Vikipedi

Biyoetik

Biyoetik, tıp, biyoloji ve yaşam bilimleri alanındaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin ortaya çıkardığı ahlaki, yasal ve sosyal sorunları inceleyen disiplinlerarası bir etik alanıdır[1][2]. Kelime anlamı "canlı etiği" olan biyoetik, sadece insan sağlığını değil, tüm yaşamı ve canlıların çevreleriyle olan karmaşık ilişkilerini kapsayan geniş bir tartışma alanı sunar[3].

Tanım ve kapsam

değiştir

20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren biyoloji ve tıp alanındaki gelişmeler, geleneksel tıp etiğinin sınırlarını aşan yeni ve karmaşık etik soruları gündeme getirmiştir. Bu nedenle biyoetik, geleneksel tıp etiğini de kapsayan, ancak ondan daha geniş bir alana yayılan bir disiplin olarak ortaya çıkmıştır. Biyoetik, genetik teknolojileri, klonlama, kök hücre araştırmaları[4], ötanazi, yapay zeka destekli sağlık hizmetleri[5], hasta-hekim ilişkisinde yaşanan güçlükler[6] ve iklim değişikliğinin sağlık üzerindeki etkileri[7] gibi çok çeşitli konuları ele alır.

Disiplinlerarası doğası gereği biyoetik; felsefe, hukuk, sosyoloji, teoloji ve siyaset bilimi gibi alanlardan uzmanların yanı sıra sağlık profesyonellerini, araştırmacıları, hastaları ve genel olarak toplumu ilgilendiren ortak bir diyalog zeminidir[1].

Temel ilkeler

değiştir

Biyoetik tartışmalarında ve klinik karar alma süreçlerinde rehberlik etmesi amacıyla evrensel olarak kabul görmüş bir dizi temel ilke kullanılır. Bu ilkeler, özellikle Beauchamp ve Childress tarafından popülerleştirilen "principlism" (ilkecilik) yaklaşımının temelini oluşturur[8].

  • Özerkliğe saygı (Respect for autonomy): Bireylerin kendi yaşamları ve sağlıkları hakkında, yeterli bilgilendirme ışığında, özgürce karar verme hakkını ifade eder.
  • Yararlılık (Beneficence): Sağlık profesyonellerinin ve araştırmacıların, eylemlerinin hastaya veya araştırma deneğine fayda sağlaması amacını gütmesidir.
  • Zarar vermeme (Non-maleficence): "Önce zarar verme" (primum non nocere) ilkesi olarak da bilinir. Bireylere gereksiz yere zarar vermekten veya onları risk altına sokmaktan kaçınma yükümlülüğünü belirtir.
  • Adalet (Justice): Sağlık hizmetlerinin ve araştırmaların fayda ve yüklerinin toplumda adil bir şekilde dağıtılmasını savunur. Bu ilke, kaynakların dağılımı, sağlıkta eşitlik ve ayrımcılığın önlenmesi gibi konuları kapsar.

Bu dört temel ilke, hekimlerin hastaları küçümseyici veya "gaslighting" olarak nitelendirilen davranışlarının neden etik dışı olduğunu analiz etmek[6] veya ruh sağlığı hizmetlerinde zorlayıcı tedbirlerin kullanımını değerlendirmek[9] gibi birçok somut durumda kullanılır.

Uygulama alanları ve güncel tartışmalar

değiştir

Klinik ve tıp etiği

değiştir

Biyoetik, klinik pratiğin her alanında karşılaşılan etik ikilemlere çözüm arar. Nöroşirurji gibi alanlarda beyin-bilgisayar arayüzleri ve deneysel tedavilerde bilgilendirilmiş onamın sınırları[2]; dermatolojide estetik uygulamalar ile geleneksel tıbbi tedavi arasındaki çıkar çatışmaları[10]; pediatride ise savunmasız durumdaki çocukların yararının gözetilmesi gibi konular önemli biyoetik tartışmalardır[11].

Biyoteknoloji ve genetik

değiştir

Genetik mühendisliği, insan kök hücrelerinden embriyo benzeri yapılar oluşturulması[4] ve insan embriyosu üzerinde yapılan araştırmaların 14 gün sınırını aşıp aşmaması gerektiği[12] gibi konular, biyoetiğin en hararetli tartışma alanlarındandır. Bu teknolojiler, "insan" olmanın tanımı, yaşamın başlangıcı ve insan onuru gibi temel felsefi soruları yeniden gündeme getirmektedir. Ayrıca, genetik bilginin mahremiyeti ve aile üyeleriyle paylaşılıp paylaşılmaması da önemli bir etik sorunsaldır[13].

Çevre ve küresel sağlık

değiştir

Biyoetik, insan sağlığını gezegenin sağlığından ayrı düşünmez. İklim değişikliği ve çevresel bozulmanın, özellikle yenidoğanlar gibi savunmasız gruplar üzerindeki orantısız etkileri, bir iklim adaleti ve biyoetik sorunu olarak ele alınır[14]. Bu bağlamda biyoetik, medeniyetin sürdürülebilirliği ve "hayatta kalma bilimi" olarak da tanımlanmıştır[7]. Hayvan etiği de bu kapsamda değerlendirilir; örneğin, evcil kedilerin yaban hayatı üzerindeki etkilerinin yönetimi, hem hayvanların hem de ekosistemin refahını gözeten biyoetik bir yaklaşım gerektirir[15].

Yasal ve düzenleyici çerçeveler

değiştir

Biyoetik tartışmaları, birçok ülkede yasal düzenlemelere ve uluslararası bildirgeye dönüşmüştür. Örneğin, Fransa, genetik analizler, üremeye yardımcı teknolojiler ve araştırmalarda insan vücudunun kullanımı gibi konularda kapsamlı "biyoetik yasaları" geliştirmiştir[16][13]. Uluslararası düzeyde ise UNESCO'nun Biyoetik ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi[17] ve Dünya Tabipler Birliği'nin Helsinki Bildirgesi[18], insan üzerinde yapılan araştırmalar için etik standartları belirleyen temel belgelerdir.

Biyoetik eğitimi

değiştir

Sağlık profesyonellerinin etik açıdan yetkin olmaları, kaliteli sağlık hizmetinin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu nedenle, tıp ve diğer sağlık bilimleri fakültelerinde biyoetik eğitimi giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Biyoetik müfredatları, öğrencilerin ve asistanların karmaşık vakaları analiz etmelerine, değer temelli kararlar almalarına ve mesleki yaşamlarında karşılaşacakları etik zorluklara hazırlıklı olmalarına yardımcı olur[19][20].

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b Byk, C. (2025). "Fundamental principles of French bioethics — Between myth and reality". Ethics, Medicine and Public Health. Cilt 33. s. 101078. doi:10.1016/j.jemep.2025.101078. ISSN 2352-5525. 
  2. ^ a b White, Alexandra J.; Kelly-Hedrick, Margot; Miranda, Stephen P.; Abdelbarr, Mariam M.; Lázaro-Muñoz, Gabriel; Pouratian, Nader; Shen, Francis; Nahed, Brian V.; Williamson, Theresa (2024). "Bioethics and Neurosurgery: An Overview of Existing and Emerging Topics for the Practicing Neurosurgeon". World Neurosurgery. Cilt 190. ss. 181-186. doi:10.1016/j.wneu.2024.07.051. ISSN 1878-8750. 
  3. ^ Hens, Kristien; Kenis, Daan (2025). Kumar, Dhavendra; Chadwick, Ruth (Ed.). 16 - Beyond the central dogma: Ecogenomics and the implication for bioethics. Genomic and Precision Medicine in Clinical Practice. Academic Press. ss. 295-316. doi:10.1016/B978-0-323-91799-5.00007-3. ISBN 978-0-323-91799-5. 
  4. ^ a b Villalba, Adrian; Rueda, Jon; de Miguel Beriain, Íñigo (2024). "Human stem-cell-derived embryo models: When bioethical normativity meets biological ontology". Developmental Biology. Cilt 508. ss. 88-92. doi:10.1016/j.ydbio.2024.01.009. ISSN 0012-1606. 
  5. ^ Pevkur, Aive; Lubi, Kadi (2025). "The age of AI in healthcare research: An analysis of projects submitted between 2020 and 2024 to the Estonian committee on Bioethics and Human Research". Journal of Responsible Technology. Cilt 21. s. 100113. doi:10.1016/j.jrt.2025.100113. ISSN 2666-6596. 
  6. ^ a b Gabay, Gillie (2025). "Dismissive medicine and gaslighting of patients by physicians – A bioethics lens". Patient Education and Counseling. Cilt 134. s. 108701. doi:10.1016/j.pec.2025.108701. ISSN 0738-3991. 
  7. ^ a b Butler, Colin D (2024). "Bioethics, climate change, and civilization". The Journal of Climate Change and Health. Cilt 18. s. 100329. doi:10.1016/j.joclim.2024.100329. ISSN 2667-2782. 
  8. ^ Graf, William D.; Epstein, Leon G. (2026). Ashwal, Stephen; Pearl, Phillip L. (Ed.). 14 - Practical Bioethics in Child Neurology (Seventh Edition bas.). Elsevier. ss. 118-125.e3. doi:10.1016/B978-0-443-10944-7.00014-7. ISBN 978-0-443-10944-7.  Bilinmeyen parametre |adres= görmezden gelindi (yardım)
  9. ^ Ramos-Pozón, Sergio; Román-Maestre, Begoña; Blánquez, Blas (2025). "Coercive measures in disability and mental health care services: Mechanical restraints from a bioethical and legal perspective in Spain". International Journal of Law and Psychiatry. Cilt 99. s. 102067. doi:10.1016/j.ijlp.2024.102067. ISSN 0160-2527. 
  10. ^ Lasheras-Pérez, M.A.; Taberner, R.; Martínez-Jarreta, B. (2024). "[Translated article] Bioethical Conflicts in Current Dermatology: A Narrative Review". Actas Dermo-Sifiliográficas. 115 (9). ss. T867-T882. doi:10.1016/j.ad.2024.08.005. ISSN 0001-7310. 
  11. ^ Celie, Karel-Bart; Mocharnuk, Joseph W; Kanmounye, Ulrick S; Ayala, Ruben; Banu, Tahmina; Lakhoo, Kokila (2024). "The importance of global bioethics to paediatric health care". The Lancet Child & Adolescent Health. 8 (5). ss. 379-384. doi:10.1016/S2352-4642(23)00317-6. ISSN 2352-4642. 
  12. ^ Ghaly, Mohammed; Abdelalim, Essam M. (2024). "Advanced human embryo research beyond the 14-day limit: A bioethical perspective from the Muslim world". Stem Cell Reports. 19 (8). ss. 1048-1052. doi:10.1016/j.stemcr.2024.06.008. ISSN 2213-6711. 
  13. ^ a b Rial-Sebbag, E. (2025). "The human body and the body elements—Conditions for their use in genetics under the French bioethics law and beyond". Ethics, Medicine and Public Health. Cilt 33. s. 101026. doi:10.1016/j.jemep.2024.101026. ISSN 2352-5525. 
  14. ^ Parnes, McKenna F; Mosley, Luke; Burris, Heather H; Weiss, Elliott Mark (2025). "Climate change and environmental degradation: bioethical considerations and impact for neonatal care". Seminars in Perinatology. s. 152099. doi:10.1016/j.semperi.2025.152099. ISSN 0146-0005. 
  15. ^ Natoli, Eugenia (2024). "The intrinsic moral value of individuals: A bioethical approach to domestic cats and damaged species". Applied Animal Behaviour Science. Cilt 271. s. 106175. doi:10.1016/j.applanim.2024.100175. ISSN 0168-1591. 
  16. ^ Weisstub, David N. (2025). "Health law and bioethics in France". Ethics, Medicine and Public Health. Cilt 33. s. 101027. doi:10.1016/j.jemep.2024.101027. ISSN 2352-5525. 
  17. ^ Stanton-Jean, M. (2025). "Short report: UNESCO's role in bioethics - From the country level to the international conversation in bioethics". Ethics, Medicine and Public Health. Cilt 33. s. 101030. doi:10.1016/j.jemep.2024.101030. ISSN 2352-5525. 
  18. ^ Hellmann, Fernando; Vidal, Susana M.; Vergès, Claude; Ovalle, Constanza; Fonti, Diego; Minaya, Gabriela; Maglio, Ignacio; López Dávila, Luis Manuel; Rodriguez Funes, Maria Virginia; Barcia, Marianela; Rodríguez Alanís, Martha Marcela; Ascura, Marta; Da Cunha, Thiago Rocha; Bu, Xiomara; Garrafa, Volnei; Acosta Sariego, José Ramón (2025). "Declaration of Helsinki 2024: Advances and Persistent Setbacks From a Latin American and Caribbean Bioethical Perspective". Archives of Medical Research. 56 (6). s. 103237. doi:10.1016/j.arcmed.2025.103237. ISSN 0188-4409. 
  19. ^ Kirkov, Vidin; Vodenicharova, Alexandrina; Markova, Krasimira; Borisova, Lyudmila; Popova, Kristina (2024). "Bioethics in the education of the future healthcare professionals". PHARMACIA. Cilt 71. ss. 1-5. doi:10.3897/pharmacia.71.e121139. ISSN 0428-0296. 
  20. ^ Sorscher, Ella; Sass, Amy (2025). "NOVEL BIOETHICS CURRICULUM FOR PEDIATRIC RESIDENTS". Academic Pediatrics. 25 (1). s. 102765. doi:10.1016/j.acap.2024.102765. ISSN 1876-2859. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Biyoetik&oldid=35616840" sayfasından alınmıştır