Sparta anayasası

Sparta anayasası veya Politeia, Dor şehir devleti olan Sparta'nın MÖ 8. yüzyıldaki efsanevi yasa koyucusu Lycurgus döneminden Sparta'nın MÖ 2. yüzyılda Roma İmparatorluğu'na dahil edilmesine kadar geçen süre zarfındaki yönetim ve kanun esaslarını kapsar. Bu dönemde Antik Yunan şehirlerinin hepsinin egemen olduğu ve kendi yönetim şekillerine sahip olmasına rağmen Sparta'nın anayasası çok katmanlı toplumsal yapısı ve güçlü askeri örgütlenme yapısıyla özgün yapısıyla dikkat çekmiştir.

Sparta toplumunun gelişimi

Mora Yarımadası

Dor etkisi

Sparta toplumu kendi kökenlerini çok geniş bir kabile toplamından oluşan Dorlar'a dayandırır ve bundan büyük onur duyardı. Sparta dilinin de Dor lehçelerine benzemesi buna delil olarak sunulurdu. Dor kökenli devletlerin tümünde bu etki izlenebilirdi.

Kültürel etki

Antik Yunan'da toplumun okur-yazar olduğu iki dönem bulunmaktadır. Birincisi MÖ 1400 - MÖ 1200 arasındaki Miken Uygarlığı dönemi diğeri de MÖ 775 ile başlayan dönemdir.^[1] İlk bilinen alfabe Linear B olarak adlandırılan hece yazısıdır. MÖ 775 yılından sonra bu tür yazıtlar mezartaşlarında, kanunnamelerde vb. yerlerde görülür. Günümüze sadece çok az sayıda Linear B yazısı gelmiştir.^[2]

Bölgedeki arkeolojik bulgular Miken dönemindeki tahkim şehirlerin varlığını göstermektedir. Bronz Çağı'na dair buluntularda Sparta'ya gelen toplulukların yerel kültürle kaynaştığı görülür. Savaşçı bir toplumsal yapı bölgeye hakim olmuştur. Özel olarak Dorların bölgeye gelişine dair veriler çok sınırlıdır. Miken uygarlığının yerini daha önce görülmemiş bir toplumsal altüst oluşla alan Dor istilası kültürel alanda da etkili olmuştur. Sparta toplumunu belirleyen çok katmanlı yapı bu istila döneminin de etkilerini taşır.

Kuruluş

Rhetra

Likurgus kanunları

Spartalılar efsane kanun koyucuları Likurgus'un önerisi üzerine hiçbir tarihsel kayıt, edebi eser veya yazılı kanun kaydetmemişlerdir. Para basmak yasaklanmıştır. Spartalılar açgözlülük ve servet edinmenin önüne geçmek için para yerine metal objelerin kullanılmasını zorunlu kılmıştır. Başarılı bir Spartalıyı belirleyen özellikler belliydi; savaşma kabiliyetini koruyor, muharebe anında cesaret gösteriyor, toprağını verimli bir şekilde ekiyorsa, evliyse ve sağlıklı çocukları varsa iyi bir yurttaş olarak tanımlanırdı. Sparta kadınları o dönemde mülk edinebilen ve evlilik öncesi sportif faaliyet yapabilen ender bir gruptu.^[3] Ayrıca spartalı kadınlar siyasi hakları olmasa da açıkça konuşur ve görüşleri alınırdı.^[4]

Sparta toplumsal yapısı ve hükûmet

Sparta toplumu hükûmet tarafından yönetilen üç katmanlı bir piramit şeklinde örgütlenmişti.

Sparta toplumunun yapısı (yaklaşık MÖ. 7. yüzyıl)

Toplum

Spartiate

Sparta devletinin tüm üyeleri yurttaş olarak değerlendirilmezdi. Sadece Agoge adı verilen askeri eğitimi başarıyla tamamlayanlar yurttaş olma hakkını elde ederdi. Sadece bu askeri eğitimi tamamlayanlar yurttaş olma hakkına sahip olabileceği için ataları Sparta'ya dayanmadığı halde bu eğitimi tamamlamış kişiler olabilmekteydi. Bu şekilde iki grup insan olabilirdi; bunlardan birisi "trophimoi" olarak adlandırılan davet üzerine gelmiş olan yabancı gençlerdi. Büyük bir onur olarak değerlendirilen bu durumun bir örneği, Atina'nın ileri gelenlerinden Ksenofon iki oğlunu yetiştirilmek üzere Sparta'ya gönderdiğinde yaşanmıştır. Diğer bir grup ise bazı helotların çocukları eğer ondan sorumlu Spartalı aile mali olarak desteklerse bu eğitime "syntrophoi"^[5] olarak adladırılarak dahil olabilmekteydi. Eğitimi başarıyla aşan syntrophoi önünde Spartalı olma imkânı açılmış olur. Askeri eğitimin başarıyla tamamlayan Spartalı erkek, 20 yaşına basınca tüm haklarına sahip olurdu. Payına düşen tahıl miktarını verdiği ve savaşma kabiliyetini koruyabildiği sürece bu toplumsal statüyü korurdu. Çiftliğinin, topraklarının ve ailesinin bakımını, ihtiyaçlarını da aksatmaması gerekirdi. Bu kişilerin evli olup olmamalarından bağımsız olarak 30 yaşına kadar askeri kışlada kalmaları istenirdi.

Perioikoi

Toplumda özgür ancak Spartalı olmayan sivillere perioikoi denilirdi. Perioikoi'lar Sparta toplumunun vatandaşlık haklarına sahip olmayan, çoğunlukla yerli Akaların oluşturduğu bir sınıftı. Sparta vatandaşları askeri anlamda mükemmeliğe erişmeye çalıştıklarından ve bu konu haricindeki herhangi bir şeye ilgi duymadıklarından Perioikoi sınıfı Sparta'nın tacir-tüccar sınıfını oluşturuyorlardı. Her ne kadar özgür olsalar ve Helot sınıfından üstün olsalar da, Perioikoi'ların Sparta vatandaşlarıyla evlenmesi yasaktı.

Helotlar

Sparta toplumunda nüfusun ezici çoğunluğunu oluşturan serf konumundaki Helotlar genellikle fethedilmiş toprakların yurttaşlarıydı.

Hükümet

Sparta devleti Dor etkisiyle karmaşık bir yönetim biçimini benimsemiştir. Monarşi, oligarşi ve demokrasi sistemlerinden unsurlar barındırır.

İkili krallık

Devlet Agiad ve Eurypontid hanedanından gelen iki kral tarafından yönetilirdi. Her iki hanedan da atalarını Herakles'e dayandırır ve devlet yönetiminde eşit hak iddiasında bulunurdu. Ancak Agiad hanedanı daha eskiye dayandığından törensel olarak daha öncelikli olarak kabul edilirdi. Sık görülmeyen bu ikili krallığın kökenlerine dair çok sayıda efsane vardır.^[6] Modern tarihçilere göre ise bu idare tarzı ikili konsül sisteminin bir benzeri olarak ortaya çıkmıştır. Kralların görevleri dini, hukuki ve askeri alanlarda öne çıkardı. Devletin en yüksek seviyedeki rahipleri olarak önemli törenleri düzenlerlerdi. Kralların baktıkları hukuk işleri genellikle ülkeyi ilgilendiren taht veraseti gibi konular olup diğer adli konular ephorlara bırakılırdı. Askeri konularda ise iki kralın aynı anda sefere çıkması yasaklanmış, bir tanesi seferdeyken diğerinin kentte kalması kural haline gelmiştir.^[7] Kralın savaş ilan etme yetkisi bulunmamakta ve yanında daima iki adet ephor olmadan dış siyasete dair bir karar alamamaktadır. Bu yüzden askeri rütbelerinin haricnde kralların konumu simgesel olmuştur.

Efor

Seçmen olma şartlarını yerine getirmiş olan Spartalılar tarafından seçimle seçilen ephorlar, Sparta anayasasındaki demokratik bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Ephorlar, iki kralla beraber devletin yürütme kısmını oluşturmaktaydı. Sparta toplumundaki en büyük güce sahip olan ephorlar sadece bir yıl görevde kalırlardı. Bu süre devlet mekanizmasını değiştirmeye yeterli olmadığından ve bir kez ephor seçilmiş olan bir kişinin yeniden seçilemeyeceğinden dolayı güçleri törpülenmişti.

Gerousia

Gerousia, Sparta toplumuna özgü bir özel siyaset belirleme kurumuydu. Ömür boyu bu kurulda olmak üzere asil aile üyelerinden seçilen 60 yaşının üzerindeki 28 kişiden ve 2 kraldan oluşurdu. Devleti ilgilendiren önemli konular gündeme alınır ve her türlü kararda günümüzdeki yüksek mahkemenin vazifesini görürdü. Kralları bile yargılama hakkına sahip olan kurul alınmış her kararı değerlendirip geri çevirebilirdi.

Apella

Tüm Sparta vatandaşlarını anlatan terimdir. Seçmenler Yunan demokrasi geleneklerinin aksine önlerine konan konuda seçme haklarını kullanırlar, gündeme bir konuyu getiremez veya tartışamazdı. Yabancılar veya elçiler onlarla temas edemezdi, konu önce Gerousia'ya sonra da Ephorlara iletilmek durumundaydı.

Kaynakça

^ İki dönem arasında Yunan Karanlık Çağı adıyla bilinen dönem vardır
^ Lakonya bölgesindeki Agios Vasileios yerleşiminde
^ Bakınız Kadınlar ve askerlik
^ Bakınız Gorgo (Sparta Kraliçesi)
^ Kelime anlamı olarak yoldaş anlamındadır
^ Bunlardan birisine göre Sparta kralı Aristodemus'un ikiz oğulları krallığı eşit olarak idare etmeyi kabul etmiş ve bundan sonra bu uygulama gelenek haline gelmiştir
^ Bu kanunun ortaya çıkmasına yol açan olay Sparta-Atina arasındaki çatışmanın savaşa yol açmak üzere olduğu MÖ 500 yıllarında yaşanmıştır. Şehre saldırmaktan son anda vazgeçen iki kraldan birisi olan Demaratus diğer kral Cleomenes'e danışmadan saldırıdan vazgeçerek ordusunu geri çeker. Bu kararı üzerine görevden alınınca da Pers saflarına geçer ve MÖ 480 yılındaki istilaya Pers saflarında katılır, sonrasında Pers valisi olarak Pergamon'un yöneticisi olur.

Ayrıca bakınız

Antik Yunanistan

Dış bağlantılar

Sparta anayasası^{[ölü/kırık bağlantı]} (İngilizce) 25 Ocak 2013 tarihinde erişilmiştir

[1] İki dönem arasında Yunan Karanlık Çağı adıyla bilinen dönem vardır

[2] Lakonya bölgesindeki Agios Vasileios yerleşiminde

[3] Bakınız Kadınlar ve askerlik

[4] Bakınız Gorgo (Sparta Kraliçesi)

[5] Kelime anlamı olarak yoldaş anlamındadır

[6] Bunlardan birisine göre Sparta kralı Aristodemus'un ikiz oğulları krallığı eşit olarak idare etmeyi kabul etmiş ve bundan sonra bu uygulama gelenek haline gelmiştir

[7] Bu kanunun ortaya çıkmasına yol açan olay Sparta-Atina arasındaki çatışmanın savaşa yol açmak üzere olduğu MÖ 500 yıllarında yaşanmıştır. Şehre saldırmaktan son anda vazgeçen iki kraldan birisi olan Demaratus diğer kral Cleomenes'e danışmadan saldırıdan vazgeçerek ordusunu geri çeker. Bu kararı üzerine görevden alınınca da Pers saflarına geçer ve MÖ 480 yılındaki istilaya Pers saflarında katılır, sonrasında Pers valisi olarak Pergamon'un yöneticisi olur.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]