Vikipedi

Supikler

Supikler ya da Pasifik Yupikleri, Alutikler (kendilerince Sugpiaq sg, Sugpiak dual, Sugpiat pl ya da Alutiiq sg, Alutiik dual, Alutiit pl), Güney Alaska'da yaşayan Yupik kolundan Eskimo halkıdır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabilmektedir.[1]

Supikler
(Sugpiaq , Alutiiq)
Agnguaq (dans) kıyafeti içinde bir Supik
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Amerika Birleşik Devletleri3.500[1]
Diller
Supikçe , İngilizce
Din
Hristiyanlık (genellikle Ortodoks)

  1. ^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
Nacaq (boncuklu kadın başlığı), Chugach, 1890
Kodiak Adasından Supik eserleri: oyma figürler, fok tuzak maskesi, çanak, burun parçası, zıpkın (ayaquq) ve oklar (ruuwaq)
Kodiak
Batı Supik coğrafyası
Doğu Supik coğrafyası
Chugach Dağları
Chugach Milli Ormanı
Chugach Milli Ormanı

Adlandırma değiştir

Alaska'yı Aleut Adalarından keşfe başlayan Rus kâşif, kürk tüccarı ve yerleşimciler tarafından Aleut (Rusça: Алеутъ) adı verilen yerliler,[2] o zamanın Rusçasında bugünkü Aleutları ve Kodiak Adası'ndaki Yupik Eskimolarını (İngilizce: Alutiiq) kapsıyordu. Rusçadaki Aleut adının, keşifteki Sibirya halklarından (? Çukçi) kılavuzların dilinde "sahil sakini"[3] anlamına gelen bir kelimeden çıktığı sanılıyor. 1784 yılında Kodiak Adasında bulunan Three Saints Koyuna (Supikçe: Sun'alleq) yerleşen Rus kürk tüccarları (Rusça: промышленник), Supiklerle karşılaşan ilk Avrupalılardır. Supikler, kültürel açıdan Aleutlara en çok benzeyen Eskimolardır.[4] Günümüzde Alaska'daki Eskimoların üç kültür grubundan birini Aleutlar ile Supikler oluşturur.[5] Aleutlar ile Supikleri bir tutup aynı adla anan Ruslar,[6] Aleut Adalarındaki Aleutlardan (Unangan) ayırmak için Kodiak Adasındaki Supikleri "Kodiak Aleutu" (dönemin Rusçasıyla Алеутъ Кадьякскiй, okunuşu: Aleut Kadyakskiy) ve dillerini de "Kodiak Dili" (Rusça: Кадьякскiй Языкъ, okunuşu: Kadyakskiy Yazık) olarak adlandırmışlardır. Uzun yıllar Ruslaşma asimilasyonu geçiren Kodiak Supikleri, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Alutiiq biçiminde kendilerine ikinci ad olarak verirler. Bu Alutiiq adı İngilizcede Supiklerin genel adı olarak yaygınlaşmaktadır. Atka Aleutları Ruslardan kalma Aleut adını Aliguutax̂ biçiminde kendileri için kullanırlar.

İngilizcede Alutiiq, Sugpiaq, Sugpiat, Supik, Suk, Pacific Gulf Yupik, Gulf Yupik[7][8][9] gibi farklı adlarla anılırlar.

2000 ABD Nüfus sayımında Supikler "Alutiiq Aleut", "Bristol Bay Aleut", "Chugach Aleut", "Koniag Aleut" ve "Sugpiaq" gibi adlarla ayrı ayrı geçerken asıl Aleutlar "Unangan Aleut" adıyla yer alıyor.[10]

Eskimo halkları içindeki yeri değiştir

Kabileleri değiştir

Supikler dil ve kültürlerine göre iki ana gruba ayrılır:

Batı ve Doğu Supik kabileleri birbirinden ayrılmış ve coğrafyaları karadan ve denizden Alaska Atabasklarından Denağina Kızılderililerince bölünmüştür.

Komşuları değiştir

Supiklerin komşuları olarak batıda Unangan da denilen Aleutlar (Supikçe Taya'uq), kuzeybatıda Alaska Yupikleri (Supikçe Pamanarmiut) ile Denağina Kızılderilileri (Supikçe Kenaayuq), kuzeydoğuda Ahtna Kızılderilileri ve doğuda da Eyak ve Tlingit (Supikçe Swaciit) Kızılderilileri bulunur.

Ruslar ile Amerikalılardan başka, sonradan gelen Çinliler (Supikçe Cing'iyak) ve Japonlar (Supikçe Yapuunsaq) da kontakt kurulan halklardır.

Tarih değiştir

Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar Eskimo halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup (Eskimo ve Aleut) olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.[11]

1784 yılında Grigoriy Şelihov (Rusça: Григорий Иванович Шелихов, okunuşu: Grigory İvanoviç Şelihov) tarafından Sitkalidak adasındaki Awa’uq (KOD 450 Sitkalidak Refuge Rock site) yerleşiminde Awa’uq Katliamı (Sitkalidak Massacre ya da Awa'uq (Refuge Rock) massacre[12]) yapılmış ve 500-2000 kadar Supik Eskimosu öldürülmüş, 1000 kadarı da tutsak alınmıştır.[13]

Arkeolojik sitler değiştir

Nüfus değiştir

Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabiliyor.[1]

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı[15]

ALASKA etnik nüfus anadilini konuşabilen % konuşabilme yaşı
1980 . . . .
Sibirya Yupikleri 1.100 1.050 95 yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler 17.000 14.000 80 yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler 12.000 5.000 40 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler 3.000 1.000 33 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar 2.200 700 35 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992 . . . .
Sibirya Yupikleri 1.100 1.050 95 yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler 18.000 12.000 67 yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler 13.000 4.000 31 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler 3.100 600 19 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar 2.100 400 19 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı

Dil ve eğitim değiştir

Ana madde: Supikçe

Yaklaşık 3000 kişilik Supik nüfusundan 400 kadarı anadilini konuşabiliyor.

1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Supik öğrencilerin sayısı :[16]

Okul Bölgesi Anadilini konuşabilenler Konuşamayanlar Toplam öğrenci sayısı
Anchorage . 2 2
Kenai 1 66 67
Lake & Peninsula . 47 47
Toplam 1 115 116

Avcılık ve toplayıcılık değiştir

 
Som balığı kurutma, N. B. Miller'in kamerasıyla, Old Harbor, Alaska, 1889
 
Deniz aslanları, Afognak yakınlarındaki Raspberry Adası

Geleneksel Supik avcılığı diğer Eskimo halklarıyla benzerlik gösterir. Alaska'nın doğasının çetin oluşu, açlık (kaik) kaygısıyla denizde (imaq) ve karada (nunat) yenebilecek her şeyin avlanılmasını ya da toplanmasını gerektirir. Supiklerin yaşadığı coğrafya Alaska'daki en güney bölge olduğu için kuzeydeki Yupik ve İnyupik coğrafyasına nazaran daha iyi durumdadır.

Av araç ve gereçleri arasında kayak (qayaq) ile kayık (angyaq) ve kürek (anguaq) ava ulaşma ve taşıma işinde değerlidir. Silah olarak ok (ruuwaq) ve yay (qitguyaq) ile zıpkın (ayaquq) kullanılır. Beyazlardan gördükleri ateşli silahlar (nutek) da sonradan ava dahil olmuştur. Av şapkası (caguyaq) ve av torbası (ekgwik) avın olmazlarındandır.

Kara memelileri olarak ren geyiği (tuntuq), boz ayı (taquka'aq), samur (aaquyaq), tavşan (kuskanat), tilki (kaugya'aq), kakım (amitatuk) ve gelengi (qanganaq) avlanır.

Deniz memelileri arasında balinalar (arwaq) başta olmak üzere yunus (mangaq), denizaslanı (wiinaq) ile foklar (aataak, isuwiq) en değerli deniz avlarıdır. Bunları deniz samuru (arhnaq) takip eder.

Kuşlar, etinden ve derisi ile diğer uygun kısımlarından yararlanılan hayvanlardır. Bunlar arasında ördekler (saqul'aq), martı (qatayaq), yelkovan (tuungat) ve karabatak (agasuuq) sayılabilir. Kuşların tüyleri (culuk) süslemede kullanılırken, yumurtaları (manik) da toplanır.

Deniz omurgasızları arasında kiton (urriitaq), deniz tarağı (mamaayaq), ahtapot (amikuq) ve deniz hıyarı (uutuk) gözde toplama avlardır.

Balıkçılık da yapılır. Balıkçı kayığı (paRaguutaq) ile ağ (kugyaq), olta (iqsak) ve kargı (panaq) ana balıkçılık malzemeleridir. En gözde balıklar som balığı (iiliksak, amartuq, niklliq, qakiiyaq) türleriyle diğer balık türleri (anciq, waa'uq, sagiq, iqalluarpak, iqalluak) gelir. Bunlar taze olarak tüketildiği gibi, ileride yemek için kurutulur (tamuuq) ya da tuz (taryuq) ve duman (puyuq) kullanarak tuzlanır ya da tütsülenerek (kupcuunaq) saklanır.

Bitkiler açısından fakir olan coğrafyada yenebilecek böğürtlensi ya da üzümsü meyveler (alagnat, cuawak, aqagwik, kenegtaq, puyurniq, muuguat) ve sebzeler (aatunaq) az olsa da vitamin alımı açısından değerlidir.

Din değiştir

Şamanizm değiştir

Ana madde: Eskimo-Aleut şamanizmi

Geleneksel Eskimo dini şamanizm, Supiklerde de görülür. Eskiden dini amaç taşıyan şamanistik törenler, günümüzde folklorik gösteriden ileriye gitmez. Bunda Rusların Ortodoksluğu Supiklere kabul ettirmelerinin rolü vardır. Şaman (kalla'alek), ruh (sua) ve hayalet (tanraq, tangruaq) şamanlığın ana kavramlarıdır.

Hıristiyanlık değiştir

 
Rus Ortodoks kilisesi, Nikolaevsk, Alaska

Törenler değiştir

Aynı zamanda şamanistik gösteride de kullanılan müzik olarak davul (cauyaq) ve şarkı (atuun) ile dans (agnguaq) bütünlük oluşturur. Maskeler (giinaquq ve giinaruangcut ya da maaskaat) de bunları tamamlar, böylece müzik ve dans törensel nitelik kazanır. Ruslardan aldıkları akordeon (kaRmuniaq) yeni müzik aletleridir.

Takı ve desenler törensel niteliklidir. Kadınların boncuktan yapılan şapkası (nacaq), bilezik (tayarnerutaq), kulak küpesi (kulunguaq), dudak küpesi de denilen labret (kulut'ruaq) ve dövme (kRasiruaq) tipik Eskimo beden aksesuarlarıdır.

Arkeoloji değiştir

Kodiak Adasında, günümüzde 42[17] kişinin yaşadığı Karluk (Supikçe Kal'uq) şehrinde yapılan arkeolojik kazılar şehrin 5000 yıldır insan yerleşimine açık olduğunu göstermektedir.[18] Arkeolojik siteler yönünden gerçekten zengin olan Kodiak'ta tarih öncesine (prehistorik) ait 900 kadar site bulunur.

Ayrıca bakınız değiştir

Simalar değiştir

Dipnotlar değiştir

  1. ^ a b "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
  2. ^ Laurie Shannon Richmond (2011), Regulating a Mystery: Science, colonialism, and the politics of knowing in the Pacific halibut commons 24 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., February 2011
  3. ^ Who are the Alutiiq
  4. ^ "Alaska Native Heritage Center". 12 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2010. 
  5. ^ "Phillip Charette, Yup'ik People". 26 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2010. 
  6. ^ Beyond the Moon Crater Myth: A New History of the Aniakchak Landscape. A Historic Resource Study for Aniakchak National Monument and Preserve (Russians assigned the catchall term Aleut to both the Unangan and Alutiiq speakers, modifying each group with a geographic adjective)
  7. ^ Language in the USA 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Cambridge University Press, 1981
  8. ^ "List of Alutiiq (Sugpiaq) language resources". 12 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2013. 
  9. ^ Clemens-Peter Herbermann, Bernhard Gröschel & Ulrich Hermann Waßner (1997), Sprache & Sprachen, Fachsystematik der Allgemeinen Sprachwissenschaft und Sprachensystematik, Mit ausführlichen Terminologie- und Namenregistern, Harrasowitz Verlag
  10. ^ "U.S. Census Bureau, Census 2000" (PDF). 29 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ağustos 2010. 
  11. ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010. 
  12. ^ "Afognak Village Timeline". 6 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2013. 
  13. ^ Ben Fitzhugh (2003), The Evolution of Complex Hunter-Gatherers on the Kodiak Archipelago 27 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., In Hunter-Gatherers of the North Pacific Rim, edited by J. Habu, J. Savelle, S. Koyama, and H. Hongo. SENRI Ethnological Studies no. 63. National Museum of Ethnology, Osaka, Japan. Pp. 13-48.
  14. ^ Tom Brown (1992), Kodiak Was Center For Eskimo Society, The Seattle Times. Monday, September 14, 1992
  15. ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
  16. ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010. 
  17. ^ "Alutiiq Museum". 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2010. 
  18. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2010. 

Dış bağlantılar değiştir

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Supikler&oldid=31040668" sayfasından alınmıştır