Vikipedi

Kuş: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Nanahuatl (mesaj | katkılar)
Devriyeler
540.139 değişiklik
→‎Ayrıca bakınız: kategorilere ayrıca bakınız verilmez, Türkiye'ye de istisna tanımayalım
düzeltme AWB ile
47. satır:
==Evrim ve sınıflandırma==
{{Ana|Kuşların evrimi}}
[[Dosya:Naturkundemuseum Berlin - Archaeopteryx - Eichstätt.jpg|alt= Fosil kemik ve tüy izleri görülen bir taş parçası|thumb|rightsağ|''[[Archaeopteryx lithographica]]'' sıklıkla bilinen en eski gerçek kuş türü olarak kabul edilir.]]
Kuşların ilk [[Taksonomi|sınıflandırma]]sı [[Francis Willughby]] ve [[John Ray]] tarafından 1676 yılına ait ''Ornithologiae'' kitabında yapılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=del Hoyo |ad1=Josep |ad2=Andy| soyadı2=Elliott|ad3=Jordi| soyadı3=Sargatal |başlık=Handbook of Birds of the World, Volume 1: Ostrich to Ducks |yıl=1992 |yayıncı=Lynx Edicions |yer=Barselona |isbn=84-87334-10-5}}</ref>
[[Carl Linnaeus]] 1758 yılında bu çalışmayı değiştirerek günümüzde kullanılan [[Taksonomi|taksonomik sınıflandırma sistemi]]ni ortaya koydu.<ref>{{Kitap kaynağı| soyadı=Linnaeus |ad=Carolus |yazarbağı=Carl Linnaeus |başlık=Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata |yayıncı=Holmiae. (Laurentii Salvii) |yıl=1758 |sayfa=824 |url=|dil=la|başlık-bağı=Systema Naturae }}</ref> Kuşlar klasik taksonomide Aves [[sınıf (biyoloji)|biyolojik sınıfı]]nda sınıflandırılırken [[Filogenetik adlandırma sistemi|kladistik sınıflandırma]]da dinozor [[klad]]ı [[Theropoda]] içinde yer alırlar.<ref name="Theropoda">{{Dergi kaynağı |tarih=Ocak 2007 | başlık=Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion | dergi=Zoological Journal of the Linnean Society | cilt=149 | sayı=1 | sayfalar=1–95 | doi=10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x | pmid=18784798 | soyadı1=Livezey | ad1=Bradley C. | soyadı2=Zusi | ad2=RL | pmc=2517308}}</ref>
115. satır:
=== Dinozorlar ve kuşların kökeni ===
{{ana|Kuşların kökeni}}
[[Dosya:Anchiornis feathers.jpg|thumb|upright=0.8|leftsol|''[[Anchiornis huxleyi]]'' kuşların [[Jura Devri]]nin geç döneminde ilk evrimi hakkında önemli bir bilgi kaynağıdır.<ref name="lietal2010">{{Dergi kaynağı |soyadı1=Li |ad1=Q. |soyadı2=Gao |ad2=K.-Q. |soyadı3=Vinther |ad3=J. |soyadı4=Shawkey |ad4=M.D. |soyadı5=Clarke |ad5=J.A. |soyadı6=d'Alba |ad6=L. |soyadı7=Meng |ad7=Q. |soyadı8=Briggs |ad8=D.E.G. |soyadı9=Prum |ad9=R.O. |yıl=2010 |başlık=Plumage color patterns of an extinct dinosaur |dergi=Science |cilt=327 |sayı=5971 |sayfalar=1369–1372 |bibcode=2010Sci...327.1369L |doi=10.1126/science.1186290 |pmid=20133521|url=http://doc.rero.ch/record/210394/files/PAL_E4402.pdf }}</ref>]]
{{Cladogram|caption=Cau vd. tarafından 2015 yılında yapılan filogenetik çalışmanın sonuçlarına göre çıkarılmış kladogram.<ref name=cauetal2015>{{Dergi kaynağı|doi=10.7717/peerj.1032|pmid=26157616|pmc=4476167|başlık=The phylogenetic affinities of the bizarre Late Cretaceous Romanian theropod ''Balaur'' bondoc(Dinosauria, Maniraptora): Dromaeosaurid or flightless bird?|dergi=PeerJ|cilt=3|sayfalar=e1032|yıl=2015|soyadı1=Cau|ad1=Andrea|soyadı2=Brougham|ad2=Tom|soyadı3=Naish|ad3=Darren}}</ref>|clades=
{{clade| style=font-size:75%;line-height:80%
138. satır:
===Evrimin başlangıcı===
{{Ayrıca bakınız|Fosil kuş cinsleri}}
[[Dosya:Confuciusornis male.jpg|thumb|leftsol|alt= White slab of rock left with cracks and impression of bird feathers and bone, including long paired tail feathers|Kretase Döneminde, 125 milyon yıl önce Çin'de yaşamış bir kuş türü olan ''[[Confuciusornis sanctus]]'' gagası olduğu bilinen en enski kuştur.<ref>{{ansiklopedi kaynağı|soyadı1=Ivanov| ad1=M.| soyadı2=Hrdlickova| ad2=S.| soyadı3= Gregorova| ad3=R.| yıl=2001| ansiklopedi=The Complete Encyclopedia of Fossils| yayıncı=Rebo Publishers| yer=Hollanda| sayfa=312}}</ref>]]
{{Cladogram|caption=Cau vd. tarafından 2015 yılında yapılan filogenetik çalışmanın sonuçlarına göre çıkarılmış kladogram.<ref name=cauetal2015/>|clades=
{{clade| style=font-size:75%;line-height:80%
179. satır:
 
===Kuş atalarının ilk çeşitliliği===
[[Dosya:Ichthyornis Clean.png|thumb|upright=0.8|leftsol|Yaklaşık 93 milyon yıl önce yaşamış olan ''[[Ichthyornis]]'' bilinen ilk tarihöncesi, kuşlara akraba ve dişleri olan fosildir.]]
{{Cladogram|caption=Wang vd. tarafından 2015 yılında yayımlanan filogenetik analizlere göre [[Mezozoik]] kuş filogenisi.<ref name=Wang2015>{{Dergi kaynağı| doi = 10.1038/ncomms7987| pmid = 25942493| başlık = The oldest record of ornithuromorpha from the early cretaceous of China| dergi = Nature Communications| cilt = 6| sayı = 6987| yıl = 2015| soyadı1 = Wang | ad1 = M.| soyadı2 = Zheng | ad2 = X.| soyadı3 = O’Connor | ad3 = J.K.| soyadı4 = Lloyd | ad4 = G.T.| soyadı5 = Wang | ad5 = X.| soyadı6 = Wang | ad6 = Y.| soyadı7 = Zhang | ad7 = X.| soyadı8 = Zhou | ad8 = Z. | sayfa=6987| bibcode = 2015NatCo...6E6987W| pmc = 5426517}}</ref>
|clades= {{clade| style=font-size:75%;line-height:80%
230. satır:
Avialae içinde türleşen ikinci ana soy grubu, günümüz kuşlarının atalarını da içerdiği için "gerçek kuşlar" anlamına gelen [[Euornithes]] adı verilen grup yarı suda yaşayan ve balık ile diğer küçük su organizmalarını yemek üzerine özelleşmiş çok türlü gruptur. Karasal ve ormansal yaşam alanlarında baskın olarak bulunan enantiornithes soyunun aksine ilk euornithes türlerinde tüneme adaptasyonları yoktur ve kıyı kuşları, yüzücü ve dalıcı kuşlardan oluşmuş gibi görünmektedir.
 
Euornithes grubu içinde yüzeysel olarak [[martı]]lara benzeyen ''[[Ichthyornis]]''<ref>{{Dergi kaynağı|soyadı=Clarke |ad=Julia A.|yıl=2004 |başlık=Morphology, Phylogenetic Taxonomy, and Systematics of ''Ichthyornis'' and ''Apatornis'' (Avialae: Ornithurae) |dergi=Bulletin of the American Museum of Natural History |cilt=286 |sayfalar=1–179 |doi= 10.1206/0003-0090(2004)286<0001:MPTASO>2.0.CO;2|url=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/454/1/B286.pdf|hdl=2246/454}}</ref> ile denizde balık avlamaya çok iyi uyum sağlamış olan ve hatta uçma yeteneğini tamamen kaybedip suda yaşayan hayvanlar hâline gelen [[Hesperornithiformes]] grubu da bulunur.<ref name="chiappe2007"/> İlk euornithes arasında karina şeklini almış göğüs kemiği, dişsiz ve gaga şeklinde çeneler gibi günümüz kuşlarının çoğu özelliğinin geliştiği görülür.<ref name=louchart2011>{{Dergi kaynağı | soyadı1 = Louchart | ad1 = A. | soyadı2 = Viriot | ad2 = L. | yıl = 2011 | başlık = From snout to beak: the loss of teeth in birds | url = http://198.81.200.84/trends/ecology-evolution/abstract/S0169-5347%2811%2900264-3?switch=standard | dergi = Trends in Ecology & Evolution | cilt = 26 | sayı = 12 | sayfalar = 663–673 | doi = 10.1016/j.tree.2011.09.004 | pmid = 21978465 | url-status = dead | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140728053547/http://198.81.200.84/trends/ecology-evolution/abstract/S0169-5347%2811%2900264-3?switch=standard | arşivtarihi = 28 Temmuz 2014 | df = dmy-all }}</ref> Euornithes ayrıca havada manevra yapabilmek ve uçuş sırasında durabilmek için "arka kanadın" yerine geçen gerçek [[pigostil]]i ve tamamen hareketli kuyruk tüylerini geliştirmiş olan ilk Avialae üyelerini de içeriyor olabilir.<ref name=zhengetal2013/><ref name=yixianornis>{{Dergi kaynağı | soyadı1 = Clarke | ad1 = J.A. | soyadı2 = Zhou | ad2 = Z. | soyadı3 = Zhang | ad3 = F. | tarih = Mart 2006 | başlık = Insight into the evolution of avian flight from a new clade of Early Cretaceous ornithurines from China and the morphology of ''Yixianornis grabaui'' | dergi = Journal of Anatomy | cilt = 208 | sayı = 3| sayfalar = 287–308 | doi=10.1111/j.1469-7580.2006.00534.x | pmid=16533313 | pmc=2100246}}</ref><ref name=zhengetal2013/>
 
Kuş kafataslarında yapılan bir [[mozaik evrim]] araştırması tüm neornithesin [[en son ortak atası]]nın günümüz ''[[Vanga curvirostris]]'' türünün gagasına benzer bir gagaya ve günümüz [[bayağı sarıasma]] türünün kafatasına benzer bir kafatasına sahip olmuş olabileceğini göstermektedir. Her iki tür de küçük ve orman örtüsü altında yiyecek arayan [[hepçil]] türler olduğu için de bu varsayımsal atanın benzer bir ekolojik niş içinde olduğu sonucu çıkarılmıştır.<ref>{{Dergi kaynağı | soyadı1 = Felice | ad1 = Ryan N. | soyadı2 = Goswami | ad2 = Anjali | yıl = 2018 | başlık = Developmental origins of mosaic evolution in the avian cranium | dergi = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | cilt = 115 | sayı = 3| sayfalar = 555–60 | doi = 10.1073/pnas.1716437115 | pmid = 29279399 | pmc = 5776993 }}</ref>
455. satır:
}}
 
Kuşların [[bilimsel sınıflandırma]]sı tartışmalı bir konudur. [[Charles Sibley|Sibley]] ve [[Jon Ahlquist|Ahlquist]]'in 1990'da yayımlanan ''Phylogeny and Classification of Birds'' (Kuşların Filojenisi ve Sınıflandırması) adlı eseri <ref>{{Kitap kaynağı |soyadı1=Sibley |ad1=Charles |yazarbağı1=Charles Sibley |ad2=Jon Edward| soyadı2=Ahlquist |yıl=1990 |başlık=Phylogeny and classification of birds |yer=New Haven |yayıncı=Yale University Press |isbn=0-300-04085-7|yazarbağı2=Jon Edward Ahlquist }}</ref> bu konuda çığır açan bir eser olsa da sıklıkla üzerinde tartışılmakta ve sürekli olarak yeniden düzenlenmektedir. Kanıtların çoğu takımların sınıflandırılmasını doğru olduğunu göstermekte<ref>{{Kitap kaynağı| soyadı1=Mayr |ad1=Ernst |yazarbağı1=Ernst W. Mayr |soyadı2=Short| ad2=Lester L.|başlık=Species Taxa of North American Birds: A Contribution to Comparative Systematics |seri=Publications of the Nuttall Ornithological Club, no. 9 |yıl=1970 |yayıncı=Nuttall Ornithological Club|yer=Cambridge, MA |oclc=517185}}</ref> ancak biliminsanları takımların kendi aralarındaki ilişkiler konusunda fikir ayrılığına düşmektedirler; günümüz kuşlarının anatomisinden, fosillerden ve DNA'dan kaynaklanan tüm kanıtlar sorunu çözmek için bir araya getirilmiş olsa da büyük bir görüşbirliği ortaya çıkmamıştır. Son zamanlarda yeni fosil ve moleküler kanıtlar günümüz kuş takımlarının evrimi hakkında giderej daha açık bir tablo ortaya koymakta yardımcı olmaktadır.<ref name=Prum2015/><ref name=Jarvis2014>{{Dergi kaynağı | soyadı1 = Jarvis | ad1 = E.D. | yazarları-göster = etal | yıl = 2014 | başlık = Whole-genome analyses resolve early branches in the tree of life of modern birds | dergi = Science | cilt = 346 | sayı = 6215| sayfalar = 1320–1331 | doi=10.1126/science.1253451 | pmid=25504713 | pmc=4405904| bibcode = 2014Sci...346.1320J }}</ref><ref name=Prum2015/>
 
==Dağılım==
{{Ayrıca bakınız|Bölgelerine göre kuşlar listesi|Popülasyona göre kuşlar listesi}}
[[Dosya:House sparrow04.jpg|thumb|leftsol|İnsan aktiviteleri nedeniyle [[bayağı serçe]]nin yaşam alanı oldukça önemli oranda genişlemiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Newton |ad=Ian|yıl=2003 |başlık=The Speciation and Biogeography of Birds |yer=Amsterdam |yayıncı=Academic Press |isbn=0-12-517375-X|sayfa=463}}</ref>]]
 
Kuşlar kıtaların tamamında ve karasal [[habitat]]ların çoğunda yaşar; en uç güney noktası [[Antarktika]]'nın 440 &nbsp;km. içlerine kadar ulaşabilen ''[[Pagodroma nivea]]'' türünün üreme kolonilerinin bulunduğu yerdir.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Brooke |ad=Michael |yıl=2004 |başlık=Albatrosses And Petrels Across The World |yer=Oxford |yayıncı=Oxford University Press|isbn=0-19-850125-0}}</ref> En fazla kuş [[biyoçeşitlilik|çeşitliliği]] tropik bölgelerde görülür. Önceleri bu yüksek çeşitliliğin tropiklerde daha büyük [[türleşme]] oranlarının sonucu olduğu düşünülmekteyse de son zamanlarda yapılan çalışmalar yüksek enlemlerde daha fazla türleşme oranı olduğunu ancak tropiklere göre daha fazla [[soy tükenmesi]] oranı nedeniyle çeşitliliğin daha az olduğunu göstermiştir.<ref>{{Dergi kaynağı |soyadı1=Weir |ad1=Jason T. |yıl=2007 |başlık=The Latitudinal Gradient in Recent Speciation and Extinction Rates of Birds and Mammals |dergi=Science |cilt=315 |sayı=5818 |sayfalar=1574–1576 |doi=10.1126/science.1135590 |pmid=17363673 |soyadı2=Schluter |ad2=D|bibcode=2007Sci...315.1574W |url=https://semanticscholar.org/paper/029242df1187a94ec41acf8c9e1abfd63f3a2a98 }}</ref> Birçok tür her yıl uzun mesafeler ve hatta okyanusları katederek göç eder; çeşitli kuş familyaları hem okyanus üzerinde hem de içinde yaşamak için [[adaptasyon]] sağlamıştır; bazı [[deniz kuşu|deniz kuşları]] yalnızca üremek için kıyıya gelirken<ref name = "Burger">{{Kitap kaynağı|soyadı1=Schreiber |ad1=Elizabeth Anne |ad2=Joanna| soyadı2=Burger |yıl=2001 |başlık=Biology of Marine Birds |yer=Boca Raton |yayıncı=CRC Press |isbn=0-8493-9882-7}}</ref> bazı [[penguen]]lerin denizde 300 m. derinliğe kadar dalabildikleri kaydedilmiştir.<ref>{{Dergi kaynağı|soyadı1=Sato |ad1=Katsufumi |tarih=1 Mayıs 2002|başlık=Buoyancy and maximal diving depth in penguins: do they control inhaling air volume? |dergi=Journal of Experimental Biology |cilt=205 |sayı=9 |sayfalar=1189–1197 |pmid=11948196 |url=http://jeb.biologists.org/cgi/content/full/205/9/1189 |ad2=Y |soyadı2=Naito |ad3=A |soyadı3=Kato |ad4=Y|soyadı4=Niizuma|ad5=Y|soyadı5=Watanuki|ad6=JB|soyadı6=Charrassin|ad7=CA|soyadı7=Bost|ad8=Y|soyadı8=Handrich|ad9=Y|soyadı9=Le Maho}}</ref>
 
Çok sayıda kuş türü insanlar tarafından [[sokulmuş türler|sokuldukları]] bölgelerde üreme popülasyonları oluşturmuştur. Bu sokulmaların bazıları av hayvanı olarak sokulan [[bayağı sülün]] örneğinde olduğu gibi isteyerek yapılmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Hill |ad1=David |ad2=Peter| soyadı2=Robertson |yıl=1988 |başlık=The Pheasant: Ecology, Management, and Conservation |yer=Oxford |yayıncı=BSP Professional |isbn=0-632-02011-3|sayfalar=}}</ref> Bazıları ise esaret altında yaşayan ''[[Myiopsitta monachus]]'' türü kuşların kaçarak Kuzey Amerika'nın bazı şehirlerine yerleşmesi gibi kaza sonucu gerçekleşmiştir.<ref>{{Dergi kaynağı|soyadı1=Spreyer |ad1=Mark F.|ad2=Enrique H.| soyadı2=Bucher|yıl=1998|başlık=Monk Parakeet (Myiopsitta monachus)|dergi=The Birds of North America|yayıncı=Cornell Lab of Ornithology|url=http://bna.birds.cornell.edu/bna/species/322 |doi=10.2173/bna.322 |erişimtarihi=13 Aralık 2015}}</ref> Aralarında [[sığır balıkçılı]],<ref>{{Dergi kaynağı|soyadı=Arendt |ad=Wayne J. |tarih=1 Ocak 1988|başlık=Range Expansion of the Cattle Egret, (''Bubulcus ibis'') in the Greater Caribbean Basin |dergi=Colonial Waterbirds |cilt=11 |sayı=2 |sayfalar=252–262 |doi=10.2307/1521007 |jstor=1521007}}</ref> ''[[Milvago chimachima]]'',<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Bierregaard |ad=R.O. |yıl=1994 |bölüm=Yellow-headed Caracara |editör1=Josep del Hoyo |editör2=Andrew Elliott |editör3=Jordi Sargatal |başlık=Handbook of the Birds of the World. Volume 2; New World Vultures to Guineafowl |yer=Barselona |yayıncı=Lynx Edicions |isbn=84-87334-15-6}}</ref> ve [[galah]]<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Juniper |ad1=Tony |ad2=Mike| soyadı2=Parr |yıl=1998 |başlık=Parrots: A Guide to the Parrots of the World |yer=Londra |yayıncı=Christopher Helm |isbn=0-7136-6933-0}}</ref> türlerinin de bulunduğu bazı türler tarımsal uygulamaların yeni uygun habitatlar yaratması sayesinde özgün yaşam alanlarının çok daha ötesine yayılabilmişlerdir.
"https://tr.wikipedia.org/wiki/Kuş" sayfasından alınmıştır