Vikipedi

III. Hattuşili

Yaklaşık MÖ 1267-1237 tarihleri arasında hüküm sürmüş Hitit kralı

III. Hattuşili (Hattušili),[2] yaklaşık MÖ 1267-1237[3] tarihleri arasında hüküm sürmüş Hitit kralıdır. II. Murşili'nin bilinen dördüncü ve en küçük oğludur. Daha kral olmadan önce Kizzuvatna orijinli bir rahibe olan, Puduhepa ile evlenmiş ve Puduhepa en söz sahibi Hitit kraliçelerinden biri olmuştur. Günümüzde Hititlerin başkenti Hattuşaş'ta yapılan kazılarda, III. Hattuşili dönemine ait yüzlerce doküman bulunmuştur.

III. Hattuşili
Ortada: “Büyük Kral Hattuşili, Büyük Kraliçe Puduhepa”; çevresinde: “Büyük Kral, Hatti Kralı, Kahraman, Nerik’in Fırtına tanrısının ve Samuha’nın tanrıçası İştar’ın sevgili kulu, Tabarna Hattuşili’nin mührü”[1]
Hitit Kralı
Hüküm süresiMÖ 1267–1237
Önce gelenIII. Murşili
Sonra gelenIV. Tuthaliya
Eş(ler)iPuduhepa
Çocuk(lar)ıNerikaili, Tuthaliya, Huzziya, Hesni, Hanutti, Kurakura, Ewri-Şarruma(?), Şauşgaruntiya(?), Gassulaviya, Kiluşhepa, Maathotneferure, Henti(?).
BabasıII. Murşili
Hitit kralları listesi
Hititler-Dönemler

MÖ 23. yüzyıl- MÖ 12. yüzyıl (Orta kronoloji)

Hatti Kralları (Beylikler Dönemi)
Pamba
Pithana
Piyusti
Anitta
Eski Krallık MÖ 17. yüzyıl - MÖ 16. yüzyıl
Labarna
I. Hattuşili
I. Murşili
I. Hantili
I. Zidanta
Ammuna
I. Huzziya
Telepinu
Orta Krallık MÖ 15. yüzyıl
Alluvamna
Tahurvaili
II. Hantili
II. Zidanta
II. Huzziya
I. Muvatalli
Yeni (Büyük) Krallık Dönemi MÖ 14. yüzyıl - MÖ 12. yüzyıl
I. Tuthaliya
I. Arnuvanda
II. Hattuşili(?)
II. Tuthaliya
Genç Tuthaliya(?)
I. Şuppiluliuma
II. Arnuvanda
II. Murşili
II. Muvatalli
III. Murşili
III. Hattuşili
IV. Tuthaliya
Kurunta(?)
III. Arnuvanda
II. Şuppiluliuma

Ailesi

değiştir

Babası II. Murşili ve annesi Gassulaviya’dır. Bilinen iki erkek kardeşi II. Muvatalli ve Halpaşulupi, ve kız kardeşi Massanauzzi’dir. Bilinen oğulları Nerikkaili, Tuthaliya, Hannutti, Huzziya, Hesni, ve Kurakura; bilinen kızları Amurru kralı Benteshina ile evlenen Gassulaviya, Isuwa kralı Ari-Şarruma ile evlenen Kiluşhepa ve II. Ramses ile evlenen Hititçe ismi bilinmeyen Maathorneferure’dir. İsimleri bilinmeyen iki diğer kızı II. Ramses (ikinci eş) ve Amurru kralı Şauşgamuwa ile evlenmiştir. Şauşgaruntiya ve Ewri-Şarruma isimli prenslerin[4] ve Henti isimli bir prensesin de Hattuşili’nin çocukları olduğu düşünülmektedir.[5]

Dönemdaşları

değiştir

III. Hattuşili’nin hükümdarlığı sırasında Mısır’da II. Ramses, Babil’de Kadaşman-Turgu, II. Kadašman-Enlil ve muhtemelen Kudur-Enlil, Asur’da I. Şalmaneser ile dönemdaştır. Aynı dönemde Hititlere bağımlı krallarıklardan Karkamış’ta Ini-Teşşub, Isuwa’da Ari-Şaruma, Tarhuntaşşa’da Kuruntiya, Seha Nehri Ülkesi’nde Masturi, Mira’da Kupanta-Kurunta, Amurru’da Benteşina, Ugarit’te Ammittamru II krallık yapmıştır.

Gençliği

değiştir

Hattuşili’nin çocukluğundan beri süren kronik rahatsızlıkları olduğu bilinmektedir. Kendi anlatımına göre Tanrıça İştar (Şausga)[6], ağabeyi Muvatalli’ye bir rüyada görünerek babası Murşili’ye Hattuşili'in hayatının kısa olacağını, ancak onu bir rahip olarak tanrıçaya adarsa hayatta kalacağını söyledi. Bu nedenle, babası onu Samuha'da tanrıça İştar’ın rahibi olarak atadı ve bu görevini II. Muvatalli'nin hükümdarlığı boyunca sürdürdü.[7]

 
Fraktin Kaya Kabartmasından detay: Sağda Hattuşili, soldaki Fırtına tanrısına adak sunuyor

Yukarı Ülke Valiliği ve Hakpis Krallığı

değiştir

Muhtemelen daha ağabeyi tahta çıkmadan önce Hitit sarayındaki en yüksek mevkilerden biri olan Saray Muhafızları Komutanlığı’na[8] atanmıştı. Kardeşi II. Muvatalli döneminde bu pozisyonda devam etti ve çeşitli görevlerde bulundu. Ordu komutanlığı yaptı ve kuzeyde Kaşkalara karşı önemli başarılar kazandı. Muvatalli tarafından Yukarı Ülke valisi olarak atandı.[9] Daha sonra gene kuzey bölgesinde olan Hakpis[10] şehrinde Fırtına Tanrısı rahibi ve Hakpis kralı mevkisine getirildi.[11] Hattuşili’nin Hakpis merkezli krallığı Ishupitta, Marista, Hissashapa, Katapa, Hanhana, Darahna, Hattena, Durmitta, Pala, Tummanna, Gassiya, Sappa, and Hulana Nehri topraklarını içine alan geniş bir bölgeydi.

Arma-Tarhunta ile İhtilaf

değiştir

Yukarı Ülke bölgesinin valisi olmasıyla bölgenin önceki valisi kuzeni Arma-Tarhunta[12] ile ihtilafa düştü. Bu pozisyonun kendisinden ve ailesinden alınması dolayısıyla Arma-Tarhunta, Hattuşili’ye karşı ithamlarda bulunarak itibarsızlaştırmaya çalıştı. Hattuşili de Arma-Tarhunta ve ailesini kendisine karşı büyücülükle suçladı. II. Muvatalli, her iki tarafı da dini bir sınavdan geçirdi ve kardeşi Hattuşili’yi suçsuz buldu. Buna rağmen Arma-Tarhunta’nın girişimleri bir süre daha devam etti ve en nihayetinde Arma-Tarhunta ve ailesi suçlu bulunarak toprakları Hattuşili'ye verildi. Hattuşili, ilerlemiş yaşından dolayı Arma-Tarhunta’ya dokunmadı ancak eşi ve diğer oğullarını Alaşiya’ya (Kıbrıs) sürgüne gönderdi ve ailenin mal varlığını Samuha’daki İştar tapınağına hibe etti.[13]

Kaşka Savaşları

değiştir

Bu dönemde Kaşka ile çatışmalar devam etti. Hattuşili, güneyde Suriye ile meşgul olan kardeşinden yeterince yardım alamadığı halde Kaşkaya karşı çeşitli savaşlardan galip gelerek bir çok şehri ele geçirdiğini belirtir.[14]

Suriye Seferi

değiştir

Hatuşili’ye ait yazılardan, Kadeş Savaşı sonrasında Hattuşili’nin Muvatalli’nin yardımına gittiği anlaşılmaktadır:

“Kardeşim Muvattalli Mısır kralına ve Amurru kralına karşı sefere çıkıp, Mısır ve Amurru krallarını yendikten sonra Aba'ya[15] geri döndü. Kardeşim Muvattalli Aba'yı yendiğinde, o . . . Hatti'ye geri döndü, ama beni Aba'da bıraktı.”[16]

Hattuşili ülkesine dönerken, tanrıça İştar’a adaklar sunmak üzere Kizzuvatna bölgesindeki Lavazantiya’ya uğradı ve burada baş rahip Pentib-Şarri’nin kızı Puduhepa ile tanışarak evlendi. Puduhepa'nın Hattuşili’nin bütün hayatı boyunca en büyük destekçisi olduğu ve krallığı döneminde de saray hayatında önemli bir otorite haline geldiği belgelerden anlaşılmaktadır. Hakpis’e döndüğünde tekrar Kaşka isyanları ile mücadele etti, Kaşka içindeki müttefiklerinin de yardımıyla isyanı bastırdı, bir çok şehri restore etti ve yeniden nüfuslandırdı.

 
III. Hattuşili'nin Savunması, tarihin ilk otobiyogrofilerinden biri (İstanbul Arkeoloji Müzesi)

Bu dönemde, Muvatalli tarafından yenilgiye ugratılıp Amurru tahtından indirilen kral Benteşina'yı , Muvatalli’nin onayıyla Hakpis’te yanına aldırdı. Benteşina ile kurduğu arkadaşlık neticesinde ileride kendi krallığı döneminde Benteṣina’yı tekrar Amuuru krallığına getirip sadık bir müttefik kazanacakdı.[17]

III. Murşili dönemi ve Hattuşili’nin isyanı

değiştir

II. Muvatalli’nin ölümüyle, veliahtı Urhi-Teşşub, III. Murşili ismini alarak tahta çıktı. Hattuşili, Hakpis kralı olarak devam etti ve bu dönemde 200 yıldan daha uzun bir zaman önce Hitit hakimiyetinden çıkmış olan Fırtına tanrısının kutsal Nerik şehrini Kaşkalardan geri almayı başararak önemli bir zafer elde etti:

“Leydim, Arinna'nın Güneş Tanrıçası, eski kralların Nerik'i nasıl ihmal ettiğini sen biliyorsun. Geçmişin o krallarına silahlar verdin, Leydim, Arinna'nın Güneş Tanrıçası, ve onlar çevredeki düşman topraklarını zapt ettiler ama kimse Nerik şehrini ele geçirmeye çalışmadı. Bir kral değil sadece bir prens olmasına rağmen Nerik’i ancak hizmetkarın Hattuşili ele geçirdi.”[18]

III. Muşili, babası II. Muvatalli zamanında Tarhuntaşşa’ya taşınan sarayı tekrar Hattuşa’ya taşıdı ve bu bölgede aşırı güçlenmiş olan Hattuşili’nin imtiyazlarını zaltmaya başaldı. Fakat Hakpis ve Nerik şehirlerini de onun kontrolünden almaya kalktığında Hattuşili isyan etti:

“Yedi yıl boyun eğdim. Fakat ilahi bir emirle ve insani bir dürtüyle, Urhi-Teşşub[19] beni yok etmeye çalıştı. Hakpis ve Nerik'i benden aldı. Artık boyun eğmedim ve savaş açtım. Fakat bunu yaparken, savaş arabalarıyla veya sarayda ona karşı ayaklanarak hiçbir suç işlemedim. Uygar bir şekilde ona şöyle ilettim: 'Benimle düşmanlığa başladın. Şimdi sen Büyük Kralsın, fakat ben sadece bir kalenin kralıyım. Bana bıraktığın tek şey bu. Gel! Samuha'nın tanrıçası İştar ve Nerik'in Fırtına Tanrısı davayı bizim için karara bağlasın!'”[20]

Hattuşili kuzeydeki başarıları sonucunda elde ettiği çevresi ve gücüyle yüksek mevkideki bir çok kişinin, hatta Seha kralı Masturi gibi kimi vasal kralların desteğini aldı. Önce III. Murşili’nin sürgünden geri getirdiği, Arma-Tarhunta’nın oğlu Sapaziti komutasındaki bir orduyu yendi; sonra da Samuha kentine kaçan Murşili’yi esir etti ve Hattuşa’ya giderek hükümdarlığını ilan etti.[21]

Hükümdarlığı

değiştir

Hattuşili’nin hükümdarlığı dönemindeki genel politika mevcut sınırları korumak ve Mısır, Babil, Asur gibi büyük krallıklarla barışta kalmak şeklinde özetlenebilir. Sürgüne gönderilmiş olan III. Murşili’nin Mısır’a sığınması ve II. Ramses’in Hattuşa’dan gelen iade taleplerine karşılık bunu bilmezden gelmesi başlarda ilişkilerin kötüleşmesine yol açsa da, zamanla düzeldi bir kaç yıl sonra II. Ramses'in saltanatının 21. yılında, MÖ 1259 civarında, iki kral arasında Mısır-Hatti Barış antlaşması[22] yapıldı. Antlaşma dostluk, düşmanlık başlatmama sözü, savunma ittifakı, halefiyette Hattuşili'nin oğullarına destek ve kaçakların iadesini gibi konuları içermektedir.

Hem kendisi hem kraliçe Puduhepa tarafından Mısır kralı II. Ramses'le yapılan pek çok yazışmaya[23] ilaveten, Babil kralları Kadaşman-Turgu (MÖ 1281–1264) ve II. Kadaşman-Enlil (MÖ 1263–1255) ile de yazıştığı bilinmektedir. Bu mektuplardan benzer bir barış antlamasının Babil kralı Kadaşman-Turgu ile de yapıldığı anlaşılmaktadır.[24] İsimlerin korunmadığı bazı tablet parçalarının da III. Hattuşili ile Asur kralları arasındaki mektuplar olma ihtimali yüksektir.[25] Ayrıca kendine sadık Benteşina’yı tekrar Amurru kralı yaptı ve III. Murşili ile savaşı sırasında kendisini destekleyen III. Murşili’nin üvey kardeşi Kuruntiya’yı Tarhuntaşşa krallığına atadı.[26]

Hattuşili, hem komşu krallıklar hem de kendi vassalları ile ilişkileri aileler arası evliliklerle de sağlamlaştırmaya çalışmış, bir kızı Maathorneferure ismini alarak II. Ramses’in kraliçesi olmuş, Gassulaviya isimli kızı Benteşina ile ve Benteşina’nın bir kızı Hattuşili’nin büyük oğlu Nerikkaili ile evlenmiştir. Kiluşhepa isimli kızı vasalı olan İsuva kralı Ari-Şarruma’yla evlenmiş ve hükümdarlığının ilerleyen yıllarında bir başka kızı tekrar II. Ramses’e eş olarak gitmiştir.[27]

Kuzeyde Kaşka ile hiç bitmeyen çatışma Hattuşili’nin hükümdarlığında da devam etmiş ve buraya onlarca kez sefer düzenlenmiştir. Dönemindeki önemli seferlerden biri batı Anadolu’da Piyamaradu isimli Arzawalı bir liderin yönettiği ayaklanma ve yağmalara karşı oldu. Tawagalawa mektubu olarak bilinen ve III. Hattuşili’ye atfedilen belgeden anlaşıldığı üzere, II. Muvatalli döneminden beri Hititlere karşı yağmalarına devam eden Piyamaradu’nun eylemlerine son vermek için Hattuşili Millawanda’ya (Milet) kadar ilerlemiş ancak rakibinin Ahhiyawa kontrolündeki Ege adalarına kaçmasına engel olamamıştır. Ahhiyawa kralına hitaben yazılan mektupta Hattuşili, kraldan ya Piyamaradu’yu teslim etmesini veya kalıcı olarak alıkoyarak Anadolu’daki eylemlerini engellemesini talep etmektedir.[28]

Ölümü ve Halefi

değiştir

Hattuşili'nin son yıllarının devamlı hastalıkla geçtigi, genel sağlığı dışında özellikle gözleri, ayakları ve kulağından şikayet ettiği, Puduhepa'ya ait dua ve adak metilerinden ve Mısır ile yazışmalardaki doktor ve ilaç taleplerinden anlaşılmaktadır.[29] III. Hattuşili, MÖ 1237 civarında ölmüştür. Hükümdarlığının ilk başlarında büyük oğlu Nerikkaili’yi tuhkanti (veliaht) olarak atamıştı. Ancak daha sonra, muhtemelen kendi öz oğlunu tahta geçirmeyi arzu eden Puduhepa’nın etkisiyle, tuhkanti unvanını Tuthaliya’ya vermiş ve Hattuşili’nin ölümüyle IV. Tuthaliya kral olmuştur.[30] Kraliçe Puduhepa, Hattuşili'nin ölümünden sonra da tavannana olarak nüfuzunu korumuş ve devlet işlerinde etkin bir rol oynamıştır.

Ayrıca bakınız

değiştir

Notlar

değiştir
  1. ^ Mühür için bknz. Herbordt et al 2011, no. 71. Çivi yazılı kısmın orijinali iki bant halindedir. Eksik kısım aynı mühürün diğer kopyalarından tamamlanmıştır.
  2. ^ Hititcedeki š harfinin nasıl okunduğu uzun süre tartışma konusu olmuş, Akadcada bu harf Türkçedeki ş gibi okunduğundan ilk yıllarda bu şekilde kabul edilmiştir. Bugünkü yaygın görüş Hititcede bu sesin s şeklinde okunduğudur, ancak Hattuşili, Murşili, Şuppiluliuma, Hattuşa gibi isimler Türkçe literature yaygın olarak yerleştiğinden bu şekilde bırakılmıştır.
  3. ^ Bu ve aşağıda verilen tarihler takribidir ve "kısa" kronolojiye dayanmaktadır. Bryce, T. (2005) "The Kingdom of the Hittites" 2nd Ed.
  4. ^ Bilgin 2018, ss. 162, 167, 173.
  5. ^ de Martino 2013, ss. 70–71.
  6. ^ Hitit metinlerinde hecelenerek yazıldığında İştar’ın Hurrice karşılığı olan Şauşga şeklinde yazılmıştır.
  7. ^ Hattuşili'nin Savunması §3, i 13–17; Bryce 2005, s. 246.
  8. ^ Hitit metinlerinde GAL MEŠEDI olarak yazılan bu unvan için, bknz. Bilgin 2018, 97–116
  9. ^ Yukarı Ülke, yaklaşık olarak günümüzde Kızılırmak yayının kuzey yarısını ve Sivas’ın kuzeyini kapsayan, Hitit döneminde Hattuşa’nın kuzey ve kuzey doğusundaki geniş bir alanı içeren bölgeye verilen ad. Burney 2004, s. 301.
  10. ^ Kimi tabletlerde Hakmis olarak da yazılmıştır.
  11. ^ Bryce 2005, ss. 232–233.
  12. ^ Hattuşili’nin dedesi I. Şuppiluliuma ve Arma-Tarhunta’nın babası Zida kardeştir.
  13. ^ van den Hout 1998, ss. 60–64.
  14. ^ Bryce 2005, s. 248.
  15. ^ Aba/Apa, Şam şehri civarındadır.
  16. ^ KUB 21.17 i 14–21 ve KUB 31.27 2–7; Beal (1992) s. 307’den çevrilmiştir.
  17. ^ Bryce 2005, s. 241.
  18. ^ Puduhepa'nın Arinna'nın Güneş Tanrıçası'na duası, KUB 21.27 obv. 16–25 (CTH 384); Bryce 2005, s. 260’dan çevrilmiştir.
  19. ^ Hattuşili kendi belgelerinde büyük ihtimalle kasıtlı olarak III. Murşili’nin ismini hep prenslik dönemindeki ismi olan Urhi-Teşşub şeklinde yazmış, Urhi-Teşşub’un aslında Muvatalli’nin bir cariyesinden doğduğu için taht hakkı olmadığını iddia ederek kraliyetini hukuksuz göstermeye çalışmıştır. Ancak belgelerden II. Muvatalli döneminde Urhi-Teşşub’un veliaht prens ilan edildiği anlaşılmaktadır. (bknz. Hawkins 2001, ss. 175–176.)
  20. ^ Hattuşili’nin Savunması §10c, iii 62–72; Bryce 2005, s. 261’den çevrilmiştir.
  21. ^ Bryce 2005, s. 262.
  22. ^ Literatürde yaygın olarak Kadeş Antlaşması olarak bilinir ancak antlaşma Kadeş savaşından 15 yıl sonra yapılmıştır ve metinde savaşa ait hiç bir bahis yoktur. Gene hatalı olarak sık sık tarihteki ilk yazılı barış antlaşması olarak belirtilir, ancak değildir. Hem Hititlere, hem Mesopotamya’daki diğer krallıklara ait onlarca daha eski antlaşma mevcuttur.
  23. ^ Hitit-Mısır yazışmalarının tamamı için bknz. Edel 1994.
  24. ^ Bryce 2005, s. 267; III. Hattuşili’nin II. Kadaşman Enlil’e gönderdiği bir mektup için bknz. Beckman 1999, ss. 138–143.
  25. ^ Klengel 1999, ss. 245–246.
  26. ^ Bryce 2005, ss. 266-268.
  27. ^ Bryce 2005, s. 268
  28. ^ Bryce 2005, ss. 289–293.
  29. ^ Bryce 2005, s. 288.
  30. ^ III. Hattuşili’nın son yıllarının ağır hastalıklarla geçtiği ve Tuthaliya’nın bu süreçte fiilen kraliyet görevini yürüttüğü tahmin edilmektedir.

Kaynakça

değiştir
  • Beal, Richard R. (1992), The Organisation of the Hittite Military, Heidelberg: Carl Winter.
  • Beckman, Gary (1999), Hittite Diplomatic Texts, 2nd ed. Atlanta: Scholars.
  • Bilgin, Tayfun (2018), Officials and Administration in the Hittite World, Berlin: De Gruyter.
  • Bryce, Trevor (2005), The Kingdom of the Hittites, Oxford: Oxford University.
  • Burney, (2004), Historical Dictionary of the Hittites, Lanham, MD: Scarecrow.
  • De Martino, Stefano (2013), “The Wives of Suppiluliuma I”, S. de Martino, J Miller (eds.) New Results and New Questions on the Reign of Šuppiluliuma I, Firenze: Elite, ss. 65–80.
  • Edel, Elmar. 1994. Die ägyptisch-hethitische Korrespondenz aus Boghazköy in babylonischer und hethitischer Sprache, Opladen: Westdeutscher.
  • Hawkins, J. David. 2001. “Urhi-Tešub, tuhkanti,” Akten des IV. Internationalen Kongresses für Hethitologie, Würzburg, 4–8 Oktober 1999, G. Wilhelm (ed), Wiesbaden: Harrassowitz, ss. 167–79.
  • Herbordt, Suzanne, Daliah Bawanypeck, and J. David Hawkins (2011), Die Siegel der Grosskönige und Grossköniginnen auf Tonbullen aus dem Nişantepe-Archiv in Hattusa, BoHa 23, Mainz am Rhein: von Zabern.
  • Klengel, Horst (1999), Geschichte des Hethitischen Reiches, Leiden: Brill.
  • van den Hout, Theo P. J. (1998), Purity of the Kingship, Leiden: Brill.

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=III._Hattuşili&oldid=35385529" sayfasından alınmıştır