Cemil Sıdkı ez-Zahavi

Cemil Sıtkı el-Zahavi, (Arapça: جميل صدقي الزهاوي, 18 Haziran 1863 – Şubat 1936) Irakl'ı Kürt düşünür, şair, edip ve yazardır.

Cemil Sıtkı el-Zahavi
Meclis-i Mebûsan II.(4) ve III.(5) dönem mebusu
Seçim bölgesi	1912 – Müntefik 1914 – Bağdat
Kişisel bilgiler
Doğum	18 Haziran 1863 Bağdat, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	Şubat 1936 Bağdat, Irak

Hayatı

1 Muharrem 1280 (18 Haziran 1863) tarihinde Irak’ın Süleymaniye şehrinde doğmuştur. Kürt Baban aşireti'nin yönetici sülalesine mensuptur. Dedesi Molla Ahmed kardeşiyle ihtilafa düşerek İran’ın Kirmanşah şehrine bağlı Zehâv kasabasına göç etmiş, emîrin oğluna hocalık yapmış, hasta olan bu gencin ölümü üzerine onun nişanlısıyla evlendirilmiş, bu evlilikten Zehâvî’nin babası Muhammed Feyzî dünyaya gelmiştir. Süleymaniye’ye dönen baba ile oğul ve ardından gelen aile fertleri Zahavi lakabıyla anılmıştır. Muhammed Feyzî Efendi, Şâfiî olmasına rağmen 1853 yılından öldüğü 1890 yılına kadar Bağdat’ta Hanefi müftülüğü yapmıştır.

Zahavi mahalle mektebindeki ilk eğitiminden sonra sarf, nahiv, mantık ve belagat dersleri almış, babasından Beyzâvî tefsiri, Şerḥu’l-Mevâḳıf ve Mütenebbî’nin divanını okumuştur. Arapça, Farsça, Türkçe ve Kürtçe’ye vakıf olan Zahavi düzenli bir yüksek öğrenim görmemiştir; babasının teşvikiyle edebiyat ve felsefe eserleri okumaya yönelmiştir. Arap şiirinin klasiklerinden başka Ömer Hayyam, Firdevsî, Hâfız-ı Şirâzî gibi büyük İran şairlerinin eserlerini okumuştur. Bu öğreniminin ardından icazet alan Zehâvî, Bağdat’ta bulunan Süleymaniyye Medresesi’ne 1884 yılında müderris tayin edilmiştir. İki yıl sonra Bağdat Vilayeti maarif meclisine üyeliğine seçilmiştir. Ardından Bağdat vilâyet matbaası ile Midhat Paşa’nın kurduğu ez-Zevrâ gazetesinin Arapça kısmının yazı işleri müdürlüğünü yapmıştır.

1890’da Bağdat İstînaf Mahkemesi üyeliğine getirilmiştir. 1896’da bu görevinden ayrılıp İstanbul’a gitmek üzere Kahire’ye gitmiştir. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda Osmanlılar’ın zaferi ve II. Abdülhamid için “el-Fethu’l-Hamîdî” adıyla bir kaside yazmış, bunun üzerine Yemen’e 1897 yılında genel vâiz olarak gönderilmiştir. Bir yıl sonra da İstanbul’a çağrılıp Yemen’deki başarılı hizmetlerinden dolayı madalya ile taltif edilmiştir. Ancak Hür Türkler tarafından Abdülhamid yönetimine karşı oluşturulan, şair ve yazar İsmail Safa’nın başkanlığını yaptığı el-Halâye’s-sırriyye (gizli hücreler) adlı teşkilâtın üyesi olan Zahavi, burada okuduğu “Hattâ me tağfülü?” (Ne zamana kadar gaflet edeceksin?) başlıklı kasidesi yüzünden Bağdat’a 1899 yılında sürüldü.

II. Meşrutiyet’in ilânından sonra İstanbul’a dönünce Mekteb-i Mülkiye’de İslam felsefesi, Darülfünun’da Arap edebiyatı dersleri vermiştir. Kahire’de çıkan el-Muḳaṭṭam dergisinde 31 Mart Vakası’nı eleştiren bir makale yazmıştır. 1910’da rahatsızlanarak Bağdat’a dönmüştür. Bağdat Hukuk Mektebi’nde Mecelletü ahkâmi’l-adliyye okutmuştur. Aynı yılın Ağustos ayında el-Müʾeyyed gazetesinde çıkan yazısında kadın haklarını savunmuş, peçeye karşı çıkmıştır. Bunun üzerine din ve tasavvuf erbabının eleştirilerine hedef olmuş, zındıklık ve kafirlikle itham edilmiştir. Bağdat Valisi Nâzım Paşa tarafından Hukuk Mektebi’ndeki görevinden alındıysa da yeni vali Cemal Paşa kendisini görevine iade etmiştir.

Zahavi, 1912 seçimlerinde Meclis-i Mebûsan Basra Vilayeti Müntefik sancağı; 1914 seçimlerinde ise Bağdat mebusu seçilmiştir.

Cemil Sıtkı el-Zahavi'nin cenazesi, 1936

1917’de Irak İngilizler’in işgalinde iken maarif meclisi üyesi seçilmiştir. 1920’de Hukuk Mektebi’nde Arap dili müderrisliği ve ardından Adalet Bakanlığı’nda Osmanlı kanunlarını Arapça’ya çevirme komisyonuna başkanlık yapmıştır. Irak'ın 1921'deki bağımsızlığından sonra, iki kez parlamentoya seçildi ve 1925 ile 1929 yılları arasında sanatör atanmıştır. 1934’te Zahavi başkanlığında “Nâdi’l-kalemi’l-Irâkī” kurulmuştur. Miṣbâḥ gazetesinde şiirleri yayımlanmıştır. Şubat 1936 tarihinde ölen Zahavi, Ebu Hanife’nin kabrinin yanına defnedilmiştir. Tek eşi olan Türk asıllı Zekiye Hanım’dan çocuğu olmamıştır.

Eserleri

Manzum

Zehâvî’nin bütün şiirleri yazılış tarihine göre sıralanmıştır:

• el-Kelimü’l-manẓûm (Beyrut 1327; nşr. M. Yûsuf Necm, Beyrut 1955; buradaki en son kaside 7 Ağustos 1324 [1906] tarihlidir);
• Rubâʿiyyâtü’z-Zehâvî (Beyrut 1924; Kahire 1955);
• Dîvânü’z-Zehâvî (Kahire 1343/1924); el-Lübâb (Bağdat 1928; seçme şiirlerini kapsar);
• S̱evre fi’l-caḥîm (Beyrut 1931; Bağdat 1934);
• el-Evşâl (Bağdat 1934);
• es̱-S̱ümâle (Bağdat 1939);
• en-Nezeġāt (eş-Şek ve’l-yaḳīn) (544 beyittir)

Mensur

• Taʿlîlü’l-câẕibiyye (el-Câẕibiyye ve taʿlîlühâ) (Beyrut 1908; Bağdat 1328/1910);
• ʿUlye’l-felsefe (Kahire 1894); el-Kâʾinât (Kahire 1896);
• el-Ḫayl ve sibâḳuhâ (Kahire 1896);
• el-Ḫaṭṭü’l-cedîd (Kahire 1896);
• el-Fecrü’ṣ-ṣâdıḳ fi’r-red ʿalâ münkiri’t-tevessül ve’l-kerâmât ve’l-ḫavâriḳ (Kahire 1323; Vehhabîliğe reddiyedir);
• Hikmet-i İslâmiyye Dersleri (İstanbul; Mekteb-i Mülkiye’de verdiği dersleri kapsar);
• “ed-Defʿu’l-ʿâm ve’ẓ-ẓavâhirü’ṭ-ṭabîʿiyye ve’l-felekiyye” (el-Muḳteṭaf, XLI/1, Kahire 1912);
• el-Mücmel mimmâ erâ (Kahire 1342/1924);
• Rubâʿiyyâtü’l-Ḫayyâm (Bağdat 1928; Farsçadan Arapçaya çevrilen 130 rubâîyi ihtiva eder);
• Rivâyetü Leylâ ve Semîr (Bağdat 1927; Meşrutiyet öncesi halkın psikolojik durumunun, sultan ve valilerin yönetiminin ele alındığı bir temsildir).

Konuyla ilgili yayınlar

• Al-Rashudi, Abd al-Hamid, al-Zahawi: Dirasat wa-Nusus [al-Zahawi: Studies and Texts], Beirut, Matbaʿat al-Hayat, 1966
• Zubaida, Sami (2011). "Iraqi Memoirs of Ottomans and Arabs: Maʿruf al-Rusafi and Jamil Sidqi al-Zahawi" (PDF). Özdalga, Elisabeth; Ozervarlı, M. Sait; Tansuğ, Feryal (Ed.). Istanbul as Seen from a Distance (İngilizce). Swedish Research Institute. ss. 193-202.