Organel

Organeller, ökaryotik hücrelerin içinde bulunan ve belirli işlevleri yerine getiren, çoğu zarla çevrili hücresel yapılardır. Hücre içinde özelleşmiş görevleri gerçekleştirmek üzere düzenlenmiş bu yapılar, hücrenin yaşamsal faaliyetlerini sürdürmesini sağlar. Hücrenin bir organizma gibi düzenli çalışmasını, organellerin birbiriyle uyum içinde çalışması mümkün kılar.

Tarihçe

Organeller, ilk olarak 19. yüzyılda ışık mikroskobu ile gözlemlenmiştir. Ancak detaylı yapı ve işlevleri, 20. yüzyılda geliştirilen elektron mikroskobu sayesinde anlaşılmıştır. Hücre çekirdeği ilk keşfedilen organellerdendir.

Genel özellikleri

Organeller, hücre zarının içine yerleşmiş yapılar olup çoğunlukla membran (zar) ile çevrilidir. Her biri belirli bir biyolojik işlevi yerine getirir: örneğin mitokondri enerji üretirken, ribozomlar protein sentezler. Zar yapıları, hücre içi bölmeler oluşturarak işlevlerin birbiriyle karışmasını önler.

Ribozom hariç, organeller yalnızca ökaryot hücrelerde bulunur. Prokaryot hücrelerde zarlı organeller yoktur; genetik materyal doğrudan sitoplazmada bulunur.

Zarsız organeller

Ribozom: Protein sentezinden sorumludur. Hem prokaryot hem de ökaryot hücrelerde bulunur. Zar içermez.

Tek zarlı organeller

1. Endoplazmik Retikulum (ER)

Granüllü (Kaba) ER: Üzerinde ribozom taşır, sentezlenen proteinleri işler.

Düz ER: Lipit sentezi, detoksifikasyon gibi görevlerde yer alır.

2. Golgi Aygıtı: Hücredeki protein ve lipitleri işleyip paketleyerek ilgili yerlere sevk eder. Hücrenin “postanesi” olarak nitelendirilir.

3. Lizozom: İçerdiği enzimlerle hücre içi sindirim yapar. Yaşlanmış organelleri ve yabancı maddeleri parçalar.

4. Peroksizom: Oksidatif enzimler içerir, zararlı maddeleri (örneğin hidrojen peroksit) etkisiz hale getirir.

Çift zarlı organeller

1. Mitokondri: Hücrenin enerji üretim merkezidir. Besinleri parçalayarak ATP sentezler. Kendi DNA’sına sahiptir, bölünebilir. Endosimbiyoz kökenli olduğu kabul edilir.

2. Kloroplast: Sadece bitki ve bazı protist hücrelerinde bulunur. Fotosentez burada gerçekleşir. Klorofil pigmenti içerir. Tıpkı mitokondri gibi kendi DNA’sı vardır.

3. Çekirdek: Genetik materyali (DNA) içerir ve hücre faaliyetlerini yönetir. Çekirdek zarı ile çevrilidir. İçinde çekirdekçik (nukleolus) bulunur, burada ribozom alt birimleri üretilir.

Özellikle karmaşık yapıdaki ökaryotik hücrelerde birçok organel çeşidi bulunur. Organeller mikroskobun bulunuşundan sonra gözlemlenmeye ve tanımlanmaya başlanmıştır. Bazı hücrebilimcilerin savlarına göre birçok büyük organelin endosimbiyotik bakterilerden köklendiği öne sürülür.

• Mitokondri (çoğu ökaryotlarda)
• Plastitler (bitki ve alglerde)
  • Kloroplast
  • Kromoplast
  • Lökoplast
  • Elayoplast
  • Proteinoplast
  • Rodoplast (kırmızı algde)
  • Apikoplast (sıtma parazitinde)

Bu sava göre diğer organellerin de endosimbiyotik kökleri olduğu öne sürülür. Ancak bu sav bilim çevrelerinde genelde kabul görmemiş ve doğrulanmamıştır.

Temel ökaryotik organeller tablosu

Organel	Görevi	Yapısı	Bulunduğu Yapılar	DNA, RNA
Kloroplast (plastit)	fotosentez	çift kat zarlı	bitkiler, öglenalar	var
Endoplazmik retikulum	madde taşıma	tek kat zarlı	bütün ökaryotlar	yok
Golgi aygıtı	madde depolama, paketleme, salgılama	tek kat zarlı	bütün ökaryotlar	yok
Mitokondri	enerji üretimi	çift kat zarlı	çoğu ökaryotlar	var
Koful	madde depolama ve homeostaz	tek kat zarlı	ökaryotlar	var
Ribozom	Protein Sentezi	zarsız	bütün canlılarda	sadece RNA
Sentrozom	hücrelerin bölünmesinde rol alır.	zarsız	hayvan hücreleri	yok