Kâtip Çelebi
Kâtip Çelebi ya da Hacı Halife[1] (Şubat 1609, İstanbul - 6 Ekim 1657, İstanbul); tarih, coğrafya, bibliyografya ve biyografya ile ilgili çalışmalar yapmış Türk-Osmanlı bilim insanı ve aydını.[2] Dünya bilim edebiyatında en ünlü ve bilinen eseri; İslam dünyasının en değerli eserlerini içeren 15.000'e yakın kitabı ve 10.000'e yakın müellifi (yazar) alfabetik dizin sistemine göre tanıtan Keşf ez-zunûn 'an esâmî el-kutub ve'l-fünûn ve daha sonra İbrahim Müteferrika tarafından basılan meşhur coğrafya ansiklopedisi Cihannümâ ile tanınır. Kâtip Çelebi, az sayıdaki 17. yüzyıl Osmanlı nesir yazarları arasındadır.[3]
Kâtip Çelebi | |
|---|---|
 Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ adlı eserinden alınan ve İbrahim Müteferrika tarafından 1728'de basılan Hint Okyanusu ve Çin Denizi haritası. | |
| Doğum | Şubat 1609 İstanbul |
| Ölüm | 6 Ekim 1657 İstanbul |
Yaşamı
değiştir1609 yılında İstanbul'da doğdu. Babasının adı Abdullah'tı. Babası, Osmanlı devlet ve siyaset adamlarının yetiştirildiği Enderûn kurumunda eğitim görerek yetişmiş bir askerdir. Kâtip Çelebi'nin asıl adı Mustafa bin Abdullah'tır. Ordu kâtipliğinde bulunduğu için ulema ve halk arasında Kâtip Çelebi lakabı ile tanındı. Doğuda Hacı Halife, batıda ise Hacı Kalfa olarak tanınır. Hacca gittiği ve uzman memur (halife) olduğundan ötürü bu lakap ile de anılmıştır.[4]
Eğitimi
değiştir6 yaşına geldiğinde ilk eğitimini almak için babası tarafından görevlendirilen İmam İsa Halife El-Kırımî'den Kur'an okumayı, tecvid kurallarından Mukaddime-i Cezeriyye'[5] yi ve namazın şartlarını öğrendi.[6] Devrin adeti üzerine, öğrendiklerini Mesih Paşa Darülkurrâsı'nda ezbere dinletti. Zekeriya Ali İbrahim Efendi ile Nefes-zâde'den ders gördü, Kur'an'ı yarısına kadar ezberleyerek aynı Darülkurrâ'da okudu. İlyas Hoca'dan tasrif (Arapça kelime bilgisi) ve avâmil (Arapça dilbilgisi üzerine yazılmış eser) öğrendi.
Böğrü Ahmet Çelebi adlı hattattan yazı dersleri aldı.[6] On dört yaşına geldiğinde babasının aylığından 14 dirhem harçlık bağlanılarak babasının yanında Anadolu Muhasebesi Kalemi'nde şakird (stajyer) olarak devlet görevine başladı (1622-23). Kalemdeki halifelerin (uzman memur) birinden hesap-muhasebe sistemini, Erkam adı verilen yazışma kurallarını ve dönemin devlet belgelerinde kullanılan Siyakat yazısını öğrendi.
Memurluk Yılları
değiştir1624 yılında Abaza Mehmed Paşa İsyanı'nı bastırmak amacıyla hazırlanan ordunun defterlerini tutan birimde (Silâhdar Alayı) yer alarak babası ile birlikte Tercan Seferi'ne katıldı. Kayseri yakınlarında Abaza Mehmed Paşa birlikleriyle yapılan savaşa (7 Eylül 1624) tanıklık etti. Eseri Fezleke'de bu seferin ayrıntılarını ve anılarını bildirmektedir.[7] Ordu ile birlikte Musul'a geldiklerinde (Ağustos-Eylül 1626) babası öldü ve Camii Kebir Mezarlığı'na defnedildi. Babasının vefatından bir ay sonra, aynı sefer kuvvetinde görev yaptıkları amcası da Nusaybin-Cerahlu bölgesinde öldü. Kâtip Çelebi bunun üzerine orduda görev yapan başka bir akrabasıyla birlikte Diyarbakır'a geldi. Diyarbakır'da kaldığı sırada babasının arkadaşlarından Mehmed Halife adlı bir yüksek bürokrat tarafından Süvari Mukabelesi'ne tayin edilerek İstanbul'a döndü (1627-1628). Burada Kâdızâde'nin derslerini takip etmeye başladı. Aynı yıl içinde Erzurum Kuşatması'na katıldı. Erzurum'dan Tokat'a dönüş yolunda, kış mevsiminin bastırması sebebiyle orduyla birlikte büyük zorluklar yaşadı.
Kâtip Çelebi, 1630 yılında Hüsrev Paşa'nın maiyetinde bulunarak Hamedan ve Bağdat Seferi'ne katıldı. Bu seferle ilgili olarak Cihannümâ''da ve Fezleke'de, uğradığı şehir ve bölgeler ile ordu tarafından ele geçirilen şehir, kale ve menzillerin bilgilerini vermektedir. Bağdat Kuşatması'nda ordunun defterini tuttu. Seferden sonra tekrar İstanbul'a dönerek Kâdızâde'nin derslerine katıldı. Bu zaman aralığında, Kâdızâde'den Tefsir, İhya-i Ulûm, Şerh-i Mevakıf, Dûrer ve Tarikat (Tarikat-ı Muhammediyye) okudu. 1633-1635 yılları arasında, Halep Seferi'nde hacca gitme fırsatı buldu.
Çatışma ve sefer olmadığı zamanlarda Halep'te kitapçıları ve kütüphaneleri gezerek ileride yazacağı büyük eseri Keşf ez-Zunûn 'an Esâmî el-Kutub ve'l-Fünûn (كشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون) için biyografik ve bibliyografik temeli teşkil edecek notları hazırlamaya başladı. Halep Seferi yıllarında, sahaflarda kitap toplayıp elde ettiği hazineyi okuyarak kendini geliştirdi. Dönüşte bir kış Diyarbakır'da kalıp oradaki bilgin ve aydınlarla görüştü. 1635 yılında IV. Murad ile Revan Seferine katıldı. On yıl kadar çeşitli savaşlarda bulunduktan sonra İstanbul'a döndü ve çeşitli alanlardaki bilimlerle uğraşır oldu.
A'rec Mustafa Efendi, Ayasofya Dersiâmı (öğretim görevlisi) Abdullah Efendi ve Süleymâniye Dersiâmı Mehmed Efendi'den ders aldı. A'rec Mustafa Efendi'yi kendisine üstad edindi. Bir yandan kendisi öğrenirken diğer yandan birçok öğrenciye ders verdi.
1645 yılında Girit Seferi'ne katılması sayesinde haritaların nasıl yapıldığını inceleme fırsatını buldu ve bu konuyla ilgili eserlerde çizilen haritaları gördü. Bu arada görevinden ayrılarak üç yıl devlette çalışmadı. Bu üç yıl içinde kimi öğrencilerine çeşitli konularda dersler verdi. Bu zaman içinde sık sık hastalandığı için tedavi çareleri bulmak amacıyla çeşitli tıp kitaplarını okudu. Pek çok eserini bu yıllarda yazmıştır. 1648'de Takvimü't-Tevarih adlı eseri nedeniyle dönemin Şeyhülislamı Abdürrahim Efendi aracılığıyla kalemde ikinci halifelik görevine atandı.[8]
Ölümü
değiştirKâtip Çelebi 1657 yılında öldü. Mezarı, Vefa'dan Unkapanı’ndaki Unkapanı Köprüsü'ne inen büyük caddenin sağ kenarındaydı.
Kâtip Çelebi çalışkan, iyi huylu, vakarlı, az konuşan, çok yazan biri olarak bilinir. Arapça, Farsça yanında Latince'yi de bilirdi. Osmanlı Devleti'nde Batı bilimleriyle fazla ilgilenen ve bu bilimleri Doğu bilimleriyle karşılaştırıp sentezini yapan ilk Türk bilim adamlarından biridir. Unesco tarafından doğumunun 400. yılı münasebetiyle 2009 yılı Kâtip Çelebi Yılı ilan edilmiştir.[9]
Eserleri
değiştirCoğrafya
değiştir- Levâmiu’n-Nur fi Zulmeti Atlas Minur
- Müntehab-ı Bahriye (Kitab-ı Bahriye)
- Cihannümâ
Tarih
değiştir- Fezleket Akvâl’l-Ahyâr fi ilmi’t-târîh ve’l-ahbâr: Bir mukaddime, üç usûl ve bir son sözden oluşan Arapça fezleke. Elimizde olmayan 1300 adet yazma kaynak kullanılarak yazılan bu eser; varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdarların tarihi olarak özetlenebilecek bir tarih kitabıdır.
- Türkçe Fezleke
- Tuhfet el-Kibâr fi Esfâri el-Bihâr (Tuhfetü'l-Kibâr fi Esfâri’l-Bihâr)
- Takvîmü't-Tevârîh: 1648 tarihine kadar yaşanmış olayların kronolojik açıklamasını içerir. Eser, Arapça ve Farsça basılmış; İtalyanca, Latince ve Fransızcaya çevrilmiştir.
- Târîh-i Frengi tercümesi
- Revnaku’s-Saltana (Târîh-i Kostantiniyye ve Kayâsire) tercümesi
- Düstûrü'l-Amel lî Islâhi'l-Halel
- İrşâdü'l-Hıyâfâ ilâ Târîhi'l-Yunân ve'r-Rûm ve'n Nasârâ (Yunan, Rum ve Hristiyan Tarihi Hakkında Doğrulukları Gösterme) risâlesi
Bibliyografya
değiştir- Keşf el-Zunun an Asâmi el-Kutub ve el-Fünûn: Arapça yazılmış 15.000'e yakın kitap ve 10.000'e yakın yazarı tanıtan büyük bir bibliyografya ansiklopedisi mâhiyetindedir. Mısır’da, Almanya’da, İstanbul’da basıldı. Latince ve Fransızcaya çevrilmiştir.[10] İlimlerin sayımını ve taksimini konu edinecek ölçüde, kitapları (kütüb) ve ilmî disiplinleri (fünûn) içeren geniş muhteviyatlı bir eserdir. Müellifi tarafından sonradan "Keşfü'z-Zunûn an Esamü'l-Kütübi ve'l-Fünûn" şeklinde adlandırılmıştır.
- Süllemü'l-Vüsûl ilâ Tabakâti'l-Fuhûl
- Câmi el-Mütûn Min Cüll el-Fünûn
Din
değiştir- Mîzânü’l-Hak fi İhtiyâri’l-Ehakk
- İlhâm el-Mukaddes Min el-Feyz el-Akdes (el-İlhâmü'l-Mukaddes Mine'l-Feyzi'l-Akdes) risâlesi[11][12]
Sosyal, Kültürel ve Halk Bilimi
değiştir- Tuhfetü el-Ahyâr fi el-Hikem ve el-Eş’âr (Tuhfetü'l-Ahyâr fi'l-Hikem ve'l-Emsâl ve'l-Eş'âr)
- Dürer-i Müntesire ve'l Gurer-i Münteşire (Dağılmış İnciler ve Saçılmış Yıldızlar)
- Recmü’r-Râcim Bi’s-Sîn ve'l-Cim
- Beyzâvi Tefsiri şerhi
- Muhammediyye şerhi
- Kanunnâme
- Tütün risâlesi
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Britannica Ansiklopedisi, Katip Çelebi maddesi 13 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Katip Çelebi". 16 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2024.
- ^ Bayatlı, Altay (1 Ocak 2022). "Osmanlı ve Kutup Stratejisinin Haritacılık Tarihi ve Coğrafi Keşifler Perspektifinden İncelenmesi / Examining of The Ottoman and Polar Strategy from The Perspective of The History of Cartopital and Geographical Discoveries". Kalite ve Strateji Yönetimi Dergisi: 39-91. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2022.
- ^ "Orhan Şaik Gökyay; Kâtip Çelebi, Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri", Katip Çelebi - Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler", Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991
- ^ Kur’an’ın özgün telaffuz biçimini kayıt altına almayı amaçlayan Tecvid İlmi bünyesinde sayısız eser kaleme alınmış, bu eserlerden bazıları sonraki çalışmalar için temel metin olma vasfı elde etmiştir. Bunlardan biri de İbnu’l-Cezerî’nin el-Mukaddime fî-mâ alâ’l-Kârii en Ya‘lemeh isimli recez formundaki manzum eseridir. Gerek tecvid eserlerine vakf-ibtidâ ve Mushaf imlası gibi başlıkların girmesine öncülük etmesi gerekse de vecizliği, manzum oluşu ve Kur’an okuyucusunun ihtiyaç duyduğu temel bilgileri içeriyor olması sayesinde el-Mukaddime zamanla Kur’an eğitim ve öğretiminin vazgeçilmez kaynaklarından biri hâlini almış, ezberlenmesi yönünde de bir gelenek oluşmuştur. Bu özellikleri sebebiyle el-Mukaddime çok sayıda şerh çalışmasına da konu olmuştur. Mushaf ve tecvid alanındaki akademik çalışmalarıyla bilinen Prof. Dr. Ğânim Kaddûrî el-Hamed’in eş-Şerhu’l-Vecîz alâ’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye isimli muhtasar şerhi bunlardan biridir. Muhtasar Mukaddime-i Cezeriyye Şerhi adıyla Türkçe’ye aktarılan bu veciz şerh, hem el-Mukaddime’yi gerekli temel bilgiler çerçevesinde izaha tabi tutmakta hem de Kur’an okuyucusunun ve Kur’an öğreticisinin ihtiyaç duyacağı tüm ilave bilgileri derli toplu bir biçimde sunmaktadır.
- ^ a b a.g.e., sayfa 4.
- ^ a.g.e., sayfa 5.
- ^ "Katip Çelebi Kimdir? Hayatı, Eserleri". www.turkedebiyati.org. 17 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.
- ^ Katip Çelebi’nin 400. Doğum Yıldönümü Kutlamaları. 20 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. aregem.kulturturizm.gov.tr. Erişim Tarihi:19.10.2016
- ^ "Kâtip Çelebi, Keșf-el-Zunun (Osmanlica .doc formatli)". 23 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Bayatli, Altay (22 Ekim 2020). "Cumhuriyet ve Osmanlı Arşivlerinde Kutuplar / Earth's Poles in The State Archives of The Republic of Turkey and Ottoman". Dördüncü Ulusal Kutup Bilimleri Çalıştayı (İngilizce). 29 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2022.
- ^ Bayatli, Altay (9 Aralık 2021). "Arşivler Işığında Osmanlı ve Kutuplar / Ottoman and Poles in Light of Archives". 5. Ulusal Kutup Bilimleri Çalıştayı Özet Kitabı. 29 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2022.
Dış bağlantılar
değiştir- Katip Çelebi'nin Hayatı ve Eserleri 12 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Bekir Karliga, "The Horizon of Katip Celebi’s Thought", Kaynak: The MuslimHeritage.com
- [1]9 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)