Vikipedi

Felix Klein

Alman matematikçi, Erlangen Programının yazarı (1849-1925)
Bu madde Alman matematikçi hakkındadır. Fransız rahip için Félix Klein sayfasına bakınız.

Christian Felix Klein (Almanca telaffuz: [klaɪn]; 25 Nisan 1849 - 22 Haziran 1925), grup teorisi, karmaşık analiz, Öklid dışı geometri ve geometri ile grup teorisi arasındaki ilişkiler üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Alman matematikçi ve matematik eğitimcisi. Klein'ın geometrileri temel simetri gruplarına göre sınıflandıran 1872 Erlangen programı, döneminin matematiğinin büyük kısmının etkili bir senteziydi.

Felix Klein
DoğumFelix Christian Klein
25 Nisan 1849(1849-04-25)
Düsseldorf, Ren, Prusya Krallığı, Alman Konfederasyonu
Ölüm22 Haziran 1925 (76 yaşında)
Göttingen, Hannover, Özgür Prusya Devleti, Weimar Cumhuriyeti
Defin yeriStadtfriedhof Göttingen
51°31′56.435″K 9°54′34.758″D / 51.53234306°K 9.90965500°D / 51.53234306; 9.90965500
MilliyetAlman
VatandaşlıkAlman Konfederasyonu, Alman İmparatorluğu, Weimar Cumhuriyeti
EğitimRheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn (1868), Berlin Humboldt Üniversitesi
Mezun olduğu okul(lar)Bonn Üniversitesi
Tanınma nedeniErlangen programı
Klein şişesi
Beltrami–Klein modeli
Klein Matematik Bilimleri Ansiklopedisi
ÖdüllerDe Morgan Madalyası (1893)
Bavarian Maximilian Order for Science and Art (1898)
Copley Madalyası (1912)
Ackermann–Teubner Anma Ödülü (1914)
Pour le Mérite for Sciences and Arts
Kariyeri
DalıMatematik, Diferansiyel geometri, Grup teorisi, Geometri
Çalıştığı kurumErlangen-Nürnberg Üniversitesi (1872-1875), Münih Teknik Üniversitesi (1875-1880), Leipzig Üniversitesi (1880-1886), Göttingen Üniversitesi (1886-1913), Berlin Teknik Üniversitesi
TezUeber die Transformation der allgemeinen Gleichung des zweiten Grades zwischen Linien-Coordinaten auf eine canonische Form (1868)
Doktora
danışmanı		Julius Plücker (1. danışman), Rudolf Lipschitz (2. danışman)
Doktora öğrencileriFerdinand von Lindemann (1873), Carl Gustav Axel Harnack (1875), Ludwig Bieberbach (1910), Adolf Hurwitz (1881), Grace Chisholm Young, Maxime Bôcher, Oskar Bolza (1886), Max Brückner, Frank Nelson Cole, Friedrich Dingeldey, Friedrich Engel, Ernst Fiedler (1885), Henry Burchard Fine, Otto Fischer, August Föppl (1886), Erwin Finlay-Freundlich, Robert Fricke, Philipp Furtwängler (1896), Georg Helm, Edward Kasner, Conrad Heinrich Müller, Alexander Ostrowski, Erwin Papperitz, Julio Rey Pastor, Hermann Rothe, Friedrich Schilling, Victor Schlegel, Virgil Snyder, Otto Staude, Walther von Dyck (1879), Adolf Weiler (1873), Max Winkelmann (1904), Alexander Witting (1886), Karl Rohn (1878), Henry Seely White (1891), Edward Burr Van Vleck (1893), Adolf Weiler, Anton Aloys Timpe, Reinhold Müller, Max Winkelmann, Mary Frances Winston Newson, Karl Wieghardt, Paul Friedrich Biedermann, Josef Diekmann, Wilhelm Braun, Ludwig Wedekind, Joseph Gierster, Ernst Julius Martin Lange, Guido Weichold, Ernst Wilhelm Fiedler, Paul Richard Domsch, Georg Friedrich, Paul Gustav Heinrich Nimsch, Richard Emil Olbricht, Willibald Alexander Reichardt, Johannes Karl August Schröder, Henry Dallas Thompson, Karl Schellenberg, Ernst Ritter, Th. Glauner, Frederick Shenstone Woods, Charles Jaccottet, W. Ihlenburg, Wilhelm Behrens, Otto Paul Pfitzner, Rudolf Karl Ferdinand Böger, Wilhelm Bretschneider, Bernhard Oscar Herrmann, Gustav Berger, Rudolf Besser

Hayatı

değiştir

Felix Klein 25 Nisan 1849'da Prusyalı bir ailenin çocuğu olarak Düsseldorf'ta[1] doğdu. Babası Caspar Klein (1809-1889), Ren Eyaleti'nde görevli bir Prusya hükûmet yetkilisinin sekreteriydi. Annesi, Sophie Elise Klein'dı (1819-1890, Evlilik öncesi soyadı Kayser).[2] Düsseldorf'taki Gymnasium'a katıldı, daha sonra fizikçi olma niyetiyle[3] 1865-1866 Bonn Üniversitesi'nde matematik ve fizik okudu. O zamanlar Julius Plücker, Bonn'un matematik ve deneysel fizik profesörüydü, ancak Klein asistanı olduğunda, 1866'da Plücker'in ilgisi esas olarak geometri idi. Klein doktorasını 1868'de Bonn Üniversitesi'nden Plücker'ın gözetiminde yaptı.

Plücker 1868'de öldü ve çizgi geometrisinin temeli hakkındaki kitabını eksik bıraktı. Klein, Plücker'in Neue Geometrie des Raumes'ın ikinci bölümünü tamamlayan en bariz kişiydi ve böylece 1868'de Göttingen'e taşınan Alfred Clebsch ile tanıştı. Klein ertesi yıl Berlin ve Paris ziyaretleri esnasında Clebsch'i de ziyaret etti. Temmuz 1870'te, Fransa-Prusya Savaşı'nın başında Paris'teydi ve ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. 1871'in başlarında Göttingen'de kısa bir süre için öğretim görevlisi olarak atanmadan önce Prusya Ordusunda sağlık memuru olarak görev yaptı.

Erlangen, 1872'de henüz 23 yaşındayken Klein profesörü olarak atandı.[4] Bunun için, onu zamanının en iyi matematikçisi olarak gören Clebsch tarafından uygun bulundu. Klein, çok az öğrencinin olduğu Erlangen'de kalmak istemedi ve 1875'te Münih'teki Technische Hochschule'de profesörlük teklif edilmesinden memnun oldu. Orada Alexander von Brill ile birlikte, Adolf Hurwitz, Walther von Dyck, Karl Rohn, Carl Runge, Max Planck, Luigi Bianchi ve Gregorio Ricci-Curbastro dahil olmak üzere birçok mükemmel öğrenciye ileri kurslar verdiler.

1875'te Klein, filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel'in torunu Anne Hegel ile evlendi.[5]

 
Leipzig döneminde Klein.

Technische Hochschule'de beş yıl geçirdikten sonra Klein, Leipzig'de bir geometri kürsüsüne atandı. Meslektaşları arasında Walther von Dyck, Rohn, Eduard Study ve Friedrich Engel de vardı. Klein'ın Leipzig'deki 1880-1886 yılları, hayatını temelden değiştirdi. 1882'de sağlığı çöktü; 1883-1884'te depresyona girdi.[6] Yine de araştırmalarına devam etti; Onun hiperelliptik sigma fonksiyonları üzerine 1886 ve 1888 yılları arasında yayınlanan ufuk açıcı çalışması bu dönemden kalmadır.

Klein, 1886'da Göttingen Üniversitesi'nde profesörlüğü kabul etti. O andan itibaren, 1913 emekli olana kadar, Göttingen'i matematik araştırmaları için dünyanın en önemli merkezi olarak yeniden kurmaya çalıştı. Bununla birlikte, geometri geliştiricisi olarak kendi başrolünü Leipzig'den Göttingen'e asla transfer etmeyi başaramadı. Göttingen'de matematik ve fizik arasındaki arayüz, özellikle de mekanik ve potansiyel teori ile ilgili çeşitli dersler verdi.

Klein'ın Göttingen'de kurduğu araştırma ünitesi, dünya çapında bu tür ünitelerin en iyisi için örnek teşkil etti. Haftalık tartışma toplantılarını başlattı ve matematiksel bir okuma odası ve kütüphane oluşturdu. 1895'te Klein, David Hilbert'i Königsberg Üniversitesi'nde işe aldı. Bu atamanın büyük önemi olduğunu kanıtladı; Hilbert, Göttingen'in matematikteki önceliğini 1932'de emekli olana kadar geliştirmeye devam etti.

Klein'ın editörlüğünde Mathematische Annalen, dünyanın en iyi matematik dergilerinden biri oldu. Clebsch tarafından kuruldu, Klein'ın yönetimi altında büyüdü, Berlin Üniversitesi'ndeki Crelle's Journal'a rakip oldu ve sonunda geçti. Klein, düzenli olarak toplanan ve demokratik bir ruhla kararlar alan küçük bir editörler ekibi kurdu. Dergi ilk olarak karmaşık analiz, cebirsel geometri ve değişmezlik teorisi alanlarında uzmanlaştı. Ayrıca gerçel analiz ve yeni grup teorisi için önemli bir çıkış noktası sağladı.

1893'te Klein, Dünya Kolomb Sergisi'nin bir parçası olarak Chicago'da düzenlenen Uluslararası Matematik Kongresi'nde önemli bir konuşmacıydı.[7] Göttingen, kısmen Klein'in çabalarından dolayı 1893'te kadınları kabul etmeye başladı. Klein, hayranlık duyduğu Arthur Cayley'nin İngiliz öğrencisi Grace Chisholm Young tarafından Göttingen'de bir kadın tarafından yazılan ilk matematik doktora tezini yönetti. 1897'de Klein, Hollanda Kraliyet Sanat ve Bilim Akademisi'nin yabancı bir üyesi oldu.[8]

1900'lerde Klein, okullarda matematik öğretimiyle ilgilenmeye başladı. 1905'te analitik geometrinin, diferansiyel ve integral Kalkülüsün temellerinin ve fonksiyon kavramının ortaokullarda öğretilmesini öneren bir planın formüle edilmesinde etkili oldu.[9][10] Bu öneri, dünyanın birçok ülkesinde kademeli olarak uygulanmıştır. 1908'de Klein, Roma Uluslararası Matematikçiler Kongresi'nde Uluslararası Matematiksel Öğretim Komisyonu'nun başkanı seçildi.[11] Onun rehberliğinde, Komisyon'un Almanlardan oluşan kısmı, Almanya'daki her seviyede matematik öğretimi üzerine birçok cilt yayınladı.

1893'te London Mathematical Society, Klein'a De Morgan Madalyası verdi. 1885'te Royal Society üyeliğine seçildi ve 1912'de Copley Madalyası ile ödüllendirildi. Ertesi yıl sağlığı bozuk olduğu için emekli oldu, ancak birkaç yıl daha evinde matematik öğretmeye devam etti.

Klein, I. Dünya Savaşı'nın ilk aşamalarında Almanya'nın Belçika'yı işgalini desteklemek için kaleme alınan Doksan Üçler Manifestosu'nun doksan üç imzacısından biriydi.

1925'te Göttingen'de öldü.

Çalışmaları

değiştir

Klein'ın tezi, çizgi geometrisi ve mekaniğe uygulamaları, Weierstrass'ın temel bölenler teorisini kullanarak ikinci derece çizgi komplekslerini sınıflandırdı.

Klein'ın ilk önemli matematiksel keşifleri 1870'te yapıldı. Sophus Lie ile birlikte Kummer yüzeyindeki asimptotik çizgilerin temel özelliklerini keşfetti. Daha sonra bir grup izdüşümsel dönüşüm altında değişmeyen eğriler olan W-eğrilerini araştırdılar. Daha sonraki çalışmalarında önemli bir role sahip olacak olan grup kavramını Klein'a tanıtan Lie idi. Klein ayrıca Camille Jordan'dan da grupları öğrendi.[12]

 
El yapımı Klein Şişesi

Klein, kendi adını taşıyan "Klein şişesini" tasarladı, üç boyutlu Öklid uzayına gömülemeyen tek taraflı kapalı bir yüzey, ancak "içeriden" diğer ucuyla birleşmek için kendi içinden geri dönen bir silindir olarak kendi içine daldırılır. 4 ve daha yüksek boyutlardaki Öklid uzayına gömülmüş olabilir. Klein şişesi konsepti, 3 boyutlu bir Möbius şeridi olarak tasarlandı ve bir yapım yöntemi, iki Möbius şeridinin kenarlarının bağlanmasıydı.[13]

1890'larda Klein matematiksel fiziği daha yoğun bir şekilde çalışmaya başladı ve Arnold Sommerfeld ile jiroskop üzerine yazdı.[14] 1894'te, Encyklopädie der mathematischen Wissenschaften adını alan, uygulamalarını da içeren bir matematik ansiklopedisi fikrini başlattı. 1935 yılına kadar ayakta kalan bu girişim, kalıcı değer konusunda önemli bir standart referans sağlamıştır.[15]

Erlangen programı

değiştir

1871'de Göttingen'deyken Klein geometride büyük keşifler yaptı. Öklidyen ve Öklidyen olmayan geometrilerin Cayley-Klein metriğiyle belirlenen metrik uzaylar olarak kabul edilebileceğini gösteren Öklid Olmayan Geometri Üzerine (On the So-called Non-Euclidean Geometry) adlı iki makale yayınladı. Bu içgörü, Öklid dışı geometrinin ancak ve ancak Öklid geometrisi olduğu takdirde tutarlı olduğu, Öklidyen ve Öklid dışı geometrilere aynı statüyü veren ve Öklid dışı geometri hakkındaki tüm tartışmaları sona erdiren sonuca sahipti.Arthur Cayley döngüsel olduğuna inandığı için Klein'ın argümanını asla kabul etmedi.

Erlangen programı (1872) olarak bilinen belirli bir dönüşüm grubu altında değişmeyen bir uzayın özelliklerinin incelenmesi olarak Klein'ın geometri sentezi, matematiğin evrimini derinden etkiledi. Bu program, Klein'ın Erlangen'de profesör olarak yaptığı açılış konuşmasıyla başlatıldı, ancak bu vesileyle yaptığı asıl konuşma değildi. Program, kabul gören modern yöntem haline gelen birleşik bir geometri sistemi önerdi. Klein, belirli bir geometrinin temel özelliklerinin, bu özellikleri koruyan dönüşüm grubu tarafından nasıl temsil edilebileceğini gösterdi. Böylece programın geometri tanımı hem Öklidyen hem de Öklid dışı geometriyi kapsıyordu.

Şu anda, Klein'ın geometriye katkılarının önemi açıktır. Matematiksel düşüncenin o kadar büyük bir parçası oldular ki, ilk sunulduğunda yeniliklerini takdir etmek ve çağdaşlarının tümü tarafından hemen kabul edilmediklerini anlamak zordur.

Karmaşık analiz

değiştir

Klein, karmaşık analiz üzerindeki çalışmasını matematiğe yaptığı en büyük katkı olarak gördü, özellikle şu konulardaki çalışmaları:

eliptik modüler fonksiyonlar ve otomorfik fonksiyonlar tarafından sağlanır.

Klein, modüler grubun, düzlemi mozaiklemek için karmaşık düzlemin temel bölgesini hareket ettirdiğini gösterdi. 1879'da modüler grubun bir görüntüsü olarak kabul edilen PSL (2, 7)'nin hareketini inceledi ve şimdi Klein dörtleniği olarak adlandırılan bir Riemann yüzeyinin açık bir temsilini elde etti. Denklemi   olan eğirinin izdüşümsel uzayda karmaşık bir eğri ve simetri grubunun 168 dereceden PSL (2, 7) olduğunu gösterdi. Ueber Riemann'ın Theorie der cebebraischen Funktionen und ihre Integrale (1882) adlı eseri, karmaşık analizi geometrik bir şekilde ele alır ve potansiyel teori ile açıkorur gönderimleri birbirine bağlar. Bu çalışma akışkanlar dinamiğinden gelen fikirlere dayanıyordu.

Klein, derecesi > 4 olan denklemleri değerlendirdi ve özellikle beşinci derecenin genel denklemini çözmek için aşkın yöntemlerle ilgileniyordu. Charles Hermite ve Leopold Kronecker'in yöntemlerine dayanarak, Brioschi'ninkilere benzer sonuçlar verdi ve daha sonra problemi (yirmi eşkenar üçgen yüzlü) ikosahedral grubu aracılığıyla tamamen çözdü. Bu çalışma, eliptik modüler fonksiyonlar üzerine bir dizi makale yazmasını sağladı.

Klein, ikosahedron üzerine 1884 tarihli kitabında cebir ve geometriyi ilişkilendiren bir otomorfik fonksiyonlar teorisini kurdu. Poincaré, 1881'de otomorfik fonksiyonlar teorisinin bir taslağını yayınladı ve bu, iki adam arasında dostane bir rekabetle sonuçlandı. Her ikisi de yeni teoriyi daha eksiksiz bir şekilde kuracak büyük bir Tekdüzelik teoremini ifade etmeye ve kanıtlamaya çalıştı. Klein böyle bir teoremi formüle etmeyi ve bunu ispatlamak için bir strateji tanımlamayı başardı.

Klein, otomorfik ve eliptik modüler fonksiyonlar hakkındaki çalışmasını, Robert Fricke ile 20 yıllık bir süre boyunca yazdığı dört ciltlik bir incelemede özetledi.

Bazı çalışmaları

değiştir

Bibliografya

değiştir

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Snyder, Virgil (1922). "Klein's Collected Works". Bull. Amer. Math. Soc. 28 (3): 125-129. doi:10.1090/S0002-9904-1922-03510-0. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  2. ^ Felix Klein in Leipzig: mit F. Kleins Antrittsrede, Leipzig 1880 (Almanca). 2011. s. 195. ISBN 978-3-937219-47-9. 
  3. ^ Halsted, George Bruce (1894). "Biography: Felix Klein". The American Mathematical Monthly. 1 (12): 416-420. doi:10.2307/2969034. 
  4. ^ Landmark Writings in Western Mathematics 1640-1940. Elsevier. 2005. s. 546. ISBN 978-0-08-045744-4. 
  5. ^ Chislenko, Eugene; Tschinkel, Yuri. "The Felix Klein Protocols" 8 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Notices of the American Mathematical Society, August 2007, Volume 54, Number 8, pp. 960-970.
  6. ^ Hilbert (İngilizce). New York: Springer-Verlag. 1996. s. 19. ISBN 9781461207399. 15 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  7. ^ "Come to the Fair: The Chicago Mathematical Congress of 1893 by David E. Rowe and Karen Hunger Parshall". A Century of Mathematical Meetings. American Mathematical Society. 1996. s. 64. ISBN 9780821804650. 
  8. ^ "Felix C. Klein (1849-1925)". Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. 23 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2015. 
  9. ^ The Routledge International Encyclopedia of Education. Routledge. 2013. s. 373. ISBN 978-1-317-85358-9. 
  10. ^ Handbook on the History of Mathematics Education. Springer Science & Business Media. 2014. ss. 499-500. ISBN 978-1-4614-9155-2. 
  11. ^ Handbook on the History of Mathematics Education. Springer Science & Business Media. 2014. s. 503. ISBN 978-1-4614-9155-2. 15 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  12. ^ O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "Felix Klein", MacTutor Matematik Tarihi arşivi 
  13. ^ Klein Bottles – Numberphile, 22 Haziran 2015, 20 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 26 Nisan 2017 
  14. ^ Werner Burau and Bruno Schoeneberg "Klein, Christian Felix." Complete Dictionary of Scientific Biography. 2008. Retrieved 4 December 2014 from Encyclopedia.com: http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-2830902326.html 23 Mayıs 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  15. ^ Ivor Grattan-Guinness (2009) Routes of Learning: Highways, Pathways, Byways in the History of Mathematics, pp 44, 45, 90, Johns Hopkins University Press, 0-8018-9248-1
  16. ^ Cole, F. N. (1892). "Vorlesungen über die Theorie der elliptischen Modulfunktionen von Felix Klein, Erste Band" (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 1 (5): 105-120. doi:10.1090/S0002-9904-1892-00049-3. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  17. ^ White, Henry S. (1894). "Review: The Evanston Colloquium: Lectures on Mathematics by Felix Klein" (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 3 (5): 119-122. doi:10.1090/s0002-9904-1894-00190-6. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  18. ^ a b Hutchinson, J. I. (1903). "Review: Vorlesungen über die Theorie der automorphen Functionen von Robert Fricke & Felix Klein, Erste Band & Zweiter Band" (PDF). 9 (9): 470-492. 25 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  19. ^ Bôcher, Maxime (1902). "Review: Gauss' wissenschaftlichen Tagebuch, 1796—1814. Mit Anwendungen von Felix Klein" (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 9 (2): 125-126. doi:10.1090/s0002-9904-1902-00959-2. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  20. ^ Thompson, Henry Dallas (1899). "Review: Mathematical Theory of the Top by Felix Klein" (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 5 (10): 486-487. doi:10.1090/s0002-9904-1899-00643-8. 27 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  21. ^ Scott, Charlotte Angas (1896). "Review: Vorträge über ausgewählte Fragen der Elementargeometrie von Felix Klein" (PDF). Bull. Amer. Math. Soc. 2 (6): 157-164. doi:10.1090/s0002-9904-1896-00328-1. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  22. ^ Smith, David Eugene (1928). "Review: Vorlesungen über die Entwicklung der Mathematik im 19. Jahrhundert von Felix Klein. Erste Band" (PDF). 34 (4): 521-522. 4 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  23. ^ Allen, Edward Switzer (1929). "Three books on non-euclidean geometry". Bull. Amer. Math. Soc. 35: 271-276. doi:10.1090/S0002-9904-1929-04726-8. 

Konuyla ilgili yayınlar

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Felix Klein ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
 
Vikisöz'de Felix Klein ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Felix_Klein&oldid=34414422" sayfasından alınmıştır