Vikipedi

İzmir: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
düzeltme AWB ile
düzeltme AWB ile
137. satır:
{{ana|İzmir tarihi}}
[[Dosya:NejdetDuzen KarabelHittiteLuwianMonumentCarvedinRockKemalpasaTurkey.jpg|thumb|[[Kemalpaşa, İzmir|Kemalpaşa]]'daki [[Karabel Geçidi]] üzerinde Mira Kralı Tarkasnawa'yı tasvir eden kayaya oyulmuş kabartma heykel.]]
Eski İzmir (Smyrna) kenti, [[İzmir Körfezi|körfezin]] kuzeydoğusunda yer alan ve yüzölçümü yaklaşık yüz dönüm olan bir yarım adacık üzerinde kurulmuştu. Sonraki yüzyıllar boyunca [[Meles Çayı]]'nın ve bugünkü Yamanlar Dağı'ndan gelen sellerin getirdikleri mil ile bugünkü [[Bornova]] ovası oluştu ve yarım adacık, bir tepe hâline dönüştü. İzmir'deki ilk yerleşim yeri olarak tespit edilen [[Smirni|Bayraklı/Tepekule Höyüğü]]'nün çevresi [[1955]] yılından beri yoğun bir gecekondu bölgesidir. Buradaki ilk kazılarda [[Türk Tarih Kurumu]] ile [[Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü]]'nün <small>(o zamanki adıyla Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü)</small> büyük katkıları olmuştur. Günümüzde bu höyüğün üzerinde [[TEKEL|TEKEL Genel Müdürlüğü]]'nün [[İzmir Şarap ve Bira Fabrikası]]'na ait numune bağı bulunmaktadır.<ref name="tarihçe"/>
 
Batı Anadolu kıyılarındaki ilk yerleşimler -ki bunlar [[Truva Savaşı]]'ndan sonra kurulan Aiol, [[İyonya|İyon]] ve [[Dorlar|Dor]] kökenlidir- genelde küçük yarımadalar üzerinde kurulmuştur. Bu yerleşimler, günümüzde, İzmir [[Çandarlı, Dikili|Çandarlı]]'daki [[Pitanes]], [[Foça]]'daki [[Fokaia|Phokaia (Fokaia)]], [[Bayraklı]]'daki [[Smirni|Smyrna/Smirni (Bayraklı/Tepekule Höyüğü)]] ve [[Urla]]'daki [[Klazomenai|Klazomenai/Kilizman]]; [[Aydın]] [[Didim]]'deki [[Milet|Milet/Miletos]] ve [[Muğla]] [[Milas]]'taki [[İasos]] gibi yerleşimlerdir. Bu yarımada yerleşimleri hem iki limana sahiptiler, hem de kara ve denizden gelecek saldırılara karşı güvence içindeydiler. Elverişsiz havalarda limanlardan biri uygun olmadığı takdirde gemiciler diğer limanı kullanma şansına sahiplerdi. [[Smirni|Bayraklı/Tepekule Höyüğü]], körfezin kuzeydoğu köşesinde, kuzeyine sarp kayalı [[Yamanlar Dağı]]'nı da alarak karadan gelecek saldırılara karşı rahat bir konumdaydı. Güneyi [[imbat]]a açıktı. Eski İzmir yerleşimi yaklaşık üç bin yıl boyunca bu yarımada üzerinde yer aldı. MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısında büyük nüfus artışı yüzünden bugünkü [[Kadifekale|Kadifekale (Pagos)]] eteklerindeki [[İzmir Agorası]]'na taşındı.<ref name="tarihçe"/>
225. satır:
[[1841 İzmir Yangını]]'nda şehrin Türk ve Yahudi mahallelerinin büyük bölümü yanmıştır. Çokuluslu bir ticaret şehri hâline gelen ve servet birikimi yaratarak metropolleşen İzmir civarında asayişi korumak her zaman zorlu bir uğraş olmuştur. Bu bağlamda, bölgenin ünlü Rum eşkiyalarından [[Katırcı Yani]] [[1853]] yılında Buca'da yakalanabilmiş, başta [[Çakırcalı Mehmet Efe]] olmak üzere, efeler ve eşkiyalar İzmir'e özel ilgi göstermişler, çoğu kez resmî görevlilerden, yerli, Levanten ve yabancı tacirlerden ve azınlıklardan oluşan çetrefil bir ilişkiler ağı içinde rol oynamışlardır.
 
İzmir [[I. Dünya Savaşı]]'ndan sonra [[15 Mayıs]] [[1919]] tarihinde [[Yunanistan Krallığı|Yunan]] ordusu tarafından [[İzmir'in İşgali|işgal edilir]]. Bu işgal [[9 Eylül]] [[1922]] tarihinde [[İzmir'in Kurtuluşu]] ile sona erer. Ancak, İzmir [[13 Eylül]] [[1922]] sabahı tarihinin belki de en büyük felaketlerinden birini yaşamaktan kurtulamaz. [[Basmane]] semtinde başlayan [[1922 İzmir Yangını|yangın]] 2.600.000 metrekarelik bir alanda 20.000'den fazla ev ve iş yerini tahrip eder. Bu yangın ne yazık ki kentin geleneksel alanının dörtte üçünü tahrip etmiştir.<ref name="tarihçe"/> Yangın alanının bir bölümünde bugün [[Kültürpark]] bulunmaktadır.
[[1923]] yılında, Cumhuriyetin ilanından birkaç ay önce, yeni Türkiye'nin ekonomik sorunlarının tartışıldığı bir kongre olan [[İzmir İktisat Kongresi]]'ne ev sahipliği yapmıştır.
 
=== Cumhuriyet dönemi ===
242. satır:
 
=== İklim ===
[[Akdeniz iklimi]]nin görüldüğü İzmir'de yaz mevsimi sıcak ve kurak, kış mevsimi ılık ve yağışlı geçer.<ref name="koppen">{{Web kaynağı |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/370152 |başlık=Köppen-Geiger İklim Sınıflandırmasına Göre Türkiye'nin İklim Tipleri |yayımcı=dergipark.org.tr |tarih=Temmuz 2017 |erişimtarihi=21 Aralık 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200205105542/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/370152 |arşivtarihi=5 Şubat 2020 |ölüurl=no }}</ref><ref name="valilik2"/> Bir yılda ilde hava sıcaklığı sıfırın altına düştüğü gün sayısı yaklaşık ondur.<ref name="cografyagen"/> Yılda yaklaşık 100 gün ise 30 derecenin üzerinde yaşanır.<ref name="cografyagen"/> [[Kar]] yağışı nadir görülür.<ref name="cografyagen"/> Yıllık yağış miktarı 700–1200&nbsp;mm arasındadır.<ref name="cografyagen"/> Yaz aylarında şehre özgü [[imbat]] adı verilen serin rüzgâr eser.<ref name="cografyagen">{{Web kaynağı |url=http://www.cografya.gen.tr/tr/izmir/iklim.html |başlık=İzmir-İklim ve Bitki Örtüsü |yayımcı=cografya.gen.tr |erişimtarihi=16 Nisan 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20180724164821/http://www.cografya.gen.tr/tr/izmir/iklim.html |arşivtarihi=24 Temmuz 2018}}</ref> Yıllık ortalama deniz suyu sıcaklığı 18,5&nbsp;°C'dir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://bilgiyelpazesi.com/egitim_ogretim/il_il_turkiyemiz_ve_ozellikleri/izmir_in_tanitimi/izmir_in_cografi_ozellikleri_iklimi.asp |başlık=İzmir'in Coğrafi Özellikleri, İklimi |yayımcı=bilgiyelpazesi.com |erişimtarihi=16 Nisan 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160630191215/https://bilgiyelpazesi.com/egitim_ogretim/il_il_turkiyemiz_ve_ozellikleri/izmir_in_tanitimi/izmir_in_cografi_ozellikleri_iklimi.asp |arşivtarihi=30 Haziran 2016}}</ref> Şehirde en yüksek kar kalınlığı 31 Ocak [[1945]] tarihinde 32&nbsp;cm, en yüksek rüzgâr hızı ise 29 Mart [[1970]] tarihinde 127,1&nbsp;km/sa olarak ölçülmüştür. Bir günde düşen en çok yağış ise [[29 Eylül]] [[2006]] tarihinde 145,3&nbsp;mm olmuştur.<ref>https://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?k=A&m=IZMIR</ref>
 
{{İklim bilgi kutusu
295. satır:
1893 yılı [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] nüfus sayımına göre İzmir merkezde yaşayan kişi sayısı 207.548 kişidir. İzmir'de yaşayan [[Türkler|Türk]] sayısı 79.288 kişi olup nüfusun %38'ini teşkil etmekteydi. [[Rum]]lar %26, [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] tebaasında olmayan yabancılar %25, [[Yahudiler]] %7, [[Ermeniler]] ise nüfusun %3'ünü teşkil etmekteydi. İzmir'deki nüfusun %55'i [[Hristiyanlık|Hristiyan]], %38'i [[Müslüman]] ve %7'si [[Yahudiler|Musevi]]ydi.
 
Kentin nüfusu [[1970]]-[[1985]] arasında çok artmıştır. [[1945]] yılına kadar [[Türkiye]]'nin ikinci büyük şehriydi. TÜİK verilerine göre İzmir aldığı göç en çok 186.000 kişiyle [[Manisa]], 130.000 [[Mardin]], 126.000 [[Erzurum]], 120.000 [[Konya]], 84.000 [[Aydın]], 83.000 [[Afyonkarahisar]] ve diğer illerin nüfuslarına kayıtlı önemli bir nüfus vardır. Diğer şehirlerden önemli oranlarda göç almıştır.
 
[[2019]] yılı itibarıyla il nüfusu 4.367.251 kişidir.<ref>http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33705</ref> İlde km<sup>2</sup>'ye 367 kişi düşmektedir. 2019 sonu verilerine göre yoğunluğun en fazla olduğu ilçe 14.649 kişi ile [[Konak, İzmir|Konak]]'tır. İlde yıllık nüfus artış oranı %1,08 olmuştur.<ref name=":1">TÜİK 1 Şubat 2019 verileri</ref> Nüfus en çok artan ilçe: [[Torbalı]] (%3,99) Nüfusu en çok azalan ilçe: [[Kınık, İzmir|Kınık]] (-%3,36) olmuştur.<ref name=":1" />
 
[[4 Şubat|1 Şubat]] [[2020]] [[Türkiye İstatistik Kurumu|TÜİK]] verilerine göre 30 ilçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1.295 mahalle bulunmaktadır.
 
[[Dosya:Izmir panorama from Kadifekale.jpg|1000px|orta|thumb|<center>İzmir panoraması</center>]]
305. satır:
== Ekonomi ==
[[Dosya:Folkart Towers 2.JPG|thumb|Bayraklı, İzmir'deki gökdelen bölgesi]]
İzmir ili, 2018 yılı verisine göre [[gayri safi yurt içi hasıla]] bakımından ₺233,5 milyar ile ülkenin üçüncü büyük ilidir.<ref name="gsyih"/> Kişi başına düşen gelirde ise ₺54.047 ile dördüncü sırada yer almaktadır.<ref name="gsyih">{{Haber kaynağı |url=https://www.dunya.com/kose-yazisi/81-ilin-2018-yili-gsyh-ve-buyume-karnesi/459282 |başlık=81 ilin 2018 yılı GSYH ve büyüme karnesi |çalışma=Dünya |ilk=İsmet |son=Özkul |tarih=25 Aralık 2019 |erişimtarihi=5 Şubat 2020 |arşivurl=http://archive.is/iohDE |arşivtarihi=5 Şubat 2020}}</ref> Brookings Institution ve JP Morgan'ın [[2014]] yılı baz alınarak oluşturulan ekonomide yükselen kentler sıralamasında İzmir 300 şehir arasında [[Makao]]'nun ardından 2. sırayı aldı. İzmir [[2013]]'teki listede 6. sırada yer almaktaydı. Aynı listede Türkiye'den [[İstanbul]] 3, [[Bursa]] 4 ve [[Ankara]] 9. sırada yer almıştır. Yine bu rapora göre İzmir'deki [[2014]] yılındaki işsizlik oranı %6.6 olarak gerçekleşmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.milliyet.com.tr/4-turk-sehri-dunya-zirvesinde-/ekonomi/detay/2002817/default.htm |başlık=4 Türk şehri dünya zirvesinde! |tarih=23 Ocak 2015 |yayıncı=[[Milliyet (gazete)|Milliyet]] |erişimtarihi=24 Ocak 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160306154752/http://www.milliyet.com.tr/4-turk-sehri-dunya-zirvesinde-/ekonomi/detay/2002817/default.htm |arşivtarihi=6 Mart 2016 |ölüurl=no }}</ref> 2013 yılı [[İnsani Gelişme Endeksi]] verisine göre İzmir, elde ettiği 0,770 puanla Ankara'nın ardından ikinci sırada yer aldı.<ref name="ige">{{Web kaynağı |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/412002 |başlık=Türkiye'de İllere Göre İnsani Gelişme Endeksi |yayımcı=dergipark.org.tr |tarih=Ocak 2017 |erişimtarihi=21 Aralık 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20191221125256/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/412002 |arşivtarihi=17 Kasım 2018}}</ref>
 
[[Aliağa Limanı]] ve [[İzmir Limanı]], sırasıyla Türkiye'nin konteyner hacmi bakımından altıncı ve yedinci, kargo tonajı bakımından üçüncü ve on üçüncü büyük limanlarıdır.<ref>{{Web kaynağı |url=https://atlantis.udhb.gov.tr/istatistik/istatistik_konteyner.aspx |başlık=Konteyner İstatistikleri |yayımcı=Deniz Ticareti Genel Müdürlüğü |erişimtarihi=6 Mayıs 2018 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20180507003123/https://atlantis.udhb.gov.tr/istatistik/istatistik_konteyner.aspx |arşivtarihi=7 Mayıs 2018 |ölüurl=no }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=https://atlantis.udhb.gov.tr/istatistik/istatistik_yuk.aspx |başlık=Yük İstatistikleri |yayımcı=Deniz Ticareti Genel Müdürlüğü |erişimtarihi=6 Mayıs 2018 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20180507003408/https://atlantis.udhb.gov.tr/istatistik/istatistik_yuk.aspx |arşivtarihi=7 Mayıs 2018 |ölüurl=no }}</ref>
315. satır:
{{ana madde|İzmir Enternasyonal Fuarı}}
[[Dosya:İzmir Kültürpark.JPG|thumb|sol|İzmir Kültürpark 9 Eylül Kapısı]]
İlk defa [[1923]] yılında İzmir İktisat Kongresi'yle birlikte Mustafa Kemal Atatürk tarafından açılışı yapılan<ref>https://ief.izfas.com.tr/index.php/tr/fuar-hakkinda/tarihce</ref> [[İzmir Enternasyonal Fuarı|İzmir Enternasyonal Fuarı (İEF)]], her yılın Eylül ayında İzmir'in kurtuluş günü olan [[9 Eylül]] tarihini içine alacak on günlük bir zaman dilimi içinde [[Kültürpark]]'ta düzenlenen Türkiye'nin en köklü, en tanınmış ve en kapsamlı fuarıdır. Ancak [[İzmir Enternasyonal Fuarı|İEF]], esasında, Kültürpark alanında düzenlenen ve çoğu zaten uluslararası nitelikli otuz yedi ihtisas fuarından sadece bir tanesidir. Ancak uluslararası nitelikli ihtisas fuarlarının çoğu 25 Mart [[2015]] tarihi itibarıyla [[Gaziemir]] ilçesinde hizmete giren [[Fuar İzmir]]'de yapılmaya başlanmıştır.
 
[[2003]]-[[2004]] yılları arasında [[İzmir Enternasyonal Fuarı|İEF]]'te düzenlenen [[WWE]] adlı organizasyonda, [[Batista]], Triple H, [[Rey Mysterio]] [[Jeff Hardy]] [[Matt Hardy]] ve [[The Undertaker|Undertaker]]'a ev sahipliği yapmıştır.
İzmir, dünyanın en büyük organizasyonlarından biri olan [[Expo]]'yu düzenlemek için başvurmuş ve "Daha iyi bir dünya için yeni yollar ve herkes için sağlık" teması ile [[Expo 2015]] fuarı için resmî adaylardan biri olmuştur. Ancak 31 Mart [[2008]] tarihinde, 151 [[Uluslararası Sergiler Bürosu|BIE]] delegesinin katılımıyla [[Paris]]'te gerçekleştirilen oylama sonucunda, [[Expo 2015]]'in [[İtalya]]'nın [[Milano]] kentinde yapılmasına karar verilmiştir.
 
=== Mutfak ===
346. satır:
* [[Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi]]
* [[Murat Köşkü]]: Bornova'nın [[Erzene, Bornova|Erzene]] muhitindedir. 125 yıllık bina (eski köşk) İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından restore edilmiştir ve şu an Ege Üniversitesi Gençlik Merkezi olarak hizmet etmektedir.
* [[İzmir Doğal Yaşam Parkı]]: [[Çiğli]]'dedir. Başta İzmir halkının takdirini ve beğenisini kazanarak, Türkiye'nin modern yüzünü temsil etmek, dünyanın sayılı doğal yaşam parkları sıralamasında yerimizi üst noktalara taşımak, koruduğu değerler ile insanlara doğa sevgisini üst seviyede sunmak ve nesli tehlike altında olan canlıları korumak. Bunların hepsi Doğal Yaşam Parkı'nda bulunmakta. Kentsel gelişim süreci içerisinde, toplumun doğaya olan özlemini gidermek, doğal ve korunaklı ortamlar yaratmak, çevre bilincine ve tehlike altında olan ekolojik değerlere vurgu yaparak İzmir halkının doğa ve hayvan sevgisini arttırmak, yaşanabilir bir kent ortamı yaratılmasına katkıda bulunmaktadır. Doğal Yaşam Parkı [[30 Kasım]] [[2008]] tarihinde açılmıştır. İzmir Doğal Yaşam Parkı hafta içi ve hafta sonları 09.00-17.00 saatleri arasında ziyaret edilebilir.
* Konak Gençlik Tiyatrosu: 14 Şubat 2009'da Euterpe Sanat'ın kurucuları Ulaş Tuzak ve Atilla Ertörer tarafından Konak Kent Konseyi Gençlik Meclisi çatısı altında kurulmuş olup etkisini tüm İzmir'de hissettirerek kısa süre içerisinde büyümüş, güçlenmiş ve 27 Mart 2011 itibarıyla Konak Kent Tiyatrosu ismiyle Konak Belediye Başkanı Dr. Hakan Tartan'ın destekleriyle şu anki faaliyetlerini sürdürmektedir.
 
372. satır:
 
=== Uluslararası organizasyonlar ===
* [[1971]] yılında [[Akdeniz Oyunları]]'na ev sahipliği yapmıştır.
* [[2005 Dünya Üniversite Yaz Oyunları]], [[11 Ağustos|11]]-[[21 Ağustos]] tarihleri arasında İzmir'de düzenlendi. Oyunlar; 10 zorunlu ve 4 isteğe bağlı spor dalında gerçekleştirildi. Organizasyondaki [[güreş]], [[okçuluk]], [[tekvando]] ve [[yelken]] dalları bu organizasyonda İzmir kentinin önerisiyle oyunlara dahil olan spor dallarıdır.
* [[2 Eylül|2]]-[[7 Eylül]] [[2005]]'te, [[Avrupa Bayanlar Basketbol Şampiyonası]] eleme müsabakaları yapılmıştır.
* [[4 Temmuz|4]]-[[9 Temmuz]] [[2006]]'da, Avrupa Eskrim Şampiyonası müsabakaları yapılmıştır.
* [[14 Temmuz|14]]-[[23 Temmuz]] [[2006]]'da, 20 yaş altı [[Avrupa Erkekler Basketbol Şampiyonası]], İzmir'de gerçekleştirilmiştir.
* [[28 Ağustos]]-[[2 Eylül]] [[2010]]'da, [[2010 FIBA Dünya Basketbol Şampiyonası]] D Grubu maçları İzmir'de oynanmıştır.
 
== Yönetim ==
512. satır:
::İzmir'de banliyö sistemi [[İZBAN|İZBAN A.Ş]] tarafından yürütülmektedir. Banliyö hattı [[Aliağa]]-[[Selçuk]] arasında kuzey-merkez-güney yönünde konuşlanmıştır. Hattın toplam uzunluğu 136 km.dir. Banliyö sistemi içerisinde 41 adet modern istasyon ve metro standardında trenlerle taşımacılık yapılmaktadır. Kuzey hattı sırasıyla; Aliağa, Biçerova, Hatundere. Merkez Hattı ise Menemen, Egekent 2, Ulukent, Egekent, Ata Sanayi, Çiğli, Mavişehir, Şemikler, Demirköprü, Nergiz, Karşıyaka, Alaybey, Naldöken, Turan, Bayraklı, Salhane, Halkapınar, Alsancak, Hilal, Kemer, Şirinyer, Koşu, İnkılap, Semt Garajı, Esbaş, Gaziemir, Sarnıç, Adnan Menderes Havalimanı, Cumaovası. Güney Hattı; Develi, Tekeli, Pancar, Kuşçuburun, Torbalı, Tepeköy, Sağlık, Belevi, Selçuk istasyonlarından oluşur. Hat üzerinde 15 aktarma merkezi bulunmaktadır. Ayrıca Halkapınar ve Hilal istasyonundan [[İzmir metrosu]]na aktarma yapılabilir.
 
[[30 Ağustos]] [[2010]] tarihinde Cumaovası-Alsancak-Halkapınar hattı, [[5 Aralık]] [[2010]] tarihinde Çiğli-Cumaovası hattı, 30 Ocak [[2011]] tarihinde Aliağa-Cumaovası hattı, 6 Şubat [[2016]] tarihinde Cumaovası-Tepeköy hattı ve [[9 Eylül]] [[2017]] tarihinde ise Tepeköy-Selçuk hattı himete girdi.<ref name=İZBAN>{{Web kaynağı |url=http://www.izban.com.tr/Sayfalar/Haber_Ayrinti.aspx?Haber=57 |başlık=İzmir Banliyö Sistemi(İZBAN) |erişimtarihi=16 Şubat 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110215132001/http://www.izban.com.tr/Sayfalar/Haber_Ayrinti.aspx?Haber=57 |arşivtarihi=15 Şubat 2011 |ölüurl=yes }}</ref><ref>http://www.izban.com.tr/Sayfalar/HaberDetay.aspx?Id=374&MenuId=51</ref>
 
* Tramvay
"https://tr.wikipedia.org/wiki/İzmir" sayfasından alınmıştır