Şahkulu Sultan Ustaçlı
Hamza sultan Kazah'ın oğlu Şahkulu Sultan Ustaçlı (?-1568), Kızılbaş komutanı, Astrabad ve Çukur Saad eyaletinin Beylerbeyi (1551-1568), olan Azerbaycan ve Horasan emiri el-umarası.
| Şahkulu Sultan Ustaçlı | |
|---|---|
| Astrabad Beylerbeyi | |
| Görev süresi 1548-1550 | |
| Yerine gelen | Kel Şahverdi |
| Çukur Saad Beylerbeyi | |
| Görev süresi 1551-1568 | |
| Yerine geldiği | Hüseyincan Sultan Rumlu |
| Yerine gelen | Muhammed Han Ustaçlı |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | İrevan, Safevî Devleti |
| Ölüm | 1568 İrevan, Safevî Devleti |
| Mesleği | Komutan, askeri lider |
| Askerî hizmeti | |
| Bağlılığı | Safevî Devleti |
Hasan Bey Rumlu 1544 yılında yaşanan olayları anlatırken Hamza Sultan Kazak'ın oğlu Sultan Şahkulu'nun Meşhed valisi olduğundan bahseder. Kirman ve Astrabad'ın da valisi olmuştur.[1]
H. 974 (1567) yılında Çukur Saad valisi Sultan Şahkulu, vezir Murad Bey İsfahani ve 500 gençle birlikte, Sultan Süleyman'ın ölümü üzerine Şah Tahmasb'a taziyede bulunmak ve Sultan'ı tebrik etmek üzere Osmanlı devletine elçi olarak gönderilmesi onun Safevi sarayında yüksek bir otoriteye sahip olduğunu gösterir. Edirne'de Sultan Selim'le buluşarak ona Şah'ın gönderdiği mektup ve hediyeleri veriştir.[2]
Hayatı
değiştirŞahkulu Sultan, Ustaçlı boyunun tanınmış temsilcilerinden biri olan Çayan Sultan'ın kardeşi Kazah Sultan'ın oğluydu. Amcası Çayan Sultan, Hüseyn Bey Leleden sonra Şah İsmail'ın emir al-umarası olmuştu.[3] Şahkulu Sultan'ın doğum tarihi hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Anonim bir yazar tarafından kaleme alınan "Tarik-i-Kızılbaşan" eserinde onun hakkında detaylı bilgiler verilir:
“Başka birisi Kazah Sultan'ın oğlu olan - Çayan Sultan'ın kardeşi olan - Şahkulu Sultan, uzun yıllar Şah Tahmasb'ın adına Meşhed hakimi olmuştur ve 958. yılda (1551) Şah Tahmasb onu çağırıp İsmail Mirza'nın Lelesi olarak atadı. Hüseyin Can Sultan'ın ölümünden sonra, Çukur Saad emir al-umarası oldu ve Şah Tahmasb onu Roma'ya elçi olarak gönderdi. Oradan döndükten sonra Kazvin şehrinde yaşadı. Şah Tahmasb, onun bir ordu toplamasını emretti.”[4]
1539-1540 yıllarında, Astrabad'da Hoca Mehmet Saleh Bitikçinin ayaklanması ve vilayetin yönetimini ele geçirmesi haberi Şah Tahmasb'a hızla ulaştığında, gerekli önlemlerin alınması için emir verdi. Onun emriyle bir ordu birimi oluşturuldu ve bu birime liderlik Şahkulu Sultan Ustaçlı, Emir Sultan Rumlu, Hüseyin Can Sultan Rumlu ve Hasan Bey Şamlu'ya verildi. Emre göre, bu güçler Astrabad'a gönderilmeli ve bölgeye ulaştıklarında Astrabad'ın eski hakimi Sadraddin Han Ustaçlı ve onun etrafındaki birlik de bu güçlere katılmalıydı.[5] Şahkulu Han Ustaçlı ve adı geçen diğer emirler derhal bölgeye gönderildiler. Sadraddin Han, Şah Tahmasb tarafından gönderilen ordunun yaklaştığını duyunca faaliyetlerini gösterdi ve Astrabad'a doğru hareket etti. Mehmet Saleh Bitikçi mağlup edildi ve Şah'ın emriyle öldürüldü.[6]
1540 yılında, Rüstemdar hakimi Melik Cahangir ibn Kavus da çevresinde güç biriktirerek merkezi otoriteye karşı bir ayaklanma başlattı. Bu ayaklanma da Şah Tahmasb'ın müdahalesi sonucunda kısa bir sürede bastırıldı. Şahın emriyle Rüstemdar'a gönderilen orduda Şahkulu Sultan Ustaçlı da yer alıyordu.[7][8]
Meşhed valisi olarak
değiştirHasan Bey Rumlu “Ahsan al-Tavarih” adlı eserinde Hümayun Şah'ın 1544'te geldiği sırada Sultan Şahkulu Ustaçlı'nın Meşhed valisi olduğundan bahseder. 1544-1545 yıllarında Hümayun ve beraberindekiler, Camin'in Harcerd köyünde bulunan Şah Kasım Enver'in türbesini ziyaret ettikten sonra Meşhed'e doğru hareket ettiler. Şah Tahmasb'ın fermanı uyarınca Hümayun Şah Meşhed'de büyük bir tören ve kalabalıkla karşılandı. 8 Nisan 1544'te Meşhed valisi olan Şahkulu Sultan Ustaçlı, bu büyük misafirin geliş haberini alınca, şehrin soyluları ve emirleriyle birlikte onu Meşhed'in üç farsangında karşıladı. Bu kalabalıkla birlikte Hümayun Şah Meşhed'e girdi ve 40 gün boyunca bu şehirde kaldığı söylenir.[9]
1545 yılında Din Muhammed Han Özbek Horasan'a saldırdı. Şahkulu Sultan Ustaçlı bir grup hizmetkârıyla birlikte şehirden ayrıldı. Onlar Turuk civarındayken Din Muhammed ve Özbeklerin şehre saldırdığı haberi geldi. Özbekler, aralarında Ahmet Ağa Eşikağas, Mohurdar ve diğerlerinin de bulunduğu 60 komutanını öldürdüler. Bundan sonra şehri terk ettiler ve Nişabur'a yöneldiler.[10]
Hicri 955 (1548) yılında Hamza Sultan Kazah'ın oğlu Şahkulu Sultan Ustaçlı Astrabad'ın hakimiydi. 1548'de Ali Sultan Özbek 6.000 askerle Astrabad'a saldırdı. Bu konuda “Ahsan at-Tavarih” de yazılmıştır:[11]
| “ | Bu yıl Ali Sultan Özbek altı bin atlıyı alıp Astaraba'ya saldırdı ve rüya tahtasına zaferinin ve yağmasının bir kopyasını siyah kalem ve cehalet mürekkebi ile yazdı. Şahkulu Sultan Ustaclu, 700 usta dilaveriyle öfkeli bir aslan gibi Cürcan'dan çıktı ve Ali Sultan'a saldırdı. Oldukça şaşırtıcı bir şekilde Özbekler de yerlerinde kaldılar. Kısacası, iki cesur asker intikam kılıçlarını kuşandılar ve onların kafalarını kesmeye başladılar. Sonunda düşmanlar arkalarını dönüp kaçmaya başladılar. Dürüst Dilaverler Özbekleri Gunbadi Kabus'a kadar takip ettiler, üç yüz tanesini öldürdüler ve Özbeklerin kellelerini dinin sığınağı olan krala gönderdiler. Şahkulu Sultan'ın ulağı, Azerbaycan'da barışın sığınağı olan Şah'ın ordusuna ulaştı ve Ali Sultan'ın yenilgisini duyurdu. Çok mutlu olmuştu.[11] | ” |
Çukur Saad valisi olarak
değiştir1549-50 döneminde İskender Paşa, Çerkes Kürtlerinin desteğiyle Çukur Saad'a karşı bir sefer başlatır. Köylüleri yener, İrevan pazarını tahrip eder ve Van'a döner. Bu haber üzerine Sultan Süleyman onu ödüllendirir ve Erzurum'un yönetimini ona verir. Böylece İskender Paşa, Safeviler ile Osmanlı İmparatorluğu arasında yeni çatışmalara neden olur. Kızılbaş emirleri kendisine birkaç kez mektup göndererek bu düşmanlığa son vermesini istemelerine rağmen İskender Paşa onlara sadece tehdit ve hakaretlerle cevap vermiştir. Şahkulu Sultan Ustaçlı, İskender Paşa'ya Şah Tahmasb'a karşı yaptıklarından dolayı onu kınayan bir mektup gönderdi. Ancak paşa bu mesajı görmezden geldi. Şah Tahmasb'ın fermanıyla 1551'de Şahkulu, İsmail Mirza'nın lelesi olarak atandı ve onun ölümünden sonra Rumlu Hüseyinhan el-umar Çukur Saad'ın emiri oldu.[4]
1551'de Çukur Saad beylerbeyliğine atanan Abaddin Şirazi de bunu doğrulamaktadır. Hamza Sultan Kazah'ın oğlu Şahkulu Sultan, 1551 yılında Meşhed kadılığından azledilerek bu şehre beylerbeyi olarak atanmıştır.[2]
Hicri 958 ile 1551 (M.S. 1551) yılları arasında Şah I. Tahmasb Şeki'nin bağımsızlığına son vermeye karar verdi. 1551 yılında Şah Tahmasb, Şeki hâkimini isyankârlığından dolayı cezalandırmak için Şeki'ye sefer düzenledi. Bu süre zarfında Şeki kadısı olarak görev yapan Darviş Muhammed Han'dan memnun olmayan Gürcüler I. Tahmasb'a gelerek bağlılıklarını bildirdiler. Safevi ordusunun ortaya çıktığı haberi üzerine Derviş Han "Gelersen-Görersen" kalesine sığındı. Aynı zamanda diğer görevliler de Kiş kalesine gönderildi. Şahkulu sultan, Sevindik-bek Gorçubaşı ve Bedir-han Ustaçlı görevli olarak Kiş kalesine gönderildiler.[12]'
Bayezid'in Safevi devletine sığınması
değiştirOsmanlı Sultanı Bayezid 1559 yılında Safevi Devleti'ne sığınmak için önce Çukur Saad'a gelmiş ve Şahkulu'ya sığınmıştır. Bayezid'in İrevan Şahkulu şehrinde kaldığı süre zarfında Sultan, mültecilerin sayısının çokluğundan endişe duyarak taleplerini bir elçi aracılığıyla Şah Tahmasb ve Kazvin'e iletti. Bayezid, elçisi Ali Ağa Çavuşbaşı'nı kendisiyle birlikte Şah'ın sarayına gönderir. Bayezid Amasya Antlaşması'na göre Osmanlı Devleti'ne verilmesinden korkuyordu. Şahkulu Sultan, Osmanlılara gönderdiği bir iade mesajında Bayezid'in yakında Şah tarafından kendilerine teslim edileceğini belirtti. Bu süre zarfında Şahkulu, Sultan Bayezid'i esir tutmaya çalışmaya devam etti. Şahkulu Sultan adına elçi olan Ali Ağa Çavuşbaşı ve Şahkulu Sultan, Kazvin'de Tahmasb'ın huzuruna çıktılar. Şah Tahmasb, Şahkulu Sultan'a bir mektup göndererek Bayezid'e şerefli bir misafirperverlik göstermesini istedi. Ali Ağa Çavuşbaşı'nın huzurunda Şah Tahmasib, Şehzade'yi iade etmeyeceğine dair yemin etti. Ayrıca, Bayezid'in elçisiyle birlikte elçisini 1558-1559'da Kazvin'e götürmek üzere büyük miktarda hediyeyle Çukur Saad'a gönderdi. Yolculuğa göre, Şah Tahmasb yandaşlarına Osmanlı İmparatorluğu'nun Şehzadesini karşılamalarını emretmiştir. Şah Bayezid'e gönderilen bir mektuba göre, Safeviler'i ziyaret edebildiği için çok mutluydu. Şah'ın emrine göre Şahkulu, Sultan Bayezid'e Nahçıvan'a kadar eşlik edecekti. Orada Azerbaycanlı Bakan Abdullah tarafından karşılanacaktı. Bayezid ve taraftarlarının yanı sıra Sultan Elçi, Şahkulu Ustaclı ve diğerleri Tebriz'e doğru hareket etmeye başladılar. Şah Tahmasb'ın emrine uygun olarak Sultan Şahkulu onları Nahçıvan'da bırakarak Erivan'a gitti.
Osmanlı İmparatorluğu Ziyareti
değiştirŞehzade Bayezid'in öldürülmesinden sonraki zaman boyunca onunla ilgili mesele, iki ülke arasındaki mevcut bağlar zemininde bir sorun olmaya devam etti. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu'ndan casuslar saraya, Şehzade Bayezid'in büyük oğlu Orhan'ın hayatta ve Safevi topraklarında güvende olduğuna dair söylentiler getirdiler. Bu haber Sultan 2. Selim'de büyük şaşkınlık yarattı ve Sultan olduktan sonra bu bilginin doğruluğunu kontrol etmek için Safevi sarayına bir elçi gönderdi. Bu nedenle Orhan'ın hayatta kalması ve tahtta hak iddia etmesi Sultan Selim için ciddi bir tehdit haline gelebilirdi. Osmanlı elçisi Kazvin'deyken konuyu inceledi. Sonunda Safevi sarayındaki emirler ve ileri gelenler onu Şehzade Bayezid'in hayatta kalması ve Safevi devleti içinde yaşamaya devam etmesi meselesinin yalan olduğuna ikna etmeyi başardılar ve bu bilgi Sultan Selim'e iletildi. Ancak kaynaklara göre Sultan Selim'in bu endişesi ortadan kalkmamıştır. Şah Tahmasb, yeni Sultan'ın tahta çıkışını kutlamak, Süleyman'ın ölümü nedeniyle taziyelerini bildirmek ve oğlu Bayezid'in hayatta olması konusunda Sultan'a güvence vermek için, 1567 yılında bir görevi yerine getirmek üzere Osmanlı İmparatorluğu'na gönderilen 500 gençle birlikte Şahkulu Sultan Ustaçlı ve Murad Bey İsfahani'yi gönderdi. Edirne'de Sultan Selim'le buluştuğunda, Şahkulu ona Şah tarafından gönderilmiş bir mektup ve hediyeler sundu. Kaynaklara göre bu mektup 70 sayfadan oluşuyordu ve 8 aylık bir süre içinde yazılmıştı. Şah mesajında 95 Türkçe ayet sıralamıştı.[13] Heyette mücevherler ve altınlarla süslenmiş lüks kıyafetler giymiş yaklaşık 300 atlı vardı. Ayrıca altın ve gümüşten yapılmış eyerlerle donatılmışlardı. Şahkulu Sultan'ın elbisesinin üzerinde değerli mücevherler vardı, çok ama çok güzeldi. Şah, Sultan Süleyman'ın ölümünden sonra Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşayan yoksullara dağıtılmak üzere büyük miktarda parayı da yanında götürdü. Ancak bunu öğrenen Sultan Selim, 15 Nisan 1568'de Doğu Anadolu hakimi Piyala Paşa'ya, Şah'ın gönderdiği paraların fakirlere dağıtılmamasını emretti. Bunun nedeni Osmanlı hükümdarının Anadolu Türkleri arasındaki propagandada Safeviler tarafından yönlendirileceği korkusuydu.[14]
Ölümü
değiştirŞahkulu Sultan Ustaçlı, Edirne'den döndükten sonra 1568 yılında Kazvin'de vefat etti. Ölümünden sonra ordusu oğlu Muhammed Han Tokmah'a verildi.
Ailesi
değiştirSultan Şahkulu'nun oğlu Muhammed Han Ustaçlı, babasının ölümünden sonra Çukur Saad'a beylerbeyi olarak atanmıştır. Tohmak Han lakabıyla bilinen Muhammed Han Ustaçlı başkanlığındaki heyet 4 Mayıs 1576'da İstanbul'a doğru yola çıktı. Heyet İstanbul'a vardıktan sonra Yeniçeri ağalarından Cigalzade (Sinan Paşa), Muhammed Han Ustaclı'yı at sırtında karşılamış ve solunda mevzi almıştır. Heyeti, Muhammed Han'ın sağ tarafında yer alan Bulgar beylerbeyi takip etti. Safevi elçisi cömert bir misafirperverlikle karşılandı.
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Bayramlı 2015, s. 38.
- ^ a b Bayramlı 2015, s. 215.
- ^ Məhəmmədi 1993, s. 28.
- ^ a b Məhəmmədi 1993, s. 29.
- ^ Rumlu 2017, s. 514.
- ^ Musalı 2020, s. 116.
- ^ Musalı 2020, s. 147.
- ^ Rumlu 2017, s. 523.
- ^ Musalı 2020, s. 476.
- ^ Cavanşir 2007, s. 469.
- ^ a b Rumlu 2017, s. 546.
- ^ Bayramlı 2015, s. 155.
- ^ Musalı 2020, s. 381.
- ^ Cavanşir 2007, s. 471.
Kaynak
değiştir- Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu (2015), AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU, Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı
- Əfəndiyev, Oqtay (2007). Azərbaycan Səfəvilər dövləti (Azerice). Bakı: Şərq-Qərb. ISBN 978-9952-34-101-0.
- Süleymanov, Mehman (2020). Səfəvilər. Şah Təhmasib (Azerice). V. Bakı: Maarif.
- Cavanşir, Babək (2007). İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı.
- Məhəmmədi, M.Ə (1993). Tarix-i Qızılbaşan. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı.
- Rumlu, Həsən bəy (2017). Əhsənüt-təvarix (Azerice). Bakı: Uzanlar. ISBN 978-605-030-641-5.
Ek okuma
değiştir- Qaradağlılar (2008) Müəllif: Ənvər Çingizoğlu Bakı, "Şuşa" nəşriyyatı, 2008, 160 səh.
- Türk Qızılbaş əmirliyinin inzibati idarə sistemində yeri
- Münşi Türkman, İsgəndər bəy (2009). Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (Azerice). Bakı: Təhsil.