Havai fişek

Havai fişekler estetik ve eğlence amaçlı kullanılan düşük patlayıcı güçlü piroteknik aygıtlardır. Havai fişeklerin en yaygın kullanıldığı alan havai fişek gösterileridir. Bir havai fişek olayı (havai fişek gösterisi ya da piroteknik gösteri de denir) havai fişeklerin ürettiği efektlerin gösterisidir. Ayrıca pek çok yerde havai fişek gösterisi yarışmaları da yapılmaktadır. Havai fişeklerin değişik formlarının ortak özelliği ışık, ses, duman çıkarmaları ve havada hareket edebilmeleridir. Kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi, mor, gümüş renkli kıvılcımlar ve renkli alevler çıkarmak için tasarlanabilirler. Havai fişek gösterileri, dünyanın değişik noktalarındaki değişik kültürlere ve değişik dini kutlamalara göre dağılım gösterir.

Havai fişeklerin yakından görünüşü

Havai fişekler antik Çin’de 2000 yıl kadar önce şeytani ruhların kovulması amacıyla, karabarutun icadının bir uzantısı olarak keşfedilmiştir. Çin yeni yılı ve ilkbaharın ortasındaki Ay Festivali etkinlikleri havai fişek gösterilerini kesin olarak görebileceğiniz önemli organizasyonlar arasındadır. Çin dünyadaki en büyük havai fişek üreticisi ve ihracatçısıdır.

Havai fişekler genelde rolünü üstlendiği yere göre sınıflandırılırlar. Yerde ve havada patlayanlar gibi. İkinci bir sınıf şekli ise itici güçlü olanlar (gökyüzü roketleri) veya gökyüzüne bir kovan yardımı ile fırlatılanlar (gösteri fişekleri). Bunun gibi pek çok sınıflandırma biçimi vardır.

Havai fişeklerin en yaygın özelliği kâğıt veya mukavva bir tüp veya kaplama içerisine doldurulmuş kolay tutuşabilen (piroteknik yıldızlar) malzeme içermeleridir. Pek çok tüp veya kutucuk, tutuşturulduğunda çeşitli şekil ve renkte kıvılcım çıkartmak için birleştirilir. Gökyüzü roketleri her ne kadar ilk olarak savaş amaçlı kullanılmış olsa da havai fişeklerin en yaygın şeklidir. Her ne kadar gösteri fişekleri ticari havai fişek gösterilerinin bel kemiği olsa da bunların daha küçük çaplı ve herkesin kullanabileceği şekilleri de Türkiye'de mevcuttur.

Tarihçesi değiştir

Fransız Cizvit Pierre Nicolas d'Incarville'in metninin İngilizce özetinden Çin havai fişeklerinin bir illüstrasyonu.

Havai fişek kültürü Çin’de 2000 yıl kadar önce keşfedilmiştir. Havai fişeklerin icadı ya da kaza sonucu bulunuşu ile ilgili en yaygın efsane, o günlerde mutfaklarda çokça bulunan odun kömürü, kükürt ve güherçilenin karıştırılmasıdır. Bu karışım bambu bir tüp içerisinde sıkıştırıldığında ve yakıldığında patlamaktaydı.

Her ne kadar barutun mutfakta icadı ile kestane fişeğinin keşfi arasındaki zaman farkı şüpheye sebep olsa da bazı kaynaklar, havai fişeğin 2000 yıl kadar önce keşfedildiğini söylerken, bazı kaynaklar ise 9. yüzyılda Song hanedanlığı (960-1279) zamanında bulunduğunu iddia eder.

Bazı kaynaklar havai fişeğin Hindular tarafından bulunduğunu fikrini öne sürer. 18 Ekim 2003 tarihinde ulusal bir gazete olan The Hindu’nun internet sayfasında, yalnızca barutun keşfinin Çinliler tarafından yapıldığı iddia edilmektedir.

Hunan eyaletinin Liu Yang şehrinde yaşamış olan Li Tian adlı keşişin, yaklaşık 1000 yıl önce kestane fişeğini icat ettiği kabul edilir. Çinliler kestane fişeğinin icadını her yıl 18 Nisan tarihinde Li Tian’a kurbanlar sunarak kutlarlar. Song hanedanlığı zamanında yerel halk Li Tian’a ibadet için bir tapınak bile inşa etmiştir.

Kestane fişekleri geçmişte ve hatta günümüzde bile şeytani ruha sahip hayaletleri yüksek ses yardımı ile korkutup kaçırmak için kullanılır. Kestane fişekleri doğum günlerinde, ölümlerde ve yeni doğan çocukları kutsamak için günümüzde de kullanılmaktadır. Çin yeni yılına özgü en yaygın kutlama şekillerinden biri de şeytani ruhlardan uzak bir yıl geçirmek için kestane fişekleri ile kutlama yapılmasıdır.

Bu gün Hunan eyaletine bağlı Liu Yang şehri dünyanın en büyük havai fişek üretim sahası olarak bilinmektedir. Havai fişeğin coğrafik merkezini hatırlamak önemlidir, çünkü havai fişek endüstrisinin bilirkişileri sık sık Çin’in üretimde ucuz işgücünün avantajlarını kullandığını söylemektedir. Ama gerçek şudur ki havai fişek endüstrisi Çin’de modern çağın gelişinden ve doğu-batı arasındaki asgari ücret eşitsizliğinden önce de vardı ve umarız olumsuz ekonomik etkilerinden sonra da varlığını sürdürür. Her ne kadar haçlıların karabarutu seyahatlerinden dönerlerken Avrupa’ya getirdikleri söylense de, genel olarak Marco Polo’nun 13. yüzyılda Çin’den karabarutu Avrupa’ya getirdiği kabul edilir.

Avrupa’da karabarut ilk önce askeri amaçlı roket, top ve silahlarda kullanılmıştır. İtalyan’lar karabarutu havai fişek üretiminde kullanan ilk Avrupalılardır. Almanlar 18. yüzyılda İtalyanların yanında havai fişeği üreten bir başka Avrupalı ülke olmuştur. İlginçtir ki Amerika’da havai fişek gösterisi yapan öncü şirketlerin soyları (Grucci ailesi, Rozzi ailesi ve Zambelli ailesi gibi) İtalyanlara dayanmaktadır.

Havai fişekler İngilizlerinde merakını çekmiştir. 1. William Shakespeare bir çalışmasında havai fişeklerden bahsettikten sonra Kraliçe Elizabeth zamanında havai fişekler Büyük Britanya’da da popüler hale gelmiştir. Kraliçe havai fişeklerden o kadar etkilenmiş ki “İngiltere’nin ateş ustası” isimli bir pozisyon bile yaratmıştır. Kral 2. James de havai fişeklere olan ilgisini kendi taç giyme töreninden sonra ateş ustasını şövalyelik mertebesine çıkartarak kanıtlamıştır.

Modern çağda Amerikan havai fişek endüstrisi, Başkan Nixon’ın 1970'lerin başında başlayan Çin Komünist Partisi ile normalleştirilen ilişkileri yüzünden Çinli üreticilerden etkilenmesiyle başlamıştır. Eskiden Amerika Birleşik devletleri ile Çin arasında Hong Konglu aracıların üretici ile direkt bağlantı kurmadan ya da çok küçük bir bağlantı yardımıyla ticaret yapması mümkündü. 1970 ile 1980 arasında Çin deki ürün dağıtımı yapan kanallar, aslında hükûmete bağlı ve eyaletsel havai fişek üreten ve ihraç eden anonim şirketler kurmuştur. Örneğin Hunan’da üretilen ürünler Hunan ihracat şirketine, Jiangxi’de üretilen ürünler Jiangxi ihracat şirketine giderdi. Bu tarihlerde asıl amaç fabrikaların kâr etmesinden çok, tarımdan daha az olan gerçek endüstride çalışan insanların Çin içinde kalmalarını sağlamaktı. Çin hükûmeti üretim yapan fabrikaları desteklemekteydi.

Sırasıyla eyaletsel ihracat şirketleri Çin ana karası ile yabancı ticaret varlıkları arasında bağlantı olan Hong Konglu aracılara ürünü satardı. Hong Konglu aracılar siparişi alır, nakliyeyi ayarlar ve finansal işleri çözer ve ürünlerin yabancı alıcılara ulaşmasını sağlardı.

Bu o günlerde bu yöntem Çin’in ilk resmi liderlik öğretisi olmuştu. Başkan Deng Xiaoping benzer ülkeler topluluğu olan eski Sovyet bloğunun göremediği ekonomik tılsımı görmüştür. Başkan Deng kapitalizme giden yolda ilk ekonomi politikasını bu yöntem yardımı ile oluşturmuştur.

1980'lerde Çin’in dünyaya açılmasıyla yabancı ithalatçıların Çin sınırları içerisinde seyahat etmesi başlamıştır. Bu ilk yabancı havai fişek alıcılarının üretim alanlarını görmesini, Hong Konglu ihracatçılar ve eyaletsel ihracatçı şirketlerle bağlantı kurulmasını sağlamıştı.

1980'lerin sonlarına doğru herkesin kullanabileceği havai fişekler Amerikan Tüketim Ürünleri Güvenlik Komisyonu tarafından dikkatle incelenir hale gelmişti. Bu inceleme sonucunda pek çok havai fişek ürününde yanlış uyarı, boyut ve kullanım bilgisi olduğu görülmüştür. Bu durumu düzeltmek için temsilcileri Amerikan Piroteknik Derneği ve Hong Kong Aracıları Derneği olan temsilciler grubu 10 günlerini güney Çin’de geçirerek eyalet eyalet ihracatçı şirketler ve fabrika müdürleriyle toplantı yapmışlardır.

Bu toplantının içeriği Çin’de üretilen her ürünün ateşlenmesinde doğru uyarı açıklamalarını ve boyut bilgisini Amerikan tüketim ürünleri standartlarına göre güvenlik amaçlı belirlemek ve tahsis etmekti. Bu toplantılar sonucunda Çin’deki havai fişek üretimini gözlemlemek için Amerikan Havai Fişek Standart Laboratuvarı (AFSL) kurulmuştur.

1990'lar da ekonomik reformun gereği olarak Başkan Jiang Zemin tarafından Çin’deki fabrikaların para yardımı durdurulmuş ve ilk defa kâr elde etmeye zorlanmışlı. O günlerde pek çok eyaletsel ihracat şirketinin çalışanı hükûmete bağlı şirketlerden ayrılmış ve kendi şirket kurma izinlerini alarak kendi ticari kuruluşlarını yürütmeye başlamıştır.

Başlangıçta bu yeni özel şirketler Hong Konglu aracılarla yabancı pazarına ulaşmak için işbirliği yapmış fakat daha sonraları direkt olarak yabancı ithalatçılara satış yapmaya başlamışlardır.

Hong Kong'lu aracılar ayakta kalmak için Çinli fabrikalara para yatırmak suretiyle Çinli girişimcilerle ortak iş yapmaya başlamış ve böylece geriye kalan geniş müşteri kitlelerini korumaya çalışmıştır. Bugün hükûmete bağlı eyaletsel ihracat şirketleri önemli çalışanlarını kaybettikleri için ya kapanmış ya da yalnızca Çin iç piyasasına üretim yapar hale gelmişlerdir.

1990'lar yabancı şirketlerinin üretim hatlarını ayırt etmek için hızla büyüyen özel etiketleme sistemine ihtiyaç olduğunu göstermiştir. 2000'lerde ise küçük bölgelerde bile bu sektörü şekillendiren ve saran ihracatçı aracı şirketler kurulmuştur. Buna ek olarak ayrı fabrikalar da eski yöntemleri kullanarak yabancı ithalatçılarla ticaret yapmaktadır. Her hafta pek çok yabancı şirketi kendileri ile direkt olarak çalışması için pek çok küçük ve yeni fabrikadan yarım düzineye yakın e-mail ve fax almaktadır.

Havai fişeğin kimyası değiştir

Havai fişeklerin renkleri genelde yıldız adı verilen ve yakıldığında kuvvetli ve parlak ışık veren karıştırılmış kimyasallarla üretilir. Yıldızlar 5'temel karışımdan oluşur.

Yakıt : Yıldızların yanmasını sağlar
Oksitler : Bu bileşim oksijen üreterek yakıtın daha iyi yanmasını sağlar.
Renk : Kimyasallar tarafından üretilir.
Tutkal : Yıldızları oluşturan kimyasalların bir arada kalmasını sağlar.
Klor verici : Renkli alevin gücünü artırır. Bazen oksitlerde bu işlevi yerine getirir.

Yaygın olarak kullanılan kimyasallar aşağıda tablo haline getirilmiştir. Renk veren tüm kimyasalların havai fişeklerede renk verecek anlamına gelmez. Fakat aşağıdaki kimyasallar doğru hazırlanmış karışımlarda saf ve parlak ışık verir.

Renk	Metal	Örnek Karışım
Kırmızı	Stronsiyum (parlak kırmızı) Lityum (normal kırmızı)	SrCO3 (stronsiyum karbonat) Li2CO3 (lityum karbonat)
Turuncu	Kalsiyum	CaCl2 (kalsiyum klorür)
Sarı	Kalsiyum	CaCl2 (kalsiyum klorür)
Yeşil	Baryum	BaCl2 (baryum klorür)
Mavi	Bakır	CuCl2 (bakır klorür), düşük sıcaklıkta
Çivit mavisi	Sezyum	CsNO3 (sezyum nitrat)
Menekşe rengi	Potasyum Rubidyum	KNO3 (potasyum nitrat) RbNO3 (rubidyum nitrat)
altın	Odun kömürü, demir veya lamba isi
Beyaz	Titanyum, alüminyum, berilyum veya magnezyum tozu

Genellikle Mag Yıldızı olarak adlandırılan en parlak yıldızlar alüminyumla yakıtlandırılır. Magnezyum ise düşük oksit özelliği nedeniyle havai fişek endüstrisinde nadir olarak kullanılır. Sıkça her metalin bir alaşımı olan magnalyum kullanılır. Pek çok havai fişek ürününün üretiminde toksik olmayan kimyasallar kullanılır. Ama bazı kimyasallarda ise cilt hassasiyetini artırıcı veya toz nedeniyle nefes almayı zorlaştıran bir miktar toksik bulunur.

Sembol	Kimyasal adı	Havai fişeklerdeki kullanımı
Al	Alüminyum	Alüminyum gümüş ve beyaz renkli alev ve kıvılcım üretiminde kullanılır. Kıvılcım için kullanılan en yaygın kimyasaldır.
Ba	Baryum	Baryum yeşil renk üretmek için ve kararsız maddelerin daha kararlı hale getirilmesinde kullanılır.
C	Karbon	Karbon havai fişeklerde itici gücü oluşturan kara barutun ana maddesidir. Karbon havai fişekler için yakıt sağlar. Karbonun havai fişeklerdeki ana formları siyah karbon, şeker ve nişastadır.
Ca	Kalsiyum	Kalsiyum havai fişeklerin rengini koyulaştırmak için kullanılır. Kalsiyum tuzu turuncu renk üretimde kullanılır.
Cl	Klor	Klor havai fişekler içerisindeki oksitlenme için önemli bir kimyasaldır.Renk üreten pek çok metal tuzu içerisinde klor bulunur.
Cu	Bakır	Havai fişeklerde mavi renk üretiminde kullanılır.
Fe	Demir	Demir kıvılcım çıkartmak için kullanılır. Metalin sıcaklığı kıvılcımın rengini belirler.
K	Potasyum	Potasyum havai fişek karışımlarında oksitlenmeye yardım eder. Potasyum nitrat, potasyum klorat ve potasyum perklorat önemli oksitleyicilerdir.
Li	Lityum	Lityum metali havai fişeklerde kırmızı renk üretiminde kullanılır. Özellikle lityum karbonat en önemli renk vericidir.
Mg	Magnezyum	Magnezyum yandığında çok parlak ışık üretir. Böylece beyaz kıvılcım eklemek ve havai fişeklerin bütün rengini parlatmak için kullanılır.
Na	Sodyum	Sodyum havai fişeklerde altın ve sarı renk üretiminde kullanılır. Renk o kadar parlak olur ki diğer renkleri kapatır.
O	Oksijen	Havai fişeklerin yanma reaksiyonları oksitlenme içerir. Oksitler genellikle nitratlar, kloratlar ve perkloratlardır. Bazen bu kimyasallar oksijen ve renk üretmek için de kullanılır.
P	Fosfor	Fosfor havada anında yanar ve bazı karanlık efektlerin korunu oluşturur. Havai fişeğin bileşimindeki yakıt olarak da kullanılabilir.
S	Kükürt	Kükürt itici yakıt olan kara barutun elemanlarından biridir.
Sb	Antimon	Havai fişeklerdeki pırıltı efektini oluşturmak için kullanılır.
Sr	Stronsiyum	Stronsiyum tuzu havai fişeklerde kırmızı rengi verir. Stronsiyum bileşikleri havai fişek karışımlarının kararlılık seviyelerini ayarlamak için de oldukça önemli bir kimyasaldır.
Ti	Titanyum	Titanyum metali toz veya parçacık halinde yakıldığında gümüş renkli kıvılcım verir.
Zn	Çinko	Mavimsi beyaz bir metal olan çinko havai fişek ve diğer proteknik malzemelerde duman efekti yapımında kullanılır.