Vikipedi

Şuşa

Azerbaycan'da şehir
(Şuşi sayfasından yönlendirildi)
Bu madde şehir hakkındadır. Aynı adlı rayon için Şuşa (rayon) sayfasına bakınız.

Şuşa, Azerbaycan'ın Karabağ bölgesinde yer alan bir şehir. Azerbaycan'ın kültür başkenti.[1] Şuşa rayonunun idarî merkezi olan yerleşim, 1992'de Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından işgal edildi ve hiçbir ülke tarafından tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin de facto yönetimi altına girdi. 8 Kasım 2020'de ise şehir Şuşa Muharebesi sonucunda Azerbaycan kuvvetlerince ele geçirildi ve 28 yıllık fiili yönetim son buldu.

Şuşa
Şehir
Şuşa şehrinden görüntüler
Şuşa arması
Arma
ÜlkeAzerbaycan Azerbaycan
RayonŞuşa Rayonu
Kuruluş1752
İdare
 • ValiBayram Seferov
Yüzölçümü
 • Toplam5.5 km²
 • Su
15 km² (5 mil²)
Rakım1400 - 1800 m
Nüfus
4.446
 • Yoğunlukoto/km²
Zaman dilimiUTC+04.00 (AZT)
Alan kodu+994 26
ISO 3166 koduAZ-SUS
Plaka kodu58 AZ
Resmî site
shusha-ih.gov.az

Şuşa, deniz seviyesinden 1300 ila 1600 metre yükseklikte bulunmakta olup, 2015 verilerine göre yaklaşık 4 bin kişilik bir nüfusa sahiptir. Yukarı Gövher Ağa Camii, Gazançetsots Katedrali ve Kanaç Zam Baptist Kilisesi şehirdeki önemli dini yapılardır.

Etimoloji

değiştir

Şuşa isminin Klasik Farsça kökenli olduğu ve bu dilde cam veya şişe manasına gelen Shīsha kelimesinden türediği düşünülmektedir.[2][3] Oxford Concise Dictionary of World Place Names eserine göre şehir, Türk Kaçar Hanedanı kökenli İranlı yönetici Ağa Muhammed Şah'ın İbrahim Halil Han ile şehre girerken yaptığı konuşması üzerine bu ismi almıştır.[2]

Şehrin eski ismi olan Penahabad ise Karabağ Hanlığı'nın ilk lideri olan Penah Ali Han'a atfen konulmuştur ve Penah şehri anlamına gelir.[2]

Tarih

değiştir

Şuşa şehrinin güneyinde Kafkasya'nın en eski yerleşim bölgelerinden biri bulunmaktadır. 1970'lerde Şuşa Mağarası'nda yapılan arkeolojik kazılarda Paleolitik Çağ'a ait taş aletler bulunmuştur.

Şuşa'nın çevresinde bulunan araziler tarih boyunca Med İmparatorluğu, Ahameniş İmparatorluğu, Ermenistan Krallığı, Albanya, Ermeni Bagratuni Krallığı, Safevîler, Karabağ meliklikleri ve Karabağ Hanlığı gibi çeşitli devlet ve otoritelerin kontrolünde bulunmuştur.

Kuruluş

değiştir

Şuşa'dan bir yerleşim yeri olarak tarihte ilk olarak Orta Çağ'da, 15. yüzyıla ait bir Ermeni dini metinde bahsedildiği öne sürülmektedir. Bu metin Erivan'ın Matenadaran müzesinde sergilenmektedir. Bu yazıt, aynı zamanda bu şehirde üretilmiş ilk yazılı eser olmuş, Ter-Manuel tarafından 1428'de yazılmıştır.[4][5][6][7][8][9] Ayrıca bazı kaynaklara göre bölgede Varanda Melikliği döneminde, Şahnazeryan ailesine ait Şuşi isimle antik bir Ermeni kalesi yer aldığı da belirtilmiştir.[10]

Azerbaycanlı ve bazı 19. yüzyıl Ermeni kaynaklarına göre ise Şuşa şehrinin 1750-51 yıllarında Karabağ Hanlığı'nın banisi Penah Ali Han tarafından Penahabad ismi ile kurulduğu belirtilmiştir. Bu teori, Büyük Sovyet Ansiklopedisi ve İslam Ansiklopedisi gibi kaynaklar tarafından da desteklenir.[11][12] İbrahim Halil Han Şuşa'yı başkenti gibi genişletip, şehrin savunma kabiliyetini güçlendirmiştir.

Rus egemenliği

değiştir

1805 yılında Rus İmparatorluğunun Karabağ'ı ele geçirmesine kadar, Şuşa birkaç defa Kaçarlar tarafından kuşatılmıştır. Rus İmparatorluğu'nun yönetimi altında da Karabağ, Azerbaycan kültürünün, edebiyatının ve müziğinin merkezi olmuştur.

1851'de Şuşa'nın toplam nüfusu 15.194 olup,[13] 1886'da 30.000,[14] 1910'da 39.413,[15] 1916'da 43.869 kişi ile önemli bir büyüme göstermiştir.[16] 1916'da nüfusun çoğunluğunu 23.396 kişi ve %53 oran ile Ermeniler oluştururken, Azerbaycanlılar da 19.121 kişi ile halkın %44'ünü oluşturmuştur.[17]

Rus İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra bölgede Azerbaycan-Ermenistan Savaşı yaşanmıştır.

Sovyetler Birliği

değiştir

1989'da kentin toplamda 23.156 kişilik olan nüfusunun %92'sini Azerbaycanlıların, geriye kalan azınlık nüfusunu ise 1.620 kişi ile (%7) büyük oranda Ermeniler oluşturmaktaydı.[18]

Modern tarih

değiştir

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra gerçekleşmiş Karabağ Savaşı sırasında 8-9 Mayıs 1992 tarihlerinde meydana gelen Şuşa Muharebesi'nin sonucu Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından bölge, Rus destekli Ermeniler tarafından işgal edilmiştir.[19] İşgal sonrasında Şuşa kentinin nüfusunun büyük çoğunluğunu oluşturan Azerbaycanlılar şehirden göç etmeye mecbur bırakılmıştır.

2020 Dağlık Karabağ çatışmaları

değiştir
Ayrıca bakınız: 2020 Dağlık Karabağ çatışmaları

2020 Dağlık Karabağ çatışmalarının bir parçası olan Şuşa Muharebesi çevresince şehirde 4 Kasım tarihinde Azerbaycan ve Ermenistan güçleri arasında çatışmalar baş gösterdi.[20] Fransız medya kuruluşu Le Monde 6 Kasım'da çatışmaların Azerbaycan lehine devam ettiğini açıklayan bir haber yayımladı.[21] Çatışmalar sonucunda şehirdeki sivillerin bir kısmının Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin başkenti olan Hankendi'ye kaçtığı bildirildi.[22]

Şehirin, 8 Kasım 2020'de Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından ele geçirildiği öne sürüldü. Bu iddia, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev tarafından 8 Kasım 2020 tarihinde Şehitler Hiyabanında yapılan bir açıklamada duyuruldu.[23] Bu ifadelerin ise Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileri ile Ermenistan Savunma Bakanı tarafından doğru olmadığı iddia edildi. Dağlık Karabağ Kurtarma Servisi “Şuşa Azerbaycan için erişilemez bir rüya olmaya devam ediyor. Yoğun yıkıma rağmen kale şehir düşmanın saldırılarına karşı koyuyor" açıklamasında bulundu,[24] fakat 9 Kasım'da Karabağlı yetkililer şehrin Azerbaycanlıların kontrolüne girdiğini onayladı.[25][26] Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanlığı 9 Kasım 2020 tarihinde, şehirde Azerbaycan bayrağının çekilmiş olduğu bir video yayınladı.[27][28]

Demografi

değiştir
Şuşa'nın tarihi nüfusu ve etnik yapısı
Yıl Ermeni Azeri(Tatar) Diğer Toplam
1823[29][30] 421 27.5% 1111 72.5% 1532
1830[29] 762 44.2% 963 55,8% 1725
1851[31]
15,194
1886[32]
15,188
56.7%
11,595
43.3%
23
0.1%
26,806
1897[33]
14,420
55.7%
10,778
41.6%
683
2.6%
25,881
1904[34]
56.5%
43.2%
25,656
1916[35]
23,396
53.3%
19,121
43.6%
1,352
3.1%
43,869
Mart 1920:  Şuşa katliamı
1926[32]
93
1.8%
4,900
96.4%
111
2.2%
5,104
1939[36]
1,476
27.2%
3,701
68.2%
247
4.5%
5,424
1959[37]
1,428
23.3%
4,453
72.8%
236
3.9%
6,117
1970[38]
1,540
17.7%
6,974
80.2%
179
2.1%
8,693
1979[39]
1,409
13.1%
9,216
85.5%
159
1.5%
10,784
Eylül 1988: Dağlık Karabağ sorunu ve Ermenilerin tehcir edilmesi[40]
1989[41]
98%[42]
15,039
Mayıs 1992: Ermenilerin Şuşa'yı alışı ve Azerilerin tehcir edilmesi
2005[43]
3,105
100%
3,105
2009[44]
3,900
100%
3,900
2015[45]
4,064
100%
4,064

1823 Rus nüfus sayımına göre  Şuşa'da 1,111 (72.5%) Müslüman, 421 (27.5%) Ermeni aile yaşamaktaydı.[46] Yedi yıl sonraki 1830 verilerine göre Şuşa'daki Müslüman ailelerin sayısı 963'e (55.8%) gerilemiş, Ermeni aile sayısı ise 762'ye (44.2%) çıkmıştır.[47][48] Bölgeyi 1824'te ziyaret etmiş İngiliz general Albemarle earlü George Keppel Şuşa'nın 2000 ev ihtiva ettiğini, kasabada yaşayanların dörtte üçünün Tatar, geri kalanının da Ermeni olduğunu kaydetmiştir.[49] 1826-1828 İran-Rus Savaşı sonucunda bu nüfus değişimi ve göçlerin  baş göterdiği düşünülmektedir.[47]

1851'de Şuşa'nın nüfusu  15.194 kişi olup,[31] 1886'da 30.000,[50] 1910'da 39.413[51] ve 1916'da 43.869 kişiye yğkselmiştir. 1916'da  23.396 (53%) kişinin Ermeni, 19.121 (44%) kişinin Tatar olduğu tespit edilmiştir.[35]

1920'de meydana gelmiş Şuşa katliamı sonucunda şehrin nüfusunda önemli bir azalma meydana gelmiş ve bölgedeki Ermeni sayısında ciddi bir düşüş yaşanmıştır. 1989 yılı nüfus verilerine göre Şuşa bölgesinin %91,7'si, Şuşa şehrinin ise %98'i Azeri olmaktaydı. Bu dönemde şehir nüfusu 17.000, il nüfusu 23.000 kişi olarak kaydedilmiştir. Ermeni nüfus Karabağ'ın dağlık bölgelerinde yoğunlaşmıştı.[42]

1992'de Şuşa'nın Ermeni güçlerince ele geçirilmesinin ardından bölgedeki Azeri nüfusu Şuşa'yı terk etmiştir. 1992'den 2020 Dağlık Karabağ Savaşı'na kadarki süreçte Şuşa'nın nüfusunun tamamını Ermeniler oluşturmuş,[45] bu kişiler çoğunlukla Karabağ'ın ve Azerbaycan'ın bölgelerinden (Bakü) gelen savaş mültecileri olmuştur.[52][53][54] 1992'den 2020 yılına kadar süren Ermeni işgali sırasında Şuşa'da Azeri nüfusu bulunmamaktaydı.[55] 2020 Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Şuşa'nın kontrolünün tekrar Azerbaycan güçlerine geçmesiyle birlikte Şuşa'daki Ermeni nüfusunun büyük bir kısmı şehri terk etmiştir.[56]

Ayrıca bakınız

değiştir

Galeri

değiştir

Kaynakça

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Şuşa ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ "Şuşa şəhərinin Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". president.az. 7 Mayıs 2021. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021. 
  2. ^ a b c Everett-Heath 2018.
  3. ^ Chkeidze 2001.
  4. ^ Boris Baratov. A Journey to Karabakh. Moscow, 1998, pp. 32-33
  5. ^ Hravard Hakobian. Miniatures of Artsakh and Utik 13.-14. centuries. p. 25, Yerevan, 1989
  6. ^ Епископ Макар Бархутарянц, История Албании, том 1, Вагаршапат, 1902, с. 384 (на арм. яз); Bishop Makar Barkhudariants. History of Aghvank. Volume 1, Vagharshapat, 1902, p. 384
  7. ^ Ulubabyan B. A. (1972), The Principality of Lower Khachen from the 14. to the 15. centuries. 4 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Historico-philological journal of Academy of Sciences of ArmSSR № 11. pp. 95-108, p. 105. (in Armenian)
  8. ^ Khachikyan L. S., (1955), Memorial records in Armenian manuscripts of 15 c., Part I (1401-1450) 13 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Publish. of Academy of Sciences of ArmSSR, p. 384. (in Armenian)
  9. ^ Bishop Makar Barkhudariants. Artsakh. Baku, Aror publishing house, 1895, Chapter - City of Shushi (Շուշի քաղաք)
  10. ^ Bournoutian, George A. Armenians and Russia, 1626-1796: A Documentary Record. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2001, page 133, Kekhva Chelebi's Report to the Collegium of [Russian] Foreign Affairs (17 Aralık 1725)
  11. ^ Great Soviet Encyclopedia (1969-1978). Shusha. Moskova. 4 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2013. 
  12. ^ The Encyclopaedia of Islam, Volume 4, Parts 69-78, Brill, 1954, p. 573.
  13. ^ Kavkazskiy kalendar, 1853, p. 128
  14. ^ A.g.e., p. 319
  15. ^ "Obzor Yelizavetpolskoy goubernii za 1910 g.", Tbilisi, 1912, p. 141
  16. ^ Kavkazskiy kalendar, p. 190
  17. ^ A.g.y.
  18. ^ Amirbayov, Elchin. "Shusha's Pivotal Role in a Nagorno-Karabagh Settlement" in Dr. Brenda Shaffer (ed.), Policy Brief Number 6, Cambridge, MA: Caspian Studies Program, Harvard University, December 2001, [1] 1 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  19. ^ "UN News Centre, "General Assembly calls for removal of Armenian forces from Nagorno-Karabakh". March 14, 2008". 14 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2008. 
  20. ^ "Главное к вечеру среды". BBC Russian Service (Rusça). 4 Kasım 2020. 19 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2020. 
  21. ^ Ourdan, Rémy (7 Kasım 2020). "Haut-Karabakh : la bataille de Chouchi, clé du conflit dans la région, fait rage". Le Monde. 7 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2020. 
  22. ^ Kucera, Joshua (8 Kasım 2020). "Fears of civilian exodus rise as Azerbaijan advances in Karabakh". Eurasianet (İngilizce). 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2020. 
  23. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2020. 
  24. ^ Staff, Reuters (8 Kasım 2020). "Azerbaijan announces capture of Karabakh's second-largest city, Armenia denies it". Reuters (İngilizce). 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  25. ^ Staff, Reuters (9 Kasım 2020). "Ethnic Armenian forces confirm loss of Karabakh's second city, say enemy nearing capital". Reuters (İngilizce). 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  26. ^ "Ermeni bir site Şuşanın kontrollerinden çıktığını kabul ediyor". News.am. 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  27. ^ "Şuşa'dan ilk görüntüler!". haberglobal.com.tr. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  28. ^ "Şuşa'dan ilk video". Qafqazinfo. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  29. ^ a b The Penny Cyclopædia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge (İngilizce). C. Knight. 1838. 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2020. 
  30. ^ Yermolov, Pavel (2019). "Preface". ITM Web of Conferences. 30: 00001. doi:10.1051/itmconf/20193000001. ISSN 2271-2097. 
  31. ^ a b (Rusça) Caucasian Calendar (Кавказский Календарь), 1853, p. 128
  32. ^ a b (Rusça) НАСЕЛЕНИЕ НАГОРНОГО КАРАБАХА 16 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  33. ^ (Rusça) г. Шуша 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Демоскоп Weekly
  34. ^ Şablon:ВТ-ЭСБЕ
  35. ^ a b (Rusça) Caucasian Calendar (Кавказский Календарь), 1917, p. 190
  36. ^ (Rusça) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1939 г.) 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  37. ^ (Rusça) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1959 г.) 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  38. ^ (Rusça) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1970 г.) 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  39. ^ (Rusça) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1979 г.) 28 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  40. ^ de Waal, Thomas (2013). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. NYU Press. s. 47. ISBN 9780814785782. 
  41. ^ (Rusça) Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу 18 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  42. ^ a b Amirbayov, Elchin. "Shusha's Pivotal Role in a Nagorno-Karabagh Settlement" in Dr. Brenda Shaffer (ed.), Policy Brief Number 6, Cambridge, MA: Caspian Studies Program, Harvard University, December 2001, "Archived copy". 1 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2006. .
  43. ^ De facto and De Jure Population by Administrative Territorial Distribution and Sex 2 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Census in NKR, 2005. THE NATIONAL STATISTICAL SERVICE OF NAGORNO-KARABAKH REPUBLIC
  44. ^ "Statistical yearbook of NKR 2003–2009" (PDF). stat-nkr.am. National Statistical Service of Nagorno-Karabakh Republic. s. 37. 27 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Eylül 2011. 
  45. ^ a b "Table 1.6 NKR urban and rural settlements grouping according to de jure population number" (PDF). stat-nkr.am. Population Census 2015. 7 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  46. ^ "Description of the Karabakh province prepared in 1823 according to the order of the governor in Georgia Yermolov by state advisor Mogilevsky and colonel Yermolov 2nd" ("Opisaniye Karabakhskoy provincii sostavlennoye v 1823 g po rasporyazheniyu glavnoupravlyayushego v Gruzii Yermolova deystvitelnim statskim sovetnikom Mogilevskim i polkovnikom Yermolovim 2-m" in Russian), Tbilisi, 1866.
  47. ^ a b The Penny Cyclopædia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge 10 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 1833.
  48. ^ "Review of Russian possessions in Transcaucasus" ("Obozreniye Rossiyskih vladeniy za Kavkazom"), vol. III, St.-Petersburg, 1836, p. 308
  49. ^ George Thomas Keppel; earl of Albemarle. Personal Narrative of a Journey from India to England. 1-4021-9149-9.
  50. ^ (Rusça) Caucasian Calendar (Кавказский Календарь), 1886, p. 319
  51. ^ "Review of the Yelizavetpol goubernia as of 1910" ("Obzor Yelizavetpolskoy goubernii za 1910 g." in Russian) Tbilisi, 1912 p. 141
  52. ^ Fatullayev, Eynulla (19 January 2012). "Карабахский дневник" азербайджанского журналиста. Novoye Vremya (Rusça). 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2015. Как ни странно, но Шушу в основном заселили бакинские армяне, и в целом город сохранил свой традиционно интеллигентный состав населения. Всюду в Шуше я встречал тепло и ностальгию бакинцев по старому Баку. 
  53. ^ "Armenian Karabakh Official Says Mosques Being Repaired". Radio Free Europe/Radio Liberty. 18 Kasım 2010. 1 October 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2017. Town residents, many of them former Armenian refugees from Baku and other parts of Azerbaijan... 
  54. ^ Beglarian, Ashot (15 June 2007). "Karabakh: A Tale of Two Cities". Institute for War and Peace Reporting. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2015. Now Baku’s Armenians are scattered all over the world, with many in Shushi. Saryan noted that Shushi is also home to Armenians who lost their homes in Mardakert and Hadrut... 
  55. ^ Bardsley, Daniel (21 July 2009). "Shusha breathes new life after years of strife". The National. Abu Dhabi. 1 March 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2017. Now, the only residents of Shusha are 4,000 Armenians; all of the Azeris fled during the fighting. 
  56. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2021. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Şuşa&oldid=32871395" sayfasından alınmıştır