniyle bu ismi kullanıyorlardı.^[5] Ancak yazdığımız gibi bölgeye birçok uygarlıklar geldi. Kimi tezlere göre ise, Dersim kelimesi Zazacada "duvarlı" anlamına gelmektedir.^[6] Coğrafi yapısı sebebiyle bu isim verilmişti.^[6] Kimi kaynaklara göre ise, Dersim sözcüğü bölgede yaşamış Der Simon adlı bir Ermeni dini önderin adıyla ilişkilidir.^[7] Bir başka ilginç iddiaya göre ise; Dersim adı 1847 öncesinde Desim şeklinde yazılıyordu ve bu isim Desimli Aşiretinin ismiydi. Yazım hatasından dolayı Dersim'e dönüşmüştü.^[8]

Demografi

Dersim'in nüfus vaziyeti ile ilgili bilgiler veren Vitali Genet Dersimlileri; Kızılbaş, Zaza, Müslüman (Sünni Türk), Kürt, Ermeni, Rum şeklinde ayırarak nüfus verilerini ortaya koymuştur.^[9] Vitali Genet'in raporuna göre Dersim sancağında 15.460 Müslüman (Sünni Türk), 27.830 Kızılbaş, 12.000 Kürt, 8.170 Ermeni, 515 Rum yaşamaktadır.^[9] Buradaki 63 bin nüfusun içindeki Müslüman nüfus, Sünni Türkleri göstermektedir.^[9] Genet'in; Kürtleri ayrı göstererek Kızılbaş saymaması üzerinde önemle durulacak bir konudur.^[9] 1830-1905 yılları arasında yaşamış Fransız coğrafyacı yazar Élisée Reclus ise, Kızılbaş nüfusunun küçük bir kısmının Türk olduğunu ifade eder. Reclus (Dersimli) Kızılbaşların Müslümanlar tarafından Hristiyan tarikatı olarak görüldüğünü belirtir.^[10] 1930'ların başında Dersimlilerle ilgili yayımlanan bir raporda Dersimlilerin Türk oldukları kanıtlanmaya çalışılmıştır. Dersimlilerin Türklüğüne dair argümanlardan biri, Dersimli Zaza kadınlar üzerinedir. Rapora göre, Zaza kadını da tıpkı Türkmen ve Yörük kadınları gibi cinsi temasa çok düşkündür ve parlak, bol yıldızlı göklü yaylalarda ay ışığına karşı neşeli ve şen kahkahalar salan ve boyu içinde kendine eş arayan şeklinde tarif edilerek Türkmen kadınlarına benzetilmiştir. Bir diğer benzerlik ise, Zaza kadının Türkmen kadınları gibi ev işlerine olan düşkünlüğü olarak gösterilir. Gene aynı raporda, Kürtlerle temaslarından dolayı Zazaların dillerinin İranlılaştığı iddia edilmektedir.^[11]

Kimi araştırmacılara göre, Dersimlilerin ataları dağlık bir bölge olan Deylem'deki (Gilan) bir halktır. Deylemliler olarak bilinen bu halk, Vladimir Minorski'ye göre "İranileşmiş" bir halktır.^[12]

II. Abdülhamid döneminde, Dersim'e Nakşibendi şeyhlerinin gönderilmesi, bir tekke kurdurulmasının sağlanması ve inançsal bakımdan doğru yolda olmadığına inanılan Dersim halkının irşada davet edilmesi niyetiyle 3 Haziran 1896 tarihli bir layiha hazırlanır. Anadolu umum müfettişi Müşir Şakir Paşa ile 4. ordu komutanı Mehmet Zeki Paşa tarafından ortaklaşa olarak hazırlanan rapor Babıali'ye arz edilmiştir. "Dersim Islahatı Hakkında Layiha" başlığını taşıyan bu rapor, dört bölümden oluşmaktaydı.^[13]

Coğrafya

Sınırları

Coğrafya bakımından doğudan kısmen Peri Suyu, kuzeyden Munzur Sıradağları, batıdan Fırat Nehri, güneyden Murat Nehri ile çevrilir. Yönetim birimleri bakımından Dersim'in sınırları, kuzeyde Erzincan ilinin merkez ve Kemah ilçeleri ile kuzeydoğuda Erzincan ilinin Tercan ilçesi, kısmen Elâzığ ilinin Palu ilçesi, Bingöl ilinin Kiğı ilçesi, batıda Erzincan ilinin Kemaliye ilçesi, Malatya ilinin Arapgir ilçesi, güneyde kısmen Elâzığ ilinin Palu ve merkez ve Keban ilçeleri ile birleşir. Yüzölçümü yaklaşık 10.000 kilometrekaredir (Tunceli ilinin yüzölçümü ise 7.774 kilometrekaredir).^[14]^{[dn 1]} Dersim'in eski sınırlarının doğuda Varto'dan kuzeyde İmranlı ve Zara'ya, batıda ise Malatya'ya kadar geniş bir coğrafyayı kapsadığına dair iddialar da mevcuttur.^[2]

Batı Dersim ve Doğu Dersim

Tarihçiler Dersim'i

Doğu Dersim; Mazgirt, Kiğı, Çarsancak (Peri), Nazımiye, Pülümür, Tercan^[15]
Batı Dersim; Hozat, Çemişgezek, Ovacık, Kemah, Erzincan Merkez İlçe, Kemaliye, Arapgir ve Keban^[15]

olmak üzere ikiye bölerek anlatırlar.^[16]

Dağlar

Munzur Dağları
- Akbaba Tepesi (3462 m)
- Kaf Tepesi (3369 m)
- Katır Tepesi (3129 m)
Bağır Paşa Dağı (3282 m)
Sürünbaba Tepesi (2192 m, Karaoğlan)
Çal Dağı (2342 m, Kabataş)
Sultanbaba Dağı(Ovacık)
Mercan Dağları (Erzincan)
Karasakal Dağları (Tunceli - Pülümür arası)
Karaoğlan Dağı (Tunceli)
Avcı Dağları (Pülümür)
Yılan Dağı (2950 m, Yukarı Umutlu)
Sarıçiçek Tepesi (1871 m, Pertek)
Kırklar Dağı (1897 m, Mazgirt)
Topatan Tepesi (2192 m, Hozat)
Karagöl Dağları
Palandöken Dağları
Karaboğa Dağları
Gökdere Dağları
- Kurt Tepesi (1978 m, Gökdere)
Akçakara Dağları
- Koz Tepesi (2264 m)
İnceburun Dağları
Tecer Dağları
Otlukbeli Dağları
Köse Dağları
Esence Dağları
- Esence Tepesi (3549 m)
Şeytan Dağları
Kaplıkaya Tepesi (Elâzığ)
Mastar Dağı (Elâzığ)
Küp Dağı (2088 m)
Şerafeddin Dağları
- Şerafeddin Tepesi (2544 m)
Dallı Tepesi (3034 m)
Şahin Tepesi (2675 m)
Şehit Tepesi (1532 m)
Askerçayırı Tepesi (1592 m)
Bingöl Dağları
- Dağkale Tepesi (3193 m)
Şakşak Tepesi (3057 m)
Karakaya Dağı (3115 m)
Buzgölü Tepesi (3162 m)
Köhmen Dağı (3045 m)
Sivri Tepesi (1931 m)
Kurtlu Tepesi (2711 m)
Güneşönü Tepesi (2078 m)
Çengelli Dağı (2596 m)
Güneydoğu Toroslar
Dördük Dağları (Malatya ili)
Şakşak Dağları (Malatya ili)
Ulubaba Dağı (Malatya ili)
- Ziyaret Tepesi (2000 m)

Nehirler ve çaylar

Munzur Çayı
Tağar Çayı
Hozat Deresi
Pülümür Çayı
Peri Suyu
Murat Nehri
Çaltı Çayı
Karabel Çayı
Tatlı Çayı
Nih Çayı
Kozluk Çayı
Kekikpınar Çayı
Göynük Çayı
Tuzla Çayı
Gülan Çayı
Karabudak Çayı
Çardaklı Deresi
Çayönü Deresi
Kaynarca Deresi
Bayram Deresi

Barajlar

Keban Barajı
Özlüce Barajı
Tercan Barajı
Dipni Barajı
Çipköy Barajı
Konaktepe Barajı

Geçitler

Haramidere Geçidi
Tağar deresi Kanyonu
Ali Boğazı Kanyonu
Dürüt Deresi Geçidi
Barığ Kanyonu Geçidi
Değirmendere Kanyonu Geçidi
Çimento Geçidi (Kemaliye)
Karababa Geçidi (Arapgir)
Övdelik Geçidi (Arapgir)
Örtülü Geçidi (Arapgir)
Tırnık Geçidi (Palu)
Çobantaş Geçidi (Göynük)
Kurucu Geçidi (Karakoçan - Bingöl arası)
Buğlan Geçidi (Solhan)
Kovalık Geçidi (Başköy)
Sipikör Geçidi (Erzincan)
Kolçekmezdağ Geçidi (Erzincan)
Sakaltutan Geçidi (Refahiye - Erzincan arası)
Arpayazbeli Geçidi (Refahiye)
Sünübeli Geçidi (Gümüşakar)
Çorakboğazı Geçidi (Karacaören)
Karşar Geçidi (Divriği)
Karabel (Beypınarı - Beulucan arası)
Kızbeli (Çetinkaya - Beypınarı arası)
Kızıldağ Geçidi (İmranlı - Refahiye)
Kubbe Geçidi (Çolaklı)
Kömürhan Geçidi (Kale)
Koç Geçidi (Sivrice)

Tarih

Dersim bölgesinin en eski ahalisinin Urartular olduğu kabul edilmektedir.^[17] Bölge, tarih boyunca Urartu, Ahameniş, Roma, Bizans, Çubukoğulları,^[18] Saltuklu Beyliği,^[19] Mengücekliler,^[20] Selçuklu Devleti, Eretna Beyliği ve Osmanlı yönetiminde kalmış, cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte Türkiye hakimiyetine girmiştir.

Dipnotlar

^ Nazmi Sevgen (1890 - 1980): Dersim uzumanı olan emekli Jandarma Yarbayı.

Kaynakça

^ Cap. L. Molyneux-Seel, "A Journey in Dersim", Geographical Journal, 44/1 (1914), s. 49-68.
^ ^a ^b Mehmet Yıldırım, "Desimlu Aşireti'nden Dersim Sancağı'na" 7 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2012, s. 23-37.
^ Zehiroğlu, Ahmet M. ; "Trabzon İmparatorluğu 2", Lazika Yayın Kolektifi, Nisan 2016, Trabzon, ISBN 978-605-4567-52-2, s. 77
^ ^a ^b Türkiye Rehberi 1 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1991. s. 962.
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2019.
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 3 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020.
^ Ermeni Bilimler Akademisi Yayını, Erivan, 1973, s. 249-250.
^ http://www.academia.edu/12542955/Dersim_in_Cumhuriyet_%C3%96ncesindeki_Sosyo-Ekonomik_Yap%C4%B1s%C4%B1_%C3%9Czerine_Bir_%C4%B0nceleme^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ ^a ^b ^c ^d Dersim Raporu, İletişim Yayınları, s. 36
^ Élisée Reclus, Lazistan, Ermenistan ve Kürdistan, 1893
^ Dersim Raporu, İletişim Yayınları, s. 49
^ Ali Kaya, Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi, Demos Yayınları, s. 29.
^ "Dersim Sancağının Kurulmasından Sonra Karşılaşılan Güçlükler ve Dersim Sancağı ile İlgili Bu Dönemde Yazılan Raporlar (1875-1918)" (PDF). 2 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
^ Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s. 12.
^ ^a ^b Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s. 12.
^ Ahmet Hezarfen, Cemal Şener, Osmanlı Belgeleri'nde Dersim Tarihi (Osmanlıca-Türkçe 50 Adet Orijinal Belge), Etik Yayınları, Mart 2003, İstanbul, ISBN 975-8565-06-0, s. 4.
^ "Dersim" maddesi, Türk Ansiklopedisi, Cilt XIII, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1966, s. 109.
^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.

Kardeş projeler

Wikimedia Commons'ta Dersim ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

[15] Nazmi Sevgen (1890 - 1980): Dersim uzumanı olan emekli Jandarma Yarbayı.

[1] Cap. L. Molyneux-Seel, "A Journey in Dersim", Geographical Journal, 44/1 (1914), s. 49-68.

[Mehmet_Yildirim-2] Mehmet Yıldırım, "Desimlu Aşireti'nden Dersim Sancağı'na" 7 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2012, s. 23-37.

[3] Zehiroğlu, Ahmet M. ; "Trabzon İmparatorluğu 2", Lazika Yayın Kolektifi, Nisan 2016, Trabzon, ISBN 978-605-4567-52-2, s. 77

[TR-4] Türkiye Rehberi 1 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1991. s. 962.

[:1-5] "Arşivlenmiş kopya". 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2019.

[:2-6] "Arşivlenmiş kopya". 3 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020.

[7] Ermeni Bilimler Akademisi Yayını, Erivan, 1973, s. 249-250.

[8] ttp://www.academia.edu/12542955/Dersim_in_Cumhuriyet_%C3%96ncesindeki_Sosyo-Ekonomik_Yap%C4%B1s%C4%B1_%C3%9Czerine_Bir_%C4%B0nceleme^{[ölü/kırık bağlantı]}

[:3-9] Dersim Raporu, İletişim Yayınları, s. 36

[10] Élisée Reclus, Lazistan, Ermenistan ve Kürdistan, 1893

[11] Dersim Raporu, İletişim Yayınları, s. 49

[12] Ali Kaya, Başlangıcından Günümüze Dersim Tarihi, Demos Yayınları, s. 29.

[13] "Dersim Sancağının Kurulmasından Sonra Karşılaşılan Güçlükler ve Dersim Sancağı ile İlgili Bu Dönemde Yazılan Raporlar (1875-1918)" (PDF). 2 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.

[14] Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s. 12.

[:0-16] Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s. 12.

[17] Ahmet Hezarfen, Cemal Şener, Osmanlı Belgeleri'nde Dersim Tarihi (Osmanlıca-Türkçe 50 Adet Orijinal Belge), Etik Yayınları, Mart 2003, İstanbul, ISBN 975-8565-06-0, s. 4.

[TA-Dersim-18] "Dersim" maddesi, Türk Ansiklopedisi, Cilt XIII, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1966, s. 109.

[19] "Arşivlenmiş kopya". 14 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.

[20] "Arşivlenmiş kopya". 16 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.

[21] "Arşivlenmiş kopya". 2 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[dn 1]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]