Erivan Vilayeti (Safevî Devleti)
Erivan Vilayeti (Farsça: ولایت ایروان), veya diğer ismiyle Çukur Saad (Farsça: چخور سعد), Safevi İmparatorluğu'nun günümüz Ermenistan toprakları merkezli bir vilayetiydi. Bölgenin başkenti, Safevî valilerinin bulunduğu şehir olan Erivan'dı.[1]
Iravan Velāyat-e Iravān Çukur Saad | |
|---|---|
 Bayrak | |
| Tür | Safevî İmparatorluğu'nunun bir bölgesi |
| Başkent | Erivan |
| Hükûmet | Vilayet |
Safevi döneminin sonunda vilayet, Beyazıt, Mağazbert, Maku, Nahçıvan, Sederek, Şadidlu, Zaruzbil ve aşiret bölgesi Dunbuliler olarak çeşitli alt idari bölgelere sahipti.[1]
Erivan ve Karabağ illeri, İran Ermenistanını oluşturan iki idari bölge idi.[2][3]
Tarih değiştir
İlin alternatif adı Çukur Saad, on dördüncü yüzyıldan beri kullanılan bir isimdir.[1] Adın kökeni, Timur’a Orta Asya’da eşlik eden Türk Saadlu kabilesinin lideri olan Amir Saad'a dayanmaktadır.[1][4] Saadlu halkı, liderleri Amir Saad altında öne çıkmış ve Amir Saad’ın valisi olduğu Erivan’a yerleşmiştir.[1][4] Çukur Saad, "Saad Vadisi" anlamına gelmektedir.[4]
Erivan Vilayeti topraklarını da içermiş tarihi Ermenistan Krallığı, Safevî İmparatorluğu'nun en eski günlerinden beri bu devletin bir parçası olmuştur.[1] 1502 yılında, Erivan'a ilk vali ataması Şah I. İsmail (1501-1524) tarafından gerçekleştirilmiştir ve Safevi kraliyet kaynaklarında ilden 1505 ve 1506 gibi erken bir tarihte de söz edilmektedir.[1] 1555 Amasya Barış Anlaşması sonucunda Safeviler'in kralı I. Tahmasb (1524-1576), Ermenistan'ın batı kısmını genişlemekte olan Osmanlı Devleti'ne devretmek zorunda kalmıştır.[5]
1578'de, Osmanlılar Safevi İmparatorluğunu işgal etti ve 1583'te Erivan eyaletine el koydu.[1] 1604’te ise Safevi Kralı I. Abbas (1588-1629) bölgede Safevi egemenliğini yeniden kurmuştur.[6]
Aynı yıllarda, eyaletin güvenlik açıklarına sahip olduğunun fark eden Kral Abbas, Ermenilerin topluca Erivan Eyaletini de içeren Ermenistan topraklarından İran'ın iç kısımlarına tehcir edilmelerini emretmiştir.
On yedinci yüzyılın başlarında, 19.000 adet Katolik Ermeni, Nahçıvan, Ernjak ve Jahuk bölgelerinde üç kasaba ve on iki köyde yaşamaktaydılar ve hizmetlerinde on Katolik kilisesi bulunuyordu.[7] Safevi İmparatorluğu'nun çökmeye başladığı 17. yüzyılın ikinci yarısında, I. Süleyman döneminde (1666-1694), Nahçıvanlı Katolik Ermenilerin durumu kötüleşti.[7] Devlet görevlileri tarafından artan dinsel hoşgörüsüzlük ve suistimalin sonucu olarak, Nahçıvan Ermeni Katoliklerinin büyük çoğunluğu müslüman olmak zorunda bırakılmıştır.[7] Geri kalan azınlık Ermeni Apostolik Kilisesi'ne geri dönmüş veya İzmir, İstanbul ve Bursa gibi Osmanlı İmparatorluğu'ndaki diğer şehirlere göç etmiştir. [7]
1639'da Safeviler ve Osmanlılar, Zuhab Antlaşması sonucunda Doğu Ermenistan'ın bir İran, Batı Ermenistan ise bir Osmanlı toprağı olduğunu kabul etmişlerdir. 1639'dan sonraki bu dönem, ilde barış ve refaha sebep olmuştur. On yedinci yüzyılın sonunda ise Erivan Eyaleti, imparatorluktaki Katolik misyonerliklerin merkezi haline gelmiştir. [7]
1679 yılında, il çok sayıda kayda değer yapının yıkılmasına ve hasar görmesine neden olan bir depremin merkez üssü idi.
1714 yılında, vilayetin başkenti Erivan'ın belediye başkanı Muhammed Rıza Bey Fransa'nın yeni Safevi büyükelçisi olarak atanmıştır.[8]
1724'te Osmanlı ve Rus güçleri çökmekte olan imparatorluğu istila etmiş ve İstanbul Antlaşması (1724) ile fethedilen bölgeleri aralarında bölmeyi kabul etmişlerdir. Anlaşma uyarınca, Osmanlılar Erivan eyaletinin topraklarını kazanmıştır.[9]
1735'te Nadirkulu Bey (daha sonra Nadir Şah olarak bilinecektir) Erivan Eyaleti de dahil olmak üzere, Kafkasya üzerindeki Safevi kontrolünü restore etmiştir. 1736'da ise Safevîleri sınır dışı edip Afşar Hanedanlığını kurarak kendisi kral olmuştur.
Safevi kuvvetleri değiştir
Erivan Vilayeti, kısmen Osmanlı İmparatorluğu'yu sınır olması nedeniyle Safeviler için büyük öneme sahipti.[1] Kral Süleyman'ın saltanatının (1666-1694) ikinci döneminde Safevî İmparatorluğu'na seyahat etmiş Fransız misyoner ve gezgin Père Sanson, Erivan eyaletinde 12.000 Safevi askerinin görevlendirildiğini yazmıştır. [10]
Dini ve etnik ilişki değiştir
İldeki çoğunluğu Müslümanlar oluştururken, etnik Ermeniler azınlıktı,[11] ancak on dördüncü yüzyılın ortasına kadar Ermeniler Doğu Ermenistan'da çoğunluğu oluşturmuştur.[11] On dördüncü yüzyılın sonunda, Timur'un kampanyaları ve takip eden egemen devletlerin Ermeni halka karşı yürüttüğü tehcirler sonucunda, İslam egemen inanç olmuş ve Ermeniler Doğu Ermenistan'da azınlık konumuna gelmişlerdir.[11]
Valilerin listesi değiştir
| tarih | Vali |
|---|---|
| 1502-? | Karaçe-Elyas Beybordlu |
| 1509-? | Amir Bey Movsellu Torkman |
| 1514-? | Hüseyin Bey Lale Ustaclu'nun oğlu Hamza Bey |
| 1516-1527 | Rumlu Div Sultan |
| 1527 | Süleyman Bey Rumlu |
| 1549-1550 | Hüseyin Han Sultan Rumlu |
| 1551-1568 | Şahkulu Sultan Ustaclu, Hamza Sultan Kazak'ın oğlu |
| 1568-1575 | Tokmak Han Ustaclı |
| 1575-1576 | Ebu Torab Sultan |
| 1576-1577 | Halil Han Afşar |
| 1578-1583 | Tokmak Han Ustaclı |
| 1583-1604 | Osmanlı işgali |
| 1604-1625 | Amir Güne Han Agçe-Koyunlu Kacar (Saru Aslan) |
| 1625-1635 | Tahmasp Ali Han Agçe-Koyunlu Kacar (Şir-bace) |
| 1635-1636 | Osmanlı işgali |
| 1636-1639 | Kalb Ali Han Afşar |
| 1639-1648 | Çağatay Kotuk Muhammed Han |
| 1648-1653 | Kaykhosrow Han Çerkes |
| 1654-1656 | Muhammedkulu Hanı |
| 1656-1663 | Necefkulu Han Çerkes |
| 1663-1666 | Abbaskulu Han Kacar (Amir Gune Han'ın oğlu) |
| 1666-1674 | Safi Han Lezgi |
| 1674 | Saru Han Bey (geçici vali) |
| 1674-1679 | Safikulu Han |
| 1679-1688 | Zal Han |
| 1690-1693 | Muhammedkulu Han |
| 1693 | Farz Ali Han |
| 1695-1698 | Allahkulu Han |
| 1700 | Farz Ali Han |
| 1704 | Muhammed Han |
| 1705 | Abdül-Mesut Han |
| ? -1716 | Muhammed Ali Han |
| 1716-? | Selefin isimsiz oğlu |
| 1719-1723 | Mehr-Ali Han |
| 1723 | Mahmudkulu Han |
| 1724-1735 | Osmanlı işgali |
| 1735-1736 | Nadirkulu Bey (Nadir Şah) |
Ayrıca bakınız değiştir
Kaynakça değiştir
- ^ a b c d e f g h i Floor 2008.
- ^ Bournoutian 2006.
- ^ Payaslian 2007.
- ^ a b c Bournoutian 1992.
- ^ Rayfield 2013.
- ^ Imber 2012.
- ^ a b c d e Kostikyan 2012.
- ^ Floor & Herzig 2012.
- ^ Mikaberidze 2011.
- ^ Floor 2001.
- ^ a b c Bournoutian 1980.
Kaynakça değiştir
- Bournoutian, George A. (1980). "The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826-1832". The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies.
- Bournoutian, George A. (1992). "The Khanate of Erevan Under Qajar Rule: 1795-1828". Persian Studies Series. Mazda Publishers.
- Bournoutian, George A. (2006). A Concise History of the Armenian People (5 bas.). Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBN 1-56859-141-1.
- Floor, Willem (2001). Safavid Government Institutions. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. ISBN 978-1568591353.
- Floor, Willem M. (2008). Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. ss. 1-337. ISBN 978-1933823232.
- Floor, Willem; Edmund Herzig, (Ed.) (2012). Iran and the World in the Safavid Age. I.B. Tauris. ISBN 978-1780769905.
- Kostikyan, Kristine (2012). "European Catholic Missionary Propaganda among the Armenian Population of Safavid Iran". Floor, Willem; Herzig, Edmund (Ed.). Iran and the World in the Safavid Age. I.B.Tauris. ISBN 978-1780769905.
- Hacikyan, Agop Jack; Basmaijan, Gabriel; Franchuk, Edward S.; Ouzounian, Nourhan, (Ed.) (2005). "The Heritage of Armenian Literature". The Heritage of Armenian Literature: From the eighteenth century to modern times. Detroit: Wayne State University Press. s. 133. ISBN 978-0814332214.
- Imber, Colin (2012). "The Battle of Sufiyan, 1605: A Symptom of Ottoman Military Decline?". Floor, Willem; Herzig, Edmund (Ed.). Iran and the World in the Safavid Age. I.B.Tauris. ISBN 978-1780769905.
- Matthee, Rudi; Floor, Willem; Clawson, Patrick (2013). The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars. I.B. Tauris. ss. 1-320. ISBN 978-0857721723.
- Mikaberidze, Alexander, (Ed.) (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 1). ABC-CLIO. ISBN 978-1598843378.
- Payaslian, Simon (2007). The History of Armenia: From the Origins to the Present. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0230608580.
- Rayfield, Donald (2013). Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. ISBN 978-1780230702.