Vikipedi

Tonya

Trabzon'un ilçesi
(Tonya, Trabzon sayfasından yönlendirildi)

Tonya (Romeika: Τόνια, Tónya), Trabzon iline bağlı bir ilçedir.

Tonya
İlçe
İlçenin Kadıralak Tabiat Parkı'ndan görünümü
İlçenin Trabzon ilindeki konumu
İlçenin Trabzon ilindeki konumu
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlTrabzon
Coğrafi bölgeKaradeniz Bölgesi
İdare
 • KaymakamAdem Eser[1]
 • Belediye başkanıOsman Beşel (AK Parti)
Yüzölçümü
 • Toplam264.000 km²
Rakım730 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam14,592
 • Kır
-
 • Şehir
13.914
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu61500
İl alan kodu462
İl plaka kodu61
Resmî site
www.tonya.gov.tr

Tonya İlçesi, Doğudan Düzköy ve Maçka, Güneyden Gümüşhane İline bağlı kuzeyden ve batıdan Vakfıkebir ile Şalpazarı ilçeleri ile çevrilidir.

Trabzon ilinin denize sahili olmayan bir ilçesidir. Denizden yüksekliği 755 metredir. Arazi genel olarak engebelidir. Yüksek dağ sıralarına rastlanmamakla birlikte mevcut tepeler kuzeyden güneye doğru uzanır. Bu uzantılar arasında bulunan Fol Deresi ile Çamlık Deresi Vadisi Tonya sınırları içinde kalır. İlçe merkezi Fol Deresi Vadisinde kurulmuştur.

Tonya (Kadıralak Yaylasından Görünüm)
Sel Oba ve Akkese Yaylaları'ndan Tonya Kalınçam Vadisi'ne doğru bu görüntü bitki örtüsü ve topoğrafya hakkında bilgi veriyor.

Tonya'nın en yüksek tepesi 1900 m yüksekliğindeki Karakısrak tepesidir.

Tonya coğrafyası ve florası

İlçe sınırları içinde büyük akarsu ve göl yoktur. En önemli akarsu Fol Deresi'dir. Fol Deresi, Tonya'nın güneyinde Kürtün İlçesi sınırlarındaki Erikbeli Tepesi'nden doğar.

Tonya Fol Deresi
Fol Deresi üzerindeki Canik Şelalesi, Tonya içinden küçük bir yürüyüş ile erişilebilir bir tabiat parkıdır.

Kuzeye doğru Tonya topraklarını geçtikten sonra Vakfıkebir İlçesi merkezinden Karadeniz'e dökülür. İkinci önemli akarsu Toksar tepesinden kaynağını alarak Beşikdüzü İlçesinden denize dökülen Çamlık Deresi'dir.

Akarsuların rejimi düzenli değildir. Bahar aylarında karların erimesi ile su miktarı artar. Yaz aylarında azalır. Bununla birlikte yukarıda sözü edilen akarsuların kuruduğu hiç görülmemiştir.

İklim değiştir

İklim, Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasında bir geçiş alanıdır. Karadeniz kenarından yükselen tepeler üzerinde bulunan ormanlar sürekli nem çekerler. Denizden gelen su buharı burada yoğunlaşır, sis haline gelir. Bu nedenle özellikle yaz aylarında günlerin büyük bir bölümü sisli geçer. Güneşli havalar daha çok sonbaharda görülür. Yaz aylarında ortalama sıcaklık 20 derece, kış aylarında 6-7 derece civarındadır.

Çevrede iklimin etkisiyle bitki örtüsü bir paralellik gösterir. Arazinin büyük çoğunluğunu meralar ve ormanlar kaplar ve yoğun ormanlar ilçenin güney yönündeki Kalınçam Köyü çevresindedir. Bu ormanlar yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşur. Bölgede en iyi yetişen ağaç kızılağaçtır. İnsan emeği olmadan kendi kendine yetişebilmektedir.

 
Kalınçam Vadisi'ne doğru Tonya bölgesinin bitki örtüsü ve topoğrafyası.
 
Tonya'da yoğun bitki örtüsü Kolşik yağmur ormanları sisteminin bir sonucudur.

Tarihçe değiştir

Trabzon Sancağına ait 1486, 1515, 1520 ve 1554 tarihli Tahrir Defterlerinde Tonya, Karaağaç (Karaağaç) ve Şova (Şenocak) ile ilgili kayıtlar bulunmamaktadır. 1583 yılında Kumyatağı (İskenderli) mezrasıyla birlikte “Tonya mea Kumyatağı” adıyla yer alan yerleşimde ikamet eden nüfusun %97.20’si, 1682 yılında da nüfusun tamamı Müslümanlardan oluşmaktadır. Tonya'nın yakın çevre köylerinden olması nedeniyle Tonya bölgesi içinde değerlendirilen Karaağaç ve Şova köylerinin 1583'teki nüfusunun %45.86'sı ve 17. yüzyılın ortalarına doğru kurulan Koçkur köyü ile birlikte bu üç köyün 1682 yılındaki nüfusunun tamamı Müslümanlardan oluşmaktadır. Erkeklerin baba isimlerinin öz Türkçe ya da Müslüman Türkler tarafından kullanılan isimler olmasından yola çıkarak Tonya ve çevresine önemli bir Çepni ve diğer Türkmen yerleşiminin yaşandığı değerlendirilmektedir. 1583 yılında yerleşimde 171 nefer kaydedilmiş olup bunun 167'si Müslüman ve 4'ü Hristiyan'dır. Bu 171 neferden; 132'si bennak hane (çok az toprağı veya hiç toprağı olmayan), 4'ü ispenç hane (gayrimüslim) ve 35'i mücerred (yetişkin bekâr erkek) olarak tasnif edilmiştir. Buna göre yerleşimde kadın ve erkek olmak üzere 715 kişinin yaşadığı tahmin edilmekte olup bununda 695'i Müslüman ve 20'si Hristiyanlardan oluşmaktadır. Burada belirtilen nüfusun tek bir yerden ziyade Tonya olarak adlandırılan alanda dağınık halde yaşadığı değerlendirilmektedir. O dönemki Tonya köyünün tamamı Müslümanlardan oluştuğu bilgisine göre Hristiyan nüfusun Kumyatağı mezrasında yaşadığı anlaşılmaktadır. 167 Müslümanın 20'sinin baba adının Hristiyan adlı olması bunların sonradan Müslüman olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte 8 isimle ilgili baba adı mı geldiği yerleşim bilgisi mi olduğu net olmamakla birlikte bunlarından sonradan Müslüman olduğu kabulü halinde sonradan Müslüman olan kişi sayısının toplamda 28 kişi olma ihtimali bulunmaktadır. Tonya'ya gelen ve yerleşimi kuran Müslümanların, Ağasar Vadisi boyunca gelenlerden oluştuğu, Hristiyanların ise Akçaabad nahiyesine bağlı Sıdıksa ve çevre köyler ile İspir kazasının Kabahor nahiyesine bağlı Ciro köyünden olduğu ve bir kısmının da Gümüşhane kazalarından olabileceği değerlendirilmektedir. 1682 yılına gelindiğinde Tonya köyünde 82 nefer Müslüman hane reisi bulunmaktadır. Bunlarda sadece ikisinin baba adı Hristiyan isme sahiptir. 1650-1651 yıllarında Tonya köyünde 5 avarız hanesi (1 avarız hanesi 20 hane) ve 100 nefer (hane reisi) bulunmaktadır. 1682 yılına gelindiğinde nefer (hane reisi) sayısı 82 kişi (toplam nüfus tahmini 410 kişi) olarak kaydedilmiştir. 17. yüzyılda Celâli saldırıları, başıbozuk eski askerler, eşkıyalık hareketleri nedeniyle nüfusun azaldığı ve özellikle Hristiyan nüfusun diğer büyük şehirlere göç ettiği değerlendirilmektedir.[2]

Tonya, zeamet tarafından yönetilmesi nedeniyle civar köylerin merkezi konumda olmuştur. Tonya uzun yıllar Akçaabad nahiyesine bağlı kalmış olup 18. yüzyılın ortalarına doğru Gümüşhane kazasına bağlı Torul nahiyesi bağlanmış daha sonra da bir naibin görev yaptığı kaza statüsü ile Gümüşhane (Maden) Mülhakatına bağlanmıştır. 1848 yılında Tonya kaza statüsünde olmakla birlikte kaymakamlık seviyesinde olmayıp müdürlük seviyesinde görülmektedir. Bu durum küçük bir kaza olarak ele alındığını belirtmektedir. İlk kaza müdürü de yerel eşraftan köklü bir aileden olan Hacısalihzâde Süleyman Ağa'dır. 1858 yılından itibaren bir süre Vakfıkebir ile birleşme olmuştur. 1869/70 yılında Tonya-Vakfıkebir nahiye olarak kayıtlarda yer almaya başlamıştır. 1873 yılında Vakfıkebir yeniden kaza olmakla birlikte Tonya'nın durumu bir süre netleşmemiştir. 1875 yılında yeniden Vakfıkebir ile birlikte kaza olarak görülmektedir. 1875 yılında 18 hanelik bir köyden ibaret olan Tonya köyü merkezli Tonya nahiyesi, 1881 yılında merkez kazaya bağlı müstakil nahiye olmuş, 3 Ağustos 1913 tarihinde ise yeniden Vakfıkebir kazasına bağlanması kararlaştırılmış ancak bu durum 1916'da kesinlik kazanmıştır. 1881 yılında Tonya nahiyesine 19 köy/mahalle bağlı olup 1508 hanede toplam 3.978 kişi yaşamaktadır. Nahiyede 19 cami/mescit, 3 medrese ve 5'de dükkan/mağaza bulunmaktadır. 1909 yılına gelindiğinde Tonya nahiyesindeki nüfus 13.222 kişi olarak görülmektedir.[3] 1903 yılı salnamesine göre Tonya nahiyesinde, şehir merkezinde harap bir câmi ile bir iptidai (ilkokul) ve 2.455 haneden oluşan köylerinde ise 15 cami, 5 medrese ve iptidai (ilkokul) bulunmaktadır.[4] 1904/1905 yılında Tonya nahiyesinde 5.396 kadın ve 5.216 erkek olmak üzere 10.612 kişi yaşamaktadır.[5]

Birinci Dünya Savaşından sonra Osmanlı Devleti toprakları İtilaf Devletleri tarafından paylaşılmaya başlanınca Doğu Karadeniz bölgesini de Ruslar istila etmişlerdi. Rusların bu istilasına karşı Tonya'nın yerli halkı düzenli ordu kuvvetlerine yardımcı olarak aylarca savunmada bulunmuşlar ve bunda da oldukça başarılı olmuşlardı. Harşit Cephesinde bulunan Türk Kuvvetleri bozulunca Ruslar bütün güçleriyle Tonya üzerine yürümüş ve sonra da yerli halk batıya doğru göç etmek zorunda kalmıştır. 16 Temmuz 1916 tarihinde Tonya işgal edilmiş oldu. Rus kuvvetleri daha sonra 17 Şubat 1918 tarihinde çekilince Tonya düşman işgalinden kurtulmuş oldu.

Tonya'nın merkezi Konakyanı Mahallesinde, Ali Ağa Vakfı Camisi arsasında 1930 ortalarında modern yol yapılmaya başlanmış ve 1940'larda iskana açılma sayesinde burada ekonomik bir canlanmanın başlanmasıyla da şehirleşme de başlamıştır. 1939'da Tonya merkezinde; 1 hükümet konağı, 1 mektep, 15 dükkân, 2 kahve, 2 fırın ve 1 camii bulunmaktadır.

Tonya, 4 Mart 1954 tarih ve 6324 sayılı kanun ile 22 köyün bağlı olduğu bir ilçe olmuş ve 11 Ocak 1955 tarihinde de belediye teşkilatı kurulmuştur. Belediye kuruluşundan 1958'e kadar Orta Mahalle'yi kapsarken, 1958'te Kaleönü ve Karşular mahalleleri ile Karşular'dan ayrılarak kurulan Yeni Mahalle dahil edilmiştir. 1955 yılında Tonya şehir merkezinin nüfusu 1.331 kişiden oluşurken, ilçe olmasının etkisiyle 1960 yılındaki nüfusu 5.360 kişi olmuştur. Köylerdeki nüfus ise 1955 yılında 19.718 kişiyken 1960 yılında 18.121 kişiye gerilemiştir. 1968'te Ağırköy (Büyük Mahalle) yerleşimi, belediye sınırlarına katılmıştır.

Nüfus değiştir

Bölge, Osmanlıların Trabzon'u fethinden (1461) önceki devirde buraya Horasan bölgesinden gelen Çepni Türkleri tarafından Türkleştirilmiştir. Tonya ilçesi daha önceleri Vakfıkebir ilçesine bağlı olmasından mütevellit, Osmanlı kaynaklarında pek bahsi geçmez. Osmanlı'da bir dönem Tonya'yı da içine alan bölgeye Vilayet-i Çepni denilmiştir. Bu deyiş Giresun, Trabzon ve Gümüşhane illerinin geneli için kullanılmıştır.

Yıl Toplam Şehir Kır
1955[6] 21.049 1.331 19.718
1960[7] 23.481 5.360 18.121
1965[8] 26.053 6.126 19.927
1970[9] 22.862 10.077 12.785
1975[10] 24.570 10.544 14.026
1980[11] 24.905 11.059 13.846
1985[12] 26.530 12.394 14.136
1990[13] 25.790 11.058 14.732
2000[14] 28.107 12.666 15.441
2007[15] 17.052 7.711 9.341
2008[16] 16.766 7.660 9.106
2009[17] 17.023 7.446 9.577
2010[18] 16.716 7.399 9.317
2011[19] 16.098 7.310 8.788
2012[20] 15.493 7.112 8.381
2013[21] 15.620 15.620 veri yok
2014[22] 15.217 15.217 veri yok
2015[23] 14.771 14.771 veri yok
2016[23] 14.471 14.471 veri yok
2017[23] 14.008 14.008 veri yok
2018[23] 14.592 14.592 veri yok
2019[23] 14.116 14.116 veri yok
2020[23] 13.914 13.914 veri yok

Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.
Tonya nüfusu 2020 yılına göre 13.914. Bu nüfus, 6.735 erkek ve 7.179 kadından oluşmaktadır. Yüzde olarak ise: %48,40 erkek, %51,60 kadındır.

 
Tonya'nın Merkez Mahalleleri

Etimoloji değiştir

"Tonya" adının ilçeye verilişi ile ilgili çeşitli söylentiler olmakla birlikte bunlardan gerçeğe uygun olarak görüleni şöyledir;

Bölgeye ilk yerleşen Rumlar döneminde bir Rum Beyi Tonia adındaki kızına bölgeyi çeyiz olarak vermiş, bundan böyle bu bölgenin adı da kızın adına izafeten Tonia olarak kalmış. Zamanla Tonya adını almıştır. Ayrıca Tonya ilçesinin merkezine yöre halkı tarafından Konakyanı adı verilir.

Derebeylik döneminde merkezde bulunan derebeyin konağından gelmektedir. Konağınyanı söylenişi zamanla Konakyanı olarak kalmıştır.

Genel bilgiler değiştir

Günümüzde suç oranı geçmişine göre bir hayli düşük olan Tonya'da temel geçim kaynağı hayvancılıktır. Tereyağı ve peyniri ünlüdür. Tereyağı festivali düzenlenmektedir.

Yaz ayları insanlar mezere dedikleri yaylalarına göç ederler. Kışa doğru tekrar evlerine geri dönerler.

Dışa göç oldukça fazladır. İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa ve Sakarya en çok göç verilen illerdir. Sarıyer (Büyükdere), Büyükçekmece, Avcılar, Şirinevler, Ümraniye (Dudullu), Üsküdar (Kirazlıtepe), Şile Tonyalıların en çok ikamet ettiği İstanbul ilçeleridir.

Okuma oranının çok yüksek olduğu ve 2007 yılında Karadeniz'de yılın mahallesi seçilen Sayraç Köyü de Tonya'nın sınırları içerisindedir.

İdari yapı değiştir

Mahalleler

Tonya ilçe merkezi toplam 5 mahalleden oluşur.

  • Büyükmahalle
  • Kaleönü
  • Karşular
  • Ortamahalle
  • Yenimahalle
 
Tonya'nın Merkez Mahalleleri
Köyler
 
Daha yüksek mahallelerden bir görüntü (Kalınçam Mahallesi).

Kaynakça değiştir

  1. ^ "Kaymakam Adem Eser". tonya.gov.tr. 13 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
  2. ^ Bostan, M. Hanefi (2018). "XVI-XVII. Yüzyıllarda Tonya Ve Çevresinde İskân Birimleri ve Nüfus". Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 24. DergiPark. ss. 31-62. 10 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2024. 
  3. ^ Aygün, Necmettin (2022). "Osmanlı Devleti'nde İdarî Taksimat Alanındaki Düzenlemelerin Taşradaki Yansımaları: Vakfıkebir, Şarlı Ve Tonya Örneği (1840–1918)". Selçuk Üniversitesi Sosyal ve Teknik Araştırmalar Dergisi USTEK’2022 Özel Sayısı. 20 (1). DergiPark. ss. 92-103. 23 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2024. 
  4. ^ Terzi, Mustafa Zeki; Öztürk, Hayrettin (2023). "Sâlnâmelere Göre Osmanlılar Döneminde Trabzon'da Medreseler". Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 34. DergiPark. ss. 401-427. 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2023. 
  5. ^ Köksal, Ahmet (2022). "Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon'da Dini Hayat (1869-1905)-" (PDF). 1. Uluslarası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Cilt II. isamveri.org. ss. 729-746. 10 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Nisan 2024. 
  6. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  7. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  8. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  9. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  10. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  11. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  12. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  13. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  14. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  15. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  21. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  22. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  23. ^ a b c d e f
    • "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Tonya Nüfusu - Trabzon". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Trabzon Tonya Nüfusu". nufusune.com. 

Dış bağlantılar değiştir

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tonya&oldid=32539746" sayfasından alınmıştır