Çoruh
Çoruh (Türkçe: Çoruh, Gürcüce: ჭოროხი Ch'orokhi, Yunanca: Άκαμψις, Akampsis, Ermenice: Չորոխ, Ch'vorokh), Türkiye'nin kuzey-doğusundaki Erzurum ili sınırları içerisindeki Mescit Dağları'ndan doğan bir nehirdir. Kelkit-Çoruh Fayı boyunca Bayburt, İspir, Tortum, Yusufeli ve Artvin şehirlerinden akarak Gürcistan'a ulaşır ve buradan; yani Batum'un hemen güneyinden, Türkiye-Gürcistan sınırının birkaç kilometre kuzeyinden, Karadeniz'e dökülür.
| Çoruh ჭოროხი, Չորոխ, Acampsis | |
|---|---|
 | |
| Konum | |
| Ülke(ler) | Türkiye, Gürcistan |
| Şehir(ler) | Erzurum, Bayburt, Artvin, Batum |
| Genel bilgiler | |
| Drenaj sistemi | Çoruh |
| Kaynak | Mescid Dağı |
| Ağız | Karadeniz |
| Uzunluk | 438 km (272 mi)[1] |
| Havza alanı | 22.100 km2 (8.500 sq mi) |
| Debi | 278 m3/s (9.800 cu ft/s) |
| Sol kolları | Barhal Çayı |
| Akım yerleri | Güllübağ Baraj Gölü, Arkun Baraj Gölü, Yusufeli Barajı, Deriner Barajı, Borçka Barajı, Muratlı Barajı |
Etimoloji
değiştirÇoruh adı Gürcüce Çorohi'den gelir. Çorohi (ჭოროხი) kelimesini Sulhan-Saba Orbeliani akarsuyun kıyıya attığı kum olarak açıklamıştır.[2] "Çorohi" Megrelcede de aynı anlama sahiptir.[3] Lazca "çoroha" (ჭოროხა) ise, "bulanık su" anlamına gelir.[4] Gürcü Dilinin Açıklamalı Sözlüğü "çorohi" kelimesini çağdaş Gürcücedeki "çoromi" (ჭორომი) kelimesiyle ilişkilendirmiştir. Bu kelime ise, akarsu dibinde birikmiş taşlar için kullanılmaktadır. Bu taşların, Çoruh Nehri'nde olduğu gibi, akarsuyun daha hızlı akmasına yol açtığı belirtilmiştir.[5][6] Gürcüce bir başka kaynakta "çorohi", akarsuyun ve selin geride bıraktığı taş, çakıl ve kum olarak tarif edilmiştir. "Çerehi" (ჭერეხი) şekline de sahip olan bu kelimenin günümüzde de kullanıldığı ifade edilmiştir. Akarsuyun taşıdığı taş, çakıl ve kumun yığıldığı alana "moçorohebuli" (მოჭოროხებული) denildiği belirtilmiştir.[7]
Havzası
değiştir
Kaynağını Mescid Dağı'nın (3.255 m) batı yüzünden alır. Önce batı doğrultusunda akıp Bayburt ve İspir'den geçtikten sonra bir yay çizerek Yusufeli'nin Yokuşlu Köyü önünde Artvin il sınırlarına girer. Yusufeli, Artvin ve Borçka’nın içerisinden geçtikten sonra Borçka'nın Muratlı kasabasından geçerek burada il ve ülke sınırlarını terk eder ve Batum'da Karadeniz'e dökülür. (Kaynağından denize döküldüğü yere kadar uzunluğu 466 km.dir). Batum Limanı güneyinde Karadeniz’e dökülür. Türkiye topraklarında bulunan kısmı 442 km. iken, Gürcistan topraklarında kalan kısmı ise 24 km dir.[8] Nehir Türkiye arazisinin %2,53'üne karşılık gelen 19.748 km³ havzaya sahiptir. Havza içinde ; Artvin,, Erzurum, Bayburt, illerinin toprakları bulunur.
Çoruh Havzası'nın Tarih Öncesi Çağları
değiştirEskiçağ Tarihi araştırmalarında yazının önemli bir ölçü olması, zaman olarak bizi bir sınırlamaya götürür. Tarih öncesi (Prehistorya) ile Tarihi çağlar (Historya) arasındaki bu sınır yazının ortaya çıkışı ile kendiliğinden çizilir. Yazılı ve yazısız tarih arasındaki sürece de Öntarih çağları (Protohistorya) denilmektedir. Yazı, Mezopotamya ve Mısır’da M.Ö. 3200–3000, Anadolu da M.Ö. 2000 de, daha batıda İtalya’da ise M.Ö. 1000 yılında ortaya çıkmıştır. Yazı sayesinde, Eskidoğu (Eski Önasya ve Mısır) dillerinin çözülmesi ile sadece Eskibatıdan (Hellen ve Roma) ibaret olduğu zannedilen Eskiçağ Tarihinin kapsamı ve özellikle de zaman dilimi genişlemiştir. Tarih öncesi uygarlıklar; Paleolitik (Alt, Orta ve Üst), Mezolitik, Neolitik (Proto, Erken, Orta, Geç) Kalkolitik (Erken, Orta, Geç) ve Tunç Devri (İlk, Orta, Son) olmak üzere beş bölümde incelenir. Anadolu, Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları arasında bağlantı sağladığı gibi verimli topraklara da sahiptir. Ayrıca yeraltı ve yerüstü zenginlikleri, akarsularının bolluğu, ikliminin elverişli olması sonucunda insanlık tarihinin her döneminde çeşitli uygarlıklara beşiklik etmiştir. Tarih öncesi çağlara ait yerleşmelere ve buluntulara bakıldığında havzanın yukarı ve orta kısımlarında bazı farklar göze çarpar. Havzanın özellikle yukarı kısmında tarih öncesi çağların hemen hemen tümünde yoğun iskânla karşılaşılırken havzanın ortasında en erken yerleşme ya da buluntular şimdilik İlk Tunç Çağına yerleştirilebilir.[8]
Fiziki özellikleri
değiştirToplam uzunluğu 431 km olan Çoruh'un 410 km'si Türkiye'de, 21 km'si Gürcistan'da bulunur. Çoruh’un debisi Mayıs ayında (569/529 m³/sn.) zirveye çıkar. Yıl boyunca en düşük debisi ise 53.09 m³/sn.’dir. Yıllık ortalama debi 192 m³/sn, yıllık ortalama su taşıma kapasitesi 6,3 milyar m³'tür. Çoruh 1420 metrelik enerji üretilebilir düşü ile yüksek hidroelektrik potansiyeli barındırır. Nehir, yılda 5,8 milyon m³ tortulu (rusubat) Karadeniz'e taşımaktadır.[9] Eğim %5’tir.
Kullanım
değiştirÇoruh Nehri'nde başta sazan ve kefal olmak üzere birkaç balık türü bulunur. Nehrin Yusufeli sınırları içerisinde seyreden 100 kilometrelik kısmı rafting ve kano gibi su sporları için en uygun ve en zorlu parkurları meydana getirmiştir. Çoruh Nehri'nin Artvin il sınırları içerisindeki uzunluğu 150 km olup 100 km'si Yusufeli sınırları içerisinde seyreder.
Barajlar ve hidroelektrik
değiştirDSİ'nin Çoruh üzerinde gerçekleştireceği 10 proje ile Türkiye'de üretilen elektriğin %8'si, hidroelektriğin %34'u Çoruh havzasında üretilecektir.[10]
Hidroelektrik özel sektöre açıldıktan sonra; Çoruh ana kolda 10, Berta kolunda 2, Oltu kolunda 2, Barhal kolunda 1, Bardız kolunda 1 olmak üzere, toplam 16 baraj yapılması planlanmıştır. Ayrıca 157 adet nehir tipi hidroelektrik santrali planlanmaktadır.[10]
Halihazırda Çoruh Nehri üzerindeki barajlar ile üretilen elektrik, Türkiye elektrik tüketiminin %1,38'ini karşılanmaktadır.[11]
| Baraj | Durum |
|---|---|
| Muratlı Barajı | Etkin |
| Borçka Barajı | Etkin |
| Deriner Barajı | Etkin |
| Olur Barajı | Planlandı |
| Bağlık Barajı | Planlandı - Berta Nehri (Berta kolu) |
| Bayram Barajı | Planlandı - Berta Nehri (Berta kolu) |
| Artvin Barajı | Etkin |
| Yusufeli Barajı | Etkin |
| Altıparmak Barajı | Planlandı - Barhal Nehri (Barhal kolu) |
| Ayvalı Barajı | Etkin - Oltu Nehri (Oltu kolu) |
| Tortum Barajı | Etkin - Tortum Nehri (Tortum kolu) |
| Arkun Barajı | Etkin |
| Aksu Barajı | Ön inşaat |
| Güllübağ Barajı | Etkin |
| İspir Barajı | Planlandı |
| Laleli Barajı | İnşaat halinde |
Kaynakça
değiştir- ^ UN Economic Commission for Europe, Our waters: joining hands across borders : first assessment of transboundary, p. 150
- ^ Sulhan-Saba Orbeliani, Gürcüce Sözlük (ლექსიკონი ქართული), Tiflis, 1991, 2 cilt, II. Cilt, s. 406.]
- ^ "Megrelce Sözlük (მეგრული ლექსიკონი)". 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2024.
- ^ "Lazca Sözlük (ლაზური ლექსიკონი)". 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2024.
- ^ "ჭოროხი", A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt 26 Şubat 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 0-9535878-3-5
- ^ ""ჭორომი", Gürcü Dilinin Açıklamalı Sözlüğü (ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი)". 11 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2024.
- ^ "Giorgi Şatberaşvili, "Bütün Eserleri" (თხზულებანი), 4 cilt, Tiflis, 1970". 26 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2024.
- ^ a b Ünsal, Veli (2012). Eskiçağda Çoruh Havzası (PDF). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı. ss. 26,27,28,29. 6 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Eylül 2021.
- ^ "DSİ 26. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ - ARTVİN". dsi.gov.tr. 12 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2015.
- ^ a b "Çoruh Vadisi Projeleri". dsi.gov.tr. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2015.
- ^ "Çoruh Nehri Üzerindeki Barajlar". enerjiatlasi.com. 3 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2016.