Fransa'da mimarlık eğitimi

Avrupa genelinde de olduğu gibi Fransa’da mimarlık eğitimi 5 yıl sürmektedir ve Fransız Kültür ve İletişim Bakanlığı’na bağlı olan 20 adet mimarlık devlet yüksekokulunda (écoles nationales supérieures d'architecture - ENSA) verilmektedir. Bu yüksekokullar haricinde, Strazburg’da Uygulamalı Bilimler Devlet Enstitüsü (Institut National des Sciences Appliquées - INSA) ve Paris’te Mimarlık Özel Okulu (École Spéciale d’Architecture - ESA) da Kültür ve İletişim Bakanlığı tarafından denkliği tanınan mimarlık diploma belgesini sunmaktadır.

Fransa’da mimarlık devlet yüksekokullarında mimarlık eğitimi Lisans-Yüksek lisans-Doktora sistemine göre düzenlenmiştir.

Ülke genelindeki 20 mimarlık devlet yüksekokulunda toplam 20 000 öğrenci kayıtlıdır.^[1]

Tarihçe değiştir

Mimarlık, Fransa’da geleneksel olarak proje uygulaması ve inşaatla ilgili meslek gruplarıyla bir tutulmuştur.

Birçok Batı Avrupa ülkesinin aksine, Fransız eğitim sisteminde mimarlık ve mühendislik eğitimleri 19. yüzyılda birbirlerinden ayrılmıştır. Bu ayrımın sonucunda mimarlık, gravür, heykel, ve resim bölümleri ile güzel sanatlar dalının dört branşından biri haline gelmiştir.

Fransa’da mimarlık eğitimi, 1968 yılına kadar Paris Güzel Sanatlar Okulu (École des beaux-arts) ile Lille, Bordeaux ve Marsilya şehirlerindeki bu okula bağlı alt kuruluşlarda verilmekteydi. Bu dört okul, öğrenci kabul sınavları ve mezuniyet işlemlerinin yanı sıra, Prix de Rome ödülü de dahil olmak üzere çeşitli derece ve ödüllerin verilmesi gibi işlemlerden sorumlu olan Güzel Sanatlar Akademisi’ne (Académie des beaux-arts) bağlı olarak işlemekteydi.

Dönemin en prestijli mimarlık ödülü olan Prix de Rome’a layık görülen mezunlar, akademinin Roma’daki merkez binası Villa Medicis 12 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.’e 2 ila 4 yıl süren bir ziyaret imkanı kazanmaktaydı. Bu ziyaret sırasında mimarlar, şahsi mimari projeleri üzerinde serbest çalışmakla beraber, antik Roma kalıntılarına üzerine rölöve ve incelemeler yapmakta, ve « Envoi de Rome »^[2] adı verilen dosyalar hazırlayarak incelemeden geçirilmeleri için Paris’e göndermekteydi.

Fransa’da kısaca « Mai 68 » olarak anılan 1968 yılı ayaklanmaların Öğrenci Harekatı adı verilen bölümünde (3 Mayıs-13 Mayıs)^[3] Fransız öğrenciler, mimarlık eğitiminin üniversite sisteminden ayrılmasını talep etmiştir. 1968-1969 öğrenim yılı başında dönemin Kültür Bakanı André Malraux, mimarlığın Akademi ile bağını koparmak amacıyla yaklaşık 12 adet "Mimari Pedagoji Ünitesi" (Unités Pédagogiques d'Architecture - UPA) isimli mimarlık okulu kurmuştur. Bunlardan sekizi Paris’te eğitime açılmış; dördü Toulouse, Bordeaux, Marsilya ve Nancy şehirlerindeki Güzel Sanatlar Okulu mimarlık bölümlerinin yerini almış ; Rennes, Lyon, Rouen, Strazburg^[4] ve Saint-Etienne gibi şehirlerde ise yeni mimari pedagoji üniteleri kurulmuştur. Üniversite sistemiyle bağlarının kesilmesi sebebiyle bu üniteler, vermek istedikleri eğitimin kapsamı hakkında oldukça bağımsız kılınmıştır.^[5]

İlerleyen yıllarda yapılan diğer reformlarla ise, mimarlık eğitiminin süresi değiştirilmiştir:

1970’li yıllar boyunca 6 yıllık mimarlık okullarının son senesinin, doktora tezinin birinci yılına tekabül ettiği farz edilerek üç yıl boyunca doktora derecesine denk kabul edilmiştir.

1979 yılında Mimari Pedagoji Ünitesi terimi Mimarlık Okulu (école d’architecture) olarak değiştirildikten sonra,^[6] 1980’li yıllarda mimarlık mezuniyet diploması, yüksek lisans dahil 6 yıllık üniversite eğitimine (BAC + 6 : lise bakaloryası sonrası 6 yıllık eğitim) denk olarak tanımlanarak öğrencilere bitirme projelerini sunmadan önce beş ila on yıl arası iş tecrübesi edinme imkanı sunulmuştur.

1990’lı yıllarda eğitim süresi 5 yıla indirildikten sonra, 1998 eğitim yılı başlangıcında bütün mimarlık okullarında 2’şer yıllık 3 dönemli eğitim sistemi yaygınlaştırılmıştır.

Bu sisteme göre mimarlık eğitimi, 2007 yılına kadar aşağıdaki gibi düzenlenmiştir:^[7]

Birinci eğitim dönemi : Mimarlık Eğitimi Birinci Dönem Diploması olarak adlandırılan üniversite diplomasını veren 2 yıllık genel eğitim
İkinci eğitim dönemi : Mimarlık Eğitimi İkinci Dönem Diploması olarak adlandırılan üniversite diplomasını veren 2 yıllık temel eğitim
Üçüncü eğitim dönemi : Seçeneğe bağlı olarak ; Mimarlık Eğitimi Üçüncü Dönem Diploması olarak adlandırılan üniversite diplomasını veren 1 yıllık bilgi derinleştirme eğitimi, veya "Devlet Diploması Sahibi Mimar Diploması" (Diplôme d'architecte diplômé Par Le Gouvernement - DPLG) yani Yüksek Mimar unvanı veren 2 yıllık bilgi derinleştirme eğitimi (BAC + 6 derecesi).

Bu yıllarda lise bakaloryasından sonra mimarlık okullarına başvurular dosya üzerine kabul ediliyor ve öğrenci adaylarına kayıt hakkı mülakat üzerine veriliyordu. Eğitim sürecinin son senesinde ise öğrenciler, en az 6 aylık bir staj ile, en az 1 yıllık bitirme projesi (travail personnel de fin d’études - TPFE) ve proje konusuyla ilişkili kısa bir tez yazdıktan sonra "Devlet Diploması Sahibi Mimar Diploması"na (Diplôme d'architecte diplômé Par Le Gouvernement - DPLG) hak kazanmış oluyorlardı.

1979 yılında Mimarlık Okulu olarak isim değişikliğine uğramış olan Mimari Pedagoji Üniteleri’nin adı 2005 yılında tekrar değiştirilerek, günümüzde hala kullanımda olan Mimarlık Devlet Yüksekokulu (Ecole Nationale Supérieurs d’Architecture - ENSA) olarak adlandırılmıştır.^[8]

1999’da imzalanan Bologna Süreci’nden sonra Avrupa genelinde uygulanmaya başlayan reformlar, 2005 yılındaki isim değişikliğiyle eş zamanlı olarak mimarlık okullarının eğitim süreçlerini ve müfredatlarını Avrupa Kredi Transfer Sistemi’ne (AKTS veya İngilizce ECTS) adapte etmeye teşvik etmiştir.

Günümüzde belli başlı tüm ülkelerde olduğu gibi Fransa’da da halen 2 dönemden oluşan (3 yıllık lisans ve 2 yıllık yüksek lisans derecesi) toplam 5 yıllık üniversite eğitimi uygulanmaktadır.

2007 yılında ise, mimarlık devlet yüksekokulları ülke çapında uygulanan yeni bir reformdan daha geçirilmiştir. 2007 reformu öncesinde mimarlık mezunlarına "Devlet Diploması Sahibi Mimar Diploması" (Diplôme d'architecte diplômé Par Le Gouvernement - DPLG) adını taşıyan mezuniyet belgesini ve dolayısıyla DPLG unvanını taşıma hakkı verilmekteydi. Bu unvanın açılımda diploma kelimesinin iki kere tekrarlanmasının sebep olduğu zorluklar yüzünden unvan, günlük dilde Mimar DPLG (Architecte DPLG) olarak kullanılmaktaydı. Yasal hiçbir geçerliliği olmayan bu terim, içinde geçen mimar kelimesi sebebiyle suistimal edilebilmekte ve Mimarlar Odası’na kayıtlı olmayan mimarlık yüksekokulu mezunları tarafından da usulsüz olarak kullanılabilmekteydi. Bu gibi sorunlara çözüm getirmeyi amaçlayan Fransa Mimarlar Odası 24 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; mimarlık eğitimi, mimarlık mesleğinin kapsamı ve mesleğin icrası gibi konular tertipleyen bir reformun uygulanmasını 2007 yılında talep etti.

Bu reform sonucunda, Lisans ve Yüksek Lisans eğitimlerini başarıyla tamamladıktan sonra Fransa Mimarlar Odası’na kayıt yaptırmak suretiyle mimar unvanını elde etmek isteyen mimarlık okulu mezunları için Kendi Adına İmza Yetkisi Eğitimi (Habilitation à exercer la Maîtrise d’Oeuvre en Nom Propre - HMONP) zorunlu kılınmıştır. Bu sayede mimar unvanının kullanımına yeni bir sınırlandırma getirilmiştir.

20 Ekim 2015’te dönemin Kültür ve İletişim Bakanı Fleur Pellerin, Paris Belleville Mimarlık Devlet Yüksekokulu’nda « Mimarlık için Ulusal Strateji - 6 ilkeyle 30 tedbir » (Stratégie nationale pour l'architecture - 30 mesures, en six axes)^[9] adı verilen bir söylev ile; mimarlık eğitimine yenilik getirme, mimarlık mesleği ve inşaat sektöründeki diğer meslek grupları arasındaki ilişkileri düzenleme ve yaşam alanlarının kalitesini arttırma gibi kararlar almıştır. Bu söylevin mimarlık eğitimine getirdiği en büyük değişikliklerden birisi, mimarlar için « araştırma görevlisi öğretmen » mevkisinin oluşturulmasıdır.

Bakan Fleur Pellerin bu değişimlere ilaveten; devlet memurları, devlet yetkilileri ve belediye başkanları gibi şahıslara yönelik, mimari sorunsalları ele alan eğitim kurslarının açılmasının gerekliliğine dikkat çekmiş, mimarlara ve mimarlık öğrencilere yönelik ise çeşitli fabrikasyon laboratuvarları (Fab Lab), girişimcileri erken dönem iş süreçlerinde destekleyen kuruluşlar (İnkübatör), ortak çalışma platformları (Coworking) ve ortak araştırma kürsüleri gibi imkânların sunulmasını önermiştir. Bir başka yenilikçi fikir ise, denemeye değer bazı yenilikçi mimari girişimlerin çeşitli yasa ve kısıtlamalardan muaf tutulmasını sağlayacak bir « yapma izni »nin deneme sürecine koyulması olmuştur.^[10]

Müfredat değiştir

Mimarlık Diploması değiştir

Fransa’da mimarlık devlet yüksekokullarının sağladığı mimarlık eğitimi, LMD şeması (Lisans, Yüksek Lisans, Doktora) üzerine kurulu 3 dönemden oluşur. Müfredat, Kültür Bakanlığı tarafından belirlenmiş olup,^[11] 20 Temmuz 2005 tarihli bakanlık kararnamesine uygun olarak işlenmektedir.^[12]

Halen güncel olan bu kararnameye göre mimarlık eğitimi müfredatı aşağıdaki gibi uygulanmaktadır:

Birinci eğitim dönemi: Mimarlık Eğitimi Diploması’nı (Diplôme d’Etudes En Architecture - DEEA) veren ve Lisans derecesine denk olan 3 yıllık eğitim.
İkinci eğitim dönemi: Mimarlık Devlet Diploması’nı (Diplôme d'État d’Architecte - DEA) veren ve Yüksek Lisans derecesine denk olan 2 yıllık eğitim.
Üçüncü eğitim dönemi: Mimarlık mesleğini icra etme ve mimar unvanını yasal olarak taşıma hakkını veren Kendi Adına İmza Yetkisi (Habilitation à l'exercice de la Maîtrise d'Oeuvre en son Nom Propre - HMONP) belgesini veren 1 yıllık mesleki eğitim kursu. Bu tasdiknameye sahip olan mimarlar, Fransa Mimarlar Odası’na kayıt yaptırmış olmak koşuluyla mimarlık mesleğini icra etme yetkisini kazanmaktadır.
Üçüncü eğitim dönemi için diğer seçenekler: süresi 1 ila 2 yıl arasında değişen, Mimarlıkta İhtisas ve Geliştirme Diploması (Diplôme de Spécialisation et d’approfondissement en Architecture - DSA), Üniversite Diploması (Diplômes nationaux de l’enseignement supérieur) ve Mimarlık Okullarına Özgü Diplomalar (Diplômes Propres aux Ecoles d'Architecture - DPEA) gibi çeşitli eğitimler.

Bu eğitim dönemleri haricinde, Lyon, Marsilya, Montpellier, Nantes, Strazburg, Toulouse ve Versailles Mimarlık Devlet Yüksekokulları ile Paris Özel Mimarlık Okulu, hizmet içi sürekli eğitim (Formation Professionnelle Continue - FPC) imkânları sunmaktadır. Mimarlık eğitimi almamış, fakat mimarlık, inşaat, şehircilik gibi alanlarda faaliyet gösteren firmalarda çalışan şahıslar, iş temposuyla uyumlu olacak surette tertiplenmiş bu eğitim sayesinde mimar diploması edinme şansına sahip olurlar.

Kendi Adına İmza Yetkisi - HMONP değiştir

Fransa’da günlük dilde HMONP şeklinde kısaltılarak kullanılan "Habilitation à exercer la Maîtrise d’Oeuvre en Nom Propre" (Türkçe: Kendi Adına İmza Yetkisi), Fransa’da mimarlık devlet yüksekokulları veya benzerlerinden mezun olarak Mimarlık Devlet Diploması (diplôme d’État d’Architecture - DEA) veya dengi bir diploma sahibi olan şahısların katılabildikleri mesleki eğitim kursunun başarıyla tamamlanması sonucunda elde edilen bir yetkidir.^[13]

Fransa’ya özgü bir sistem olan HMONP yetkilendirmesi, 10 Nisan 2007’de yürürlüğe giren bakanlık kararnamesi ile düzenlenmiştir.^[14] Fransa Mimarlar Odası’na kayıt yaptırabilmek, mimar unvanı taşıyabilmek, mimarlık firması açabilmek, inşaat ruhsatı almak ve kendi adlarına imza atabilmek için zorunlu kılınmış bir yetki belgesidir. Yukarıda adı geçen kararnamede HMONP, « bir diploma niteliği taşımayan ve ilgili makamlar tarafından verilen bir mesleki eğitim kursu tasdiknamesi » olarak tanımlanır.^[15] HMONP eğitimi, toplam 150 saatlik teorik ders ve en az 6 aylık zorunlu stajdan oluşmaktadır.^[1]

Kayıt işlemlerinin gerçekleştirilmesi için ön koşul, üç taraflı HMONP sözleşmesinin imzalanmasıdır. Bu sözleşme; öğrenci adayı, zorunlu stajını gerçekleştireceği mimarlık firması ve HMONP eğitimi sağlayacak mimarlık devlet yüksekokulu arasında düzenlenir ve imzalanır.

HMNOP eğitiminin tamamlanmış kanul edilmesi için öğrenci, aşağıdaki şartların tamamını yerine getirmelidir :

150 saatlik teorik derse katılım, sınav ve ödevlerin toplamından ders geçme notu almak;
Bir mimarlık firmasında en az 6 ay çalışarak mimari projenin bütün safhaları ve mimarlık firması işleyişi üzerinde tecrübe edinmiş olmak ;
Mimarlıkla ilgili bir konuda yazmış olduğu tezden « Başarılı » notu almak ;
Meslek erbapları karşısında gerçekleştireceği tez savunmasından « Başarılı » notu almak.

Sorumlu dersi bulunmayan öğrenciler, HMONP yetki belgesine hak kazanırlar. Bu şartları üstün başarıyla yerine getiren öğrenciler ise belgelerinde « Jürinin tebrikleri » (Félicitations du jury) adı verilen başarı unvanına layık görülürler.

Bu eğitime alternatif olarak, en az 3 yıl boyunca bir mimarlık firmasında çalışmış olan Devlet mezunu mimarlar (Architecte diplômé d’État - ADE) adaylık dosyalarını sundukları takdirde, Mesleki Tecrübe Denetimi (Validation des Acquis de l'Expérience - VAE) adı verilen sistem sayesinde HMONP belgesine hak kazanabilirler.^[1]

HMONP belgesine hak kazanan devlet mezunu mimarlar (Architecte diplômé d’État - ADE); Fransa Mimarlar Odası’na kayıt yaptırabilirler, mimar unvanı taşıyabilirler, mimarlık firması açabilirler, inşaat ruhsatı almak için kendi adlarına imza atabilirler.^[16]^[17]

10 Nisan 2007’de zorunlu kılındığından beri, HMONP eğitimi Fransa’da ihtilaf konusu olmuştur. Mimarlık Mesleğini Koruma Derneği 13 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (l'Association Défense Profession Architecte - DPA) tarafından çelişkili bulunup, aşağıdaki konularda gibi eleştirilmiştir^[18] :

HMONP, Lisans - Yüksek Lisans - Doktora sistemi (Cycle LMD) kapsamında olmadığı için diploma niteliği taşımamaktadır. Dolayısıyla kapsamı mimarlık yüksekokullarının sağladığı bir tasdiknameden öteye geçemez.
Mimar unvanı bu reform yüzünden iki kategoriye ayrılmıştır: imza yetkisi ve inşaat ruhsatı olan mimarlar (HMONP) ve Mimarlık Devlet Diploması (diplôme d’État d’Architecture - DEA) olanlar. DEA sahibi kişiler mimarlık mesleğini ancak kısıtlı olarak icra edebilirler ve yetkileri bir mimarlık firmasında kontratlı çalışmaktan öteye geçemez.
HMONP belgesi mimarların işgücü piyasasındaki yerlerini büyük ölçüde kısıtlamaktadır. Yeni mezunların HMONP eğitimine başvuru ve kayıt koşulları mesleki veya pedagojik başarı kriterlerine göre değil; zorunlu stajlarını gerçekleştirebilecekleri bir mimarlık firmasında iş bulabilme imkânlarına göre düzenlenmiştir. Bu staj için gerekli iş sözleşmelerinin maaş ve benzeri şartları ise idari yasalarla kısıtlandırılmıştır.^[19]
Yukarıda bahsi geçen üç taraflı sözleşmenın 13. maddesine uygun olarak sözleşmeyi imzalamayı kabul edecek bir mimarlık firması bulmak ise öğrencilerin eğitimlerini tamamlamalarına zorlu bir engeldir.
HMONP eğitimi çerçevesinde gerçekleştirilen mesleki eğitim kursu, 10 Nisan 2007’de yürürlüğe giren bakanlık kararnamesinin 4. Maddesine göre, mimarlık devlet yüksekokulları tarafından düzenlenmesi zorunlu kılınmasına rağmen, öğrenci adaylarının seçimi, müfredat ve tasdiknameyi layık gören jüri gibi konularda meslek erbapları söz sahibi olmaktadır.

Araştırma değiştir

İkinci eğitim döneminde yer alan araştırmaya başlangıç kurlarının ötesinde, araştırma konusunda ihtisas yapmak isteyen öğrencilere yönelik detaylı bir mimarlık eğitimi de mevcuttur. Bu eğitimin sonucunda elde edilen Mimarlık Devlet Diploması’na (diplôme d’État d’Architecture - DEA) « Araştırma » ifadesi eklenir.

Mimarlık dalında doktora derecesi ise, doktora programı içeren üniversitelerle anlaşmalı mimarlık devlet yüksekokulları dahilinde verilir. Mimarlık okullarında eğitim görevlisi olmak için kimi zaman zorunlu tutulabilen bu derece, sadece araştırmaya odaklanan 3 yıllık bir program sonucunda elde edilmektedir.

Fransa’da doktora imkânı sunan okulların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Örneğin, 1968 yılında Mimari Pedagoji Ünitesi (unité pédagogique d'architecture - UPA) adı altında açılan okulların bazıları, bilim dallarına ve bilimsel yöntemlere uzun zamandan beri gösterdikleri özenden dolayı, günümüzde de oldukça köklü bir doktora programı sunmaktadırlar. Örneğin Toulouse Mimarlık Devlet Yüksekokulu’nda (ENSAT) her yıl ortalama 25 doktora öğrencisi, okula bağlı Mimari Araştırma Laboratuvarı’nda (Laboratoire de recherche en architecture22 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - LRA) araştırmalarını sürdürmektedir. Bu program, Toulouse Üniversitesi bağlı olarak doktora derecesi sunan iki fakülteyle ortaklaşa sürdürülmektedir: ED TESC isimli fakülte beşeri ve sosyal bilimler alanlarında, ED MEGeP isimli fakülte ise bilimsel ve teknik alanlarda doktora öğrencilerine hizmet vermektedir.

Çift Diploma değiştir

Fransa’da mühendislik okullarıyla anlaşmalı kimi mimarlık yüksekokulları, mühendis-mimar çifte müfredat programını uygulamaktadır. Bu inisiyatif, Lyon ve Toulouse Mimarlık Devlet Yüksekokulları tarafından 1996 yılında başlatılmıştır. Lyon Mimarlık Devlet Yüksekokulu; Ecole Centrale de Lyon, INSA Lyon ve ENTPE Lyon isimli mühendislik okullarıyla, Toulouse Mimarlık Devlet Yüksekokulu ise INSA Toulouse mühendislik okuluyla ortaklaşa çift diploma programı sunmaktadır.

2007 yılında ESTP Paris ile EIVP Paris mühendislik okullarıyla anlaşmalı Paris - La Villette Mimarlık Devlet Yüksekokulu ve Centrale de Nantes mühendislik okuluyla anlaşmalı Nantes Mimarlık Devlet Yüksekokulu da bu inisiyatife katılmıştır.

2010’da ise Marsilya Mimarlık Devlet Yüksekokulu da Polytech'Marseille mühendislik okuluyla anlaşmalı çift diploma programı başlatmıştır.

Bünyesinde mühensislik ve mimarlık bölümlerini barındıran Strazburg Uygulamalı Bilimler Devlet Enstitüsü (Institut National des Sciences Appliquées de Strasbourg (INSA Strasbourg), mimarlık öğrencilerine inşaat mühendisliği ile ısıtma, havalandırma, soğutma sistemleri ve çevre mühendisliği gibi alanlarda çift diploma imkânı sunmaktadır.

Yukarıda belirtilenler dışında, Yapı Mühendisliği Devlet Okulu’nun (Ecole Nationale des Ponts et Chaussées) inşaat mühendisliği bölümüyle anlaşmalı Marne-la-Vallée Mimarlık, Şehir ve Bölge Planlama Devlet Yüksekokulu (École Nationale Supérieure d’Architecture de la Ville et des Territoires à Marne-la-Vallée - ENSAVT) gibi birçok okul mühendis-mimar çift diploma programına sahiptir.