Vikipedi

İsviçre: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
düzeltme AWB ile
düzeltme AWB ile
135. satır:
 
== Etimoloji ==
[[Türkçe]]de başına "i" harfi eklenerek [[Latince]] kökenli dillerden aktarılan İsviçre sözcüğü, [[İngilizce]]deki ''Swiss'' sözcüğü gibi 16. yüzyılda kullanılmakta olan [[Fransızca]]daki ''Suisse'' sözcüğünden gelmektedir.{{factKaynak belirt}} Ülkenin İngilizcedeki adı olan ''Switzerland'', 16. ve 19. yüzyıl arasında kullanılan; fakat günümüzde kullanılmayan ve ''Swiss'' ile aynı anlamdaki ''Switzer'' sözcüğünden üretildi.<ref>[[OED]] [http://www.etymonline.com/index.php?term=Swiss Online Etymology Dictionary] etymonline.com. Retrieved on 2009-06-25</ref> ''Switzer'' sözcüğü ise [[Alamanlar|Alemanca]]daki ''Schwiizer'' sözcüğünden üredi. ''Schwiizer'' şu an [[Schwyz]] kantonu olan bölge ve bu bölgede yaşayanlar için kullanılan bir terimdi ve aynı zamanda [[Eski İsviçre Federasyonu]]nu oluşturan orman kantonlarından biriydi. 14. yüzyıldan beri kullanılmakta olan [[Ant kardeşliği]] ({{dil-de|Eidgenossen}}) sözcüğünün yanında, 1499'daki [[Swabian Savaşı]]'ndan sonra Swiss/Schweiz/İsviçre sözcüğü de sahiplenilmeye başlandı.{{factKaynak belirt}}
 
Bir yer ismi olarak ''Schwyz'' ise ilk olarak 972'de [[Eski Yüksek Almanca]]da ''Suittes'' biçiminde ve muhtemelen "yakmak" anlamındaki ''suedan'' sözcüğü ile ilişkili olarak ormanlık alanları yakarak yerleşime açmak anlamında kullanıldı.<ref>Room, Adrian. ''Placenames of the World''. London: MacFarland and Co., Inc., 1997.</ref> Sözcük 1499'daki Swabiyan Savaşı'na kadar sadece kantonu nitelemek için kullanılırken, giderek aşama aşama tüm konfederasyonu niteler hale geldi.<ref>[http://www.newadvent.org/cathen/14358a.htm Switzerland, the Catholic Encyclopedia] newadvent.org. Retrieved on 2010-01-26</ref><ref>On Schwyzers, Swiss and Helvetians, Federal Department of Home Affairs, [http://www.bar.admin.ch/archivgut/00591/00601/00602/index.html?lang=en# bar.admin.ch]. Retrieved on 2010-01-26</ref> Ülkenin [[İsviçre Almancası]]ndaki adı olan ''Schwiiz'' çift anlamlı olarak hem kantonu hem ülkeyi ifade etmek için kullanılsa da, ülke adı kullanılırken başına ''die'' tanımlığı getirilmektedir. Yani İsviçre için ''d'Schwiiz''i<ref>[http://www.schweizer-deutsch.ch/uploads/media/einige_Beispielseiten_2007-07-05_01.pdf Züritütsch Schweizerdeutsch (p. 2)] schweizerdeutsch.ch. Retrieved on 2010-01-26</ref> kanton ve kantondaki şehir için sadece ''Schwyz'' kullanılmaktadır.<ref>[http://www.sz.ch/xml_1/internet/de/application/d2/d56/d756/f759.cfm Kanton Schwyz: Kurzer historischer Überblick] sz.ch. Retrieved on 2010-01-26</ref>
152. satır:
Bölgede en eski [[Büyük insansı maymunlar|insansı]] (''hominidae'') varlığı 150.000 yıl öncesine kadar uzanır.<ref name = Early>[http://www.swissworld.org/en/history/prehistory_to_romans/prehistoric_times/ History] swissworld.org. Retrieved on 2009-06-27</ref> En eski [[tarım]] yerleşimiyle ilgili bulgulara ise [[Gächlingen]]'de (MÖ 5300'lü yıllardan kalma) rastlanır.<ref name = Early/>
 
[[Dosya:Theater Kaiseraugst.jpg|thumb|leftsol|MÖ 44 yılında kurulan ve [[Ren Nehri]] üzerindeki ilk [[Antik Roma|Roma]] yerleşimi olma niteliği taşıyan [[Augusta Raurica]].<ref>[http://www.swissinfo.ch/eng/swissinfo.html?siteSect=108&sid=6054935&cKey=1126454871000 Switzerland's Roman heritage comes to life] swissinfo.ch</ref>]]
 
[[Hallstatt kültürü|Hallstatt]] ve [[La Tène kültürü]] (adını [[Neuchâtel Gölü]]'nün kuzeyinde bulunan La Tène arkeolojik kazı alanından alır) bölgede bilinen en erken kültürel kabilelerdir. La Tène kültürü muhtemelen [[Antik Yunanistan|Antik Yunan]] ve [[Etrüskler|Etrüsk medeniyetlerinden]] etkilenerek geç [[Demir Çağı]] döneminde gelişip yayılmıştı.<ref name = Early/> İsviçre bölgesindeki en önemli kabilelerden birisi de [[Helvetler]]di. MÖ 58 yılında gerçekleşen [[Bibracte Muharebesi]]'nde [[Julius Caesar]]'ın orduları Helvetleri yenilgiye uğratmış,<ref name = Early/> daha sonra da (MÖ 15) [[Tiberius]] (2. Roma İmparatoru) ve kardeşi [[Nero Claudius Drusus|Drusus]] [[Alpler]]i tümüyle fethedip [[Roma İmparatorluğu]]'nun parçası haline getirmişti. Helvetilerin yaşadığı bölge önce Roma'nın [[Gallia Belgica]] eyaletinin parçası olarak ''Confoederatio Helvetica'' adını aldı, daha sonraları ise [[Germania Superior]] eyaletinin parçası oldu. Günümüz İsviçre'sinin doğu kısımları ise [[Raetia]] eyaletine katılmıştı.
171. satır:
=== Fransız işgali dönemi ===
[[Dosya:Acte de Médiation mg 0643.jpg|sağ|200px|thumb|[[Aracılık Yasası]] Napolyon'un eski rejim ile cumhuriyeti uzlaştırma çabası idi.]]
1798 yılında [[Fransız Devrimi]] kuvvetleri İsviçre'yi işgal etti ve zorla yeni bir anayasayı uygulattırdı.<ref name = Brief/> Bu anayasa ile ülkenin hükûmeti merkezîleştirdi ve kantonlar ortadan kaldırdı. [[Helvetia Cumhuriyeti]] olarak bilinen yeni devletin halk arasında hiç desteği yoktu.{{factKaynak belirt}} Yabancı işgal kuvvetleri tarafından zorla kabul ettirilen bu hükûmet, dinsel inanç özgürlüğü de dahil olmak üzere yüzyıllarca süren gelenekleri yıktı.{{factKaynak belirt}} Bu devlet, İsviçre'yi, Fransa'nın bir [[uydu devlet]]i hâline geldi. Sık sık ortaya çıkan ayaklanmalar, Fransız birliklerinin varlığı nedeniyle başarıya ulaşamadı.{{factKaynak belirt}} 1798'in Eylül ayında [[Nidwalden|Nidwalden İsyanı]]'nın Fransızlar tarafından kanlı bir şekilde bastırılması çok iyi karşılanmadı.{{factKaynak belirt}}
Fransa ile diğer ülkeler arasında savaş çıktıktan sonra İsviçre; [[Avusturya]] ve [[Rusya]] gibi başka devletler tarafından da işgal edildi. İsviçreliler, merkezî hükûmeti destekleyen "cumhuriyetçiler" ve kantonların özerkliğinin tekrar verilmesini isteyen "federalistler" arasında ikiye bölündü. [[Napolyon Bonapart]], her iki tarafın önde gelen politikacılarını 1803 yılında [[Paris]]'te bir araya getirdi.<ref name = Brief/> Bu toplantının sonucunda İsviçre'nin özerkliğini büyük oranda geri veren ve 19 kantondan oluşan bir Konfederasyonu kuran [[Aracılık Yasası]] çıktı.<ref>[http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D9808.php Historisches Lexikon der Schweiz] Mediationsakte maddesi</ref> Bu tarihten sonra İsviçre politikasının en önemli çatışma konusu, kantonların kendi kendini yönetme geleneği ile merkezî bir hükûmet gerekliliği arasında oldu.{{factKaynak belirt}} 1815 yılında [[Viyana Kongresi]] ile İsviçre'nin bağımsızlığı ve tarafsızlığı, tüm Avrupa güçleri tarafından tanındı.<ref>[http://www.victorianweb.org/history/forpol/vienna.html The Congress of Vienna, 1 November 1814 - 8 June 1815] The Victorian Web. 30 Nisan 2002. Erişim tarihi: 09-01-2009.</ref> Bu tarihte, [[Valais (Kanton)|Valais]], [[Neuchâtel (kanton)|Neuchâtel]] ve [[Genève (Kanton)|Cenevre]] kantonlarının federasyona katılmasıyla birlikte İsviçre tarihteki en son genişlemeyi gerçekleştirdi.
 
=== 1848 anayasası ===
1847 yılında ülkedeki Katolik ve Protestan kantonlar arasında bir iç savaş (''[[Sonderbund Savaşı|Sonderbundskrieg]]'') patlak verdi.<ref>[http://www.eda.admin.ch/eda/en/home/reps/ocea/vaus/infoch/chhist.html eda.admin.ch ], History, 2 Nisan 2013'te erişildi.</ref> O zamanlar hükûmette olan [[İsviçre Hür Demokrat Partisi|Radikal Parti]]'nin yaymaya çalıştığı daha üniter bir İsviçre fikrinden hoşlanmayan Katolikler, ''[[Sonderbund]]'' adını verdikleri özel bir antlaşma ortaya çıkardılar. Radikallerin de bu antlaşmaya karşı çıkması üzerine ortaya çıkan savaş bir aydan az sürdü ve yaklaşık yüz kayıp verildi.{{factKaynak belirt}} Küçük ayaklanmalar dışında bu çarpışma, İsviçre topraklarında yaşanan son silahlı çatışmaydı.{{factKaynak belirt}} İç savaştan sonra İsviçre [[referandum]] uygulamasına geçti ve 1849 yılında [[İsviçre Federal Anayasası|federal anayasa]] kabul edildi.<ref name="brief">[http://www.nationsonline.org/oneworld/History/Switzerland-history.htm Brief History of Switzerland]</ref> Bu anayasa ile merkezî otorite kuruluyor ve kantonlar yerel konularda kendi kendilerini yönetebiliyorlardı. Nüfus artışı, [[Sanayi Devrimi]] ve tek para birimi kullanılması nedeniyle 1872 yılında önemli oranda revize edilen bu anayasa, savunma, ticaret ve adli konularda federal sorumlulukları da düzenlendi.
1893 yılında anayasa, olağan dışı bir şekilde [[doğrudan demokrasi]]nin uygulanmasına yönelik olarak düzenlendi. Günümüzde de varlığını sürdüren bu sistem, dünyadaki tek örnek konumundadır.<ref name="brief"/>
203. satır:
{{ana|İsviçre coğrafyası}}
[[Dosya:swissmap.png|230px|thumb|İsviçre haritası]]
[[Dosya:Schweiz graubuenden sent.jpg|200px|leftsol|thumb|Doğudaki [[Graubünden]] kantonunda [[Sent GR]]'den bir kış manzarası.]]
[[Orta Avrupa|Orta]]-[[Batı Avrupa|batı]] [[Avrupa]] arasında yer alan İsviçre, [[Alpler]]'in kuzey ve güney yamaçlarında konumlanmıştır. 41.285 kilometrekarelik yüzölçümüyle İsviçre, Birleşmiş Milletler tarafından tanınan ülkeler arasında yüzölçümü bakımından [[Yüzölçümlerine göre ülkeler listesi|en büyük 135.]] ülkedir. 2011 sayımına göre 7.954.700'lük nüfusa sahip olan ülkede, kilometrekareye ortalama 188 kişi düşmektedir.<ref name="maps">Büyütülebilen İsviçre haritası her iki sitede de bulunmaktadır: [http://www.swissinfo-geo.org www.swissinfo-geo.org] veya [http://www.swissgeo.ch www.swissgeo.ch]; büyütülebilen bir uydu fotoğrafı da bu sitede bulunur: [http://map.search.ch/ map.search.ch].</ref> Engebeli bir araziye sahip olan ülkenin güney kısmında, kuzey kısmına oranla daha dağınık bir yerleşim görülür.<ref name="geo">{{Web kaynağı | url = http://www.swissworld.org/en/geography/swiss_geography/contrasts/ | başlık = Geography | dil = İngilizce | yayımcı = swissworld.org | erişimtarihi = 26 Eylül 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150301012055/http://www.swissworld.org:80/en/geography/swiss_geography/contrasts/ | arşivtarihi = 1 Mart 2015}}</ref> Yaklaşık 100’e yakın dağlık alanı mevcut olan ülkede tren, dişli demiryolları, teleferik ve diğer ulaşım araçları çoğunlukla kullanılmaktadır.<ref>[http://www.isvicre.org/cografya/ İsviçre'nin Coğrafi Yapısı]</ref>
 
Güneydeki [[İsviçre Alpleri]], ortadaki [[İsviçre Platosu]] ve kuzeydeki [[Jura Dağları]] olmak üzere ülke üç ana topografik alana ayrılabilir. Ülkeyi orta ve güneyinden kateden sıradağlar olan Alpler, ülke topraklarının yaklaşık olarak %60'ını oluşturur. Ülkede bulunan zirvelerin yaklaşık yüz tanesi {{convert|4000|m|ft}}'ye yakın veya daha da üzerindedir.<ref>[http://www.cp-pc.ca/english/switzerland/ Landscape and climate] cp-pc.ca. Erişim tarihi: 2009-12-14</ref> {{convert|4634|m|ft|0}} ile ülkenin en yüksek noktası [[Dufourspitze|Dufour Zirvesi]]'dir.<ref>{{Kitap kaynağı | son= Herbermann | ilk = Charles George | başlık= The Catholic Encyclopedia |yayımcı= Encyclopedia Press |yıl=1913| sayfalar= 358}}</ref> İsviçre Alpleri'nin yüksek dorukları arasında, bazılarında buzul bulunan vadiler yer alır. Buralarda doğan [[Ren Nehri|Ren]], [[Rhône Nehri|Rhône]], [[İnn (nehir)|İnn]], [[Aare]] ve [[Ticino Nehri|Ticino]] gibi başlıca nehirler; [[Cenevre Gölü]], [[Zürih Gölü]], [[Neuchâtel Gölü]] ve [[Konstanz Gölü]] gibi göllere dökülür.<ref>[http://www.cografya.gen.tr/siyasi/devletler/isvicre.htm www.cografya.gen.tr], İsviçre maddesi</ref> 1.500'den fazla göle sahip olan İsviçre, Avrupa'daki temiz su rezervinin yaklaşık %6'sına sahiptir. Göller ve buzullar, ülke topraklarının yaklaşık olarak %6'sını oluşturur.<ref name="geo"/><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.sciencecentric.com/news/09062217-ice-volume-switzerland-glaciers-calculated.html | başlık = Ice volume of Switzerland's glaciers calculated | yayımcı = Science Centric | tarih = 22 Haziran 2009 | dil = İngilizce | erişimtarihi = 26 Eylül 2013 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20141223232529/http://www.sciencecentric.com/news/09062217-ice-volume-switzerland-glaciers-calculated.html/ | arşivtarihi = 23 Aralık 2014}}</ref>
Yüksek dağlarla ayrılan birçok vadinin varlığı nedeniyle İsviçre'nin ekosistemleri çok hassastır ve hemen hemen her vadide kendine özgü ekolojiler oluşmuştur.{{factKaynak belirt}} Dağlık bölgelerde de diğer yükseltilerde bulunmayan zengin bir bitki örtüsü bulunur.{{factKaynak belirt}}
 
=== İklim ve çevre ===
335. satır:
Özellikle İsviçre’nin tarafsızlığı nedeniyle hatırı sayılır bir miktarda uluslararası örgütün merkezi İsviçre’de bulunur. İsviçre'nin tarafsızlık politikası uluslararası arenada 1815 yılında [[Viyana Kongresi]] ile de tanındı.<ref name = Neutrality>[http://www.swissworld.org/en/politics/foreign_policy/neutrality_and_isolationism/ Neutrality and isolationism] swissworld.org, Retrieved on 2009-06-23</ref><ref name="nationsencyclopedia.com">{{Web kaynağı | url = http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/Switzerland-COUNTRY-HISTORY-AND-ECONOMIC-DEVELOPMENT.html | başlık = Switzerland – Country history and economic development | work = nationsencyclopedia.com | erişimtarihi =12 Aralık 2009| arşivurl = http://web.archive.org/web/20160303181153/http://www.nationsencyclopedia.com/economies/Europe/Switzerland-COUNTRY-HISTORY-AND-ECONOMIC-DEVELOPMENT.html | arşivtarihi = 3 Mart 2016}}</ref> 1863 yılında İsviçre’de kurulan [[Kızıl Haç]]’ın merkezi hâlâ buradadır. İsviçre [[Avrupa Birliği]]’nin bir üyesi değildir ve 1990’ların başında yapılan referandum sonucunda İsviçre halkı AB’ye katılmayı reddetti.<ref name = Neutrality/>. 2002 yılında [[Birleşmiş Milletler]]’e katılan İsviçre <ref name = Neutrality/>, bu örgüte en son katılan ülkelerden biridir.
 
[[Dosya:Flag of the Red Cross.svg|thumb|upright|leftsol|Renkleri ters çevrilmiş İsviçre bayrağı [[Kızılhaç]] Örgütü'nün sembolüdür.<ref name = FCO/> 1863 yılında [[Henri Dunant]] tarafından bulunmuştur.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1901/dunant-bio.html Henri Dunant, the Nobel Peace Prize 1901] nobelprize.org. Retrieved on 2009-12-02</ref>]]
 
İsviçre'nin [[Cenevre]] kenti [[Kızılhaç ve Kızılay Hareketi]] ile [[Cenevre Sözleşmeleri]]nin doğduğu yerdir. Ayrıca 2006 yılından bu yana [[Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi]]'ne ev sahipliği yapar. Birleşmiş Milletlere katılan en son ülkelerden biri olmasına rağmen, New York'tan sonra [[Birleşmiş Milletler]]in ikinci büyük merkezi olan [[Milletler Sarayı]] Cenevre'de bulunur. İsviçre [[Milletler Cemiyeti]]nin kurucu üyesi ve ev sahibidir.
345. satır:
=== Ordu ===
{{ana|İsviçre Silahlı Kuvvetleri}}
[[İsviçre Silahlı Kuvvetleri]], kara ve [[İsviçre Hava Kuvvetleri|hava]] kuvvetlerinden oluşmaktadır. Askeri personelin %5'ini profesyonel askerler oluşturur, geri kalan askeri personel ise 20 ile 34 yaş arası (özel durumlarda 50'ye kadar çıkar) erkek vatandaşlardır.{{factKaynak belirt}} Denize kıyısı olmayan bir ülkedir, bu yüzden deniz kuvvetleri bulunmamaktadır; fakat sınırlarda bulunan göllerde silahlı askeri devriye botları bulunur. İsviçre vatandaşlarının, [[Vatikan]] İsviçreli Muhafızlar ya da çifte vatandaş olanlar haricinde, başka bir ülkede askeri görev yapması yasaklanmıştır.{{factKaynak belirt}}
 
[[Dosya:SKdt-Fahrzeug - Schweizer Armee - Steel Parade 2006.jpg|thumb|genişlikpx|İsviçre ordusuna ait [[Mowag Eagle]] isimli zırhlı araç.]]
İsviçre milis sistemi askerlere ordu tarafından verilen ekipmanları, personelin kendine ait özel silahları da dahil, evlerinde tutmalarını şart koşar. Bazı kuruluşlar ve siyasi partiler bu uygulamayı tartışır ve uygunsuz görür fakat İsviçrelilerin büyük bölümü bu uygulamanın lehlerine olduğunu düşünmektedir.{{factKaynak belirt}} [[Zorunlu askerlik|Zorunlu askerlik hizmeti]] tüm erkek İsviçre vatandaşlarını kapsar, kadınlar da gönüllü olarak askerlik yapabilirler. Erkekler genellikle 19 yaşında askerlik eğitimi için emir kağıdını alırlar. İsviçreli genç nüfusun yaklaşık üçte ikisi askerlik hizmeti için uygundur, uygun olmayanlar için ise alternatif hizmet şekilleri bulunur.<ref>http://www.nzz.ch/aktuell/startseite/zwei-drittel-der-rekruten-diensttauglich-1.687233</ref> Yıllık yaklaşık, 20,000 kişi 18 ila 21 hafta arasında askeri eğitim merkezlerinde eğitim görürler.{{factKaynak belirt}}
 
[[Dosya:Axalp FA-18C 5.jpg|thumb|sol|[[İsviçre Hava Kuvvetleri]], [[F/A-18 Hornet]] Alpler'de uçuşta]]
359. satır:
 
== Hukuk ==
[[Dosya:Bundesgericht-VD.jpg|thumb|250px|rightsağ|[[Lozan|Lozan'da]] bulunan Federal Yüksek Mahkeme Binası]]
İsviçre bir hukuk devletidir. Mahkemeler hükûmetten ve parlamentodan bağımsızdır. Hangi temel hak ve yükümlülüklerin geçerli olduğu ve İsviçre’de siyasi ve adli sistemin nasıl düzenlendiği, İsviçre Federal Anayasasında yazılıdır.<ref name="bfm1">{{Haber kaynağı|url=http://www.bfm.admin.ch/content/dam/data/migration/publikationen/willkommen/willkommen-tr.pdf|title=İsviçre’ye Hoş Geldiniz|yayıncı=bfm.admin.ch|erişimtarihi=12 Eylül 2013}}</ref> 26 kantondan oluşan federal bir yapıya sahip olan İsviçre'de, her kanton federal hukuka aykırı olmamak kaydıyla kendi anayasalarına ve yasalarına sahiptirler. Ayrıca her bir kantonun kendi meclisi, hükûmeti ve mahkemeleri vardır.<ref name="bfm1"/> İsviçre, [[Avrupa Birliği]] üye ülkesi olmaması nedeniyle [[Avrupa Birliği hukuku]]'nun etkisi altında değildir. Bu nedenle kendi ulusal hukuk sistemini ve hukukunu korumaktadır.<ref name="eğitim1">{{Haber kaynağı|url=http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/CC-Daava/042_avusturya.htm|başlık=AVUSTURYA VE İSVİÇRE SİSTEMLERİNDE HUKUK EĞİTİMİ|yayıncı=circassiancenter.com|erişimtarihi=10 Eylül 2013}}</ref> İsviçre'nin anayasası 18 Nisan 1999 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ancak bu anayasanın kökeni 12 Ekim 1848 tarihli [[İsviçre Federal Anayasası]]'na dayanmaktadır.<ref name="eğitim1"/> Federal yargı teşkilatı ise [[İsviçre Federal Yüksek Mahkemesi|Federal Yüksek Mahkemesi]], [[İsviçre Federal Ceza Mahkemesi|Federal Ceza Mahkemesi]] ve [[İsviçre Federal İdare Mahkemesi|Federal İdare Mahkemesi]]'nden oluşmaktadır.
 
499. satır:
=== Enerji politikası ===
[[Dosya:Akw goesgenmai2010.JPG|thumb|genişlikpx|[[Gösgen Nükleer Santrali]] İsviçre'deki dört nükleer santralden biridir. ]]
İsviçre'de üretilen [[enerji]]nin %39'u [[nükleer enerji]] ve %52'si [[hidroelektrik]] kaynaklıdır.{{factKaynak belirt}}
 
18 Mayıs 2003 tarihinde, ''Moratorium Plus'' adındaki halk girişimi yeni nükleer enerji santrallerinin yapımını yasaklayan yasanın uzatılmasını istedi. Ancak hem ''Moratorium Plus'' hem de ''Electricity Without Nuclear'' girişimleri kabul görmedi: ''Moratorium Plus'' %41,6 evet ve %58,4 hayır oyu; ''Electricity Without Nuclear'' %33,7 evet ve %66,3 hayır oyu aldı.{{factKaynak belirt}}
 
Yeni nükleer santrallerin kurulması konusunda on yıl önce yapılan [[moratoryum]], 1990 yılında bir vatandaş girişimi ile oylanan ve %45,5'lik Hayır oylarına karşılık %54,5'lik Evet oylarının kazanması sonucunda başlatıldı.<ref>[http://www.admin.ch/ch/d/pore/va/20030518/det502.html 502 Numaralı oylama] Almanya, 18 Mayıs 2003</ref><ref>[http://www.admin.ch/ch/d/pore/va/20030518/det501.html 501 Numaralı oylama] Almanya, 18 Mayıs 2003</ref> [[Bern|Bern Kantonu]] halen yeni bir nükleer santral yapımı planlamaktadır. [[2011 Tōhoku depremi ve tsunamisi]] ile yaşanan [[Fukuşima I Nükleer Santrali kazaları]]nın ardından 25 Mayıs 2011 tarihinde İsviçre hükûmeti önümüzdeki 2 ya da 3 yıl içinde [[nükleer enerji]] kullanımı sonlandırmayı planladığını duyurdu. Enerji bakanı [[Doris Leuthard]] basın toplantısında "Hükûmet olarak daha güvenli ve otonom bir enerji kaynağı için kademeli durdurma kararı aldık. [[Fukuşima]] bizlere nükleer gücün ne kadar tehlikeli olduğunu gösterdi." İlk reaktörün 2019, son reaktörün ise 2034 yılında kapatılacağı duyuruldu.<ref>[http://news.sciencemag.org/scienceinsider/2011/05/switzerland-to-phase-out-nuclear.html İsviçre Nükleer Enerji Üretimi Durdurma Kararı] 25 Mayıs 2011</ref>
587. satır:
İlkokulun bitiminden sonra (veya ortaokula başladıklarında) öğrenciler kapasitelerine göre birkaç gruba (genellikle A, B, C olarak üç gruba) ayrılırlar. En hızlı öğrenenler daha ileri seviyedeki sınıflar ve [[matura]] için hazırlanırken<ref name = Education/> diğerleri daha yavaş bir eğitimle ihtiyaçlarına en uygun mesleklere göre yönlendirilmeye çalışılırlar.
 
[[Dosya:ETHZ.JPG|thumb|leftsol|[[ETH Zürih]]in kampüsü. Üniversite genellikle kıta Avrupa'sında en iyi üniversite olarak sayılır.<ref>[http://www.topuniversities.com/university/199/eth-zurich-swiss-federal-institute-of-technology ETH Zurich (Swiss Federal Institute of Technology)] topouniversities.com. Retrieved on 2010-04-30</ref><ref>[http://www.topuniversities.com/world-university-rankings Top.Universities] Retrieved on 2010-04-30</ref>]]
 
İsviçre'de [[İsviçre'deki üniversitelerin listesi|12 üniversite]] vardır. Bunların 10'u kantonlar seviyesinde desteklenir ve genellikle teknik olmayan alanlarda hizmet verirler. İsviçre'deki ilk üniversite [[Basel Üniversitesi]]'dir. 1460'ta tıp fakültesi ile birlikte kurulan üniversite geleneksel olarak kimya ve tıp araştırmaları konusunda uzmanlaşmıştır. İsviçre'nin en büyük üniversitesi 25 bin öğrencisi olan [[Zürih Üniversitesi]]'dir. Federal hükûmet tarafından finanse edilen iki enstitü bulunmaktadır: Zürih'te bulunan [[ETH Zürih]] ile Lozan'da bulunan [[École Polytechnique Fédérale de Lausanne|EPFL]]. Her iki enstitü de bilim dünyasında uluslararası üne sahiptir.<ref group = not>Örneğin, 2008 yılında [[Academic Ranking of World Universities|Shanghai Academic Ranking of World Universities]] indeksinde ETH Zürih "Doğa Bilimleri ve Matematik" alanında 15., EPFL Lozan ise "Mühendislik/Teknoloji ve Bilgisayar Bilimleri" alanında 18. sırada yer almıştır.</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://ed.sjtu.edu.cn/ARWU-FIELD2008/SCI2008.htm | başlık = Shanghai Ranking 2008 Top 100 world universities in Natural Sciences and Mathematics | yayıncı = Ed.sjtu.edu.cn | erişimtarihi =2 Kasım 2010| arşivurl = http://web.archive.org/web/20160112131659/http://ed.sjtu.edu.cn/ARWU-FIELD2008/SCI2008.htm | arşivtarihi = 12 Ocak 2016}}</ref>
654. satır:
 
=== Edebiyat ===
[[Dosya:Rousseau Geneve.JPG|thumb|150px|rightsağ|[[Jean-Jacques Rousseau]], sadece bir yazar değildi ayrıca on sekizinci yüzyılın en etkili filozoflarından biriydi. ([[Cenevre]]'deki heykeli.)]]
 
1291'de Konfederasyon kurulduğunda, sadece [[Almanca]] konuşulan bölgelerde edebiyatın erken formları [[Almanca]] olarak meydana gelmeye başladı. 18. yüzyılda, [[Fransızca]] konuşan müttefiklerin etkisi eskisinden daha belirginken; [[Fransızca]], [[Bern]] ve çevresinin popüler dili oldu.<ref>[[Encyclopædia Britannica'nın on birinci baskısı]], İsviçre
666. satır:
 
=== Resim ve heykel ===
16. yüzyılda İsviçre'de resim sanatı Protestanlıktan yoğun şekilde etkilendi.{{factKaynak belirt}} O zamandan bu yana birkaç İsviçreli sanatçı uluslararası başarılar elde etti.{{factKaynak belirt}} [[Johann Heinrich Füssli]] 18. yüzyılda yaptığı grotesk-fantastik resimlerle İngiltere'de Henry Fuseli adıyla ünlendi. 19. yüzyılda adını duyuran sanatçılar arasında ise [[Arnold Böcklin]], [[Albert Anker]] ve [[Ferdinand Hodler]]'in adlarını saymak mümkündür.{{factKaynak belirt}} 20. yüzyılda [[Alberto Giacometti]] uluslararası bir isim oldu. [[Jean Tinguely]] ise eski metallerden yaptığı hareketli ve karmaşık heykelleri ile sanat dünyasını etkiledi. İsviçre'deki resim sanatının en önemli ismi olarak ise sık sık [[Paul Klee]]'den bahsedilir.{{factKaynak belirt}} [[Johannes Itten]]'nin renk çalışmaları ve öğretisi de yine sanat dünyasında öne çıktı.{{factKaynak belirt}}
[[Dosya:Zürich Schauspielhaus Pfauen.jpg|thumb|Zürich Schauspielhaus-Zürih Tiyatrosu]]
 
=== Tiyatro ===
İsviçre'nin Almanca konuşulan bölgesindeki en saygıdeğer tiyatrosu [[Schauspielhaus Zürich]]'tir.{{factKaynak belirt}} 1892'den beri tiyatro binası olarak kullanılan bu binada [[Bertolt Brecht]], [[Max Frisch]] ve [[Friedrich Dürrenmatt]]'ın çok sayıda oyunu sahnelendi. Almanca konuşulan ülkelerde yılın tiyatrosunu seçen ''[[Theater heute]]'' dergisi bu tiyatroyu 2002 ve 2003 yılında yılın tiyatrosu seçti.{{factKaynak belirt}}
 
1891 yılında açılan [[Opernhaus Zürich]] ise çok sayıda ilk sahnelemeye ev sahipliği yapan bir opera binasıdır. Çok sayıda uluslararası opera yıldızı bu sahnede düzenli konserler verir. Salonda başlangıçta tiyatro oyunları da sergilenirken, Schauspielhaus'un açıklamasından sonra sadece [[opera]], [[operet]] ve [[bale]] gösterimlerine ayrıldı.
 
Bunların dışında [[Basel Tiyatrosu]], [[Bern tiyatrosu]] ve [[dadaizm]]in doğduğu [[Cabaret Voltaire]]'i de önemli sahneler olarak saymak gerekir.{{factKaynak belirt}}
 
=== Müzik ===
683. satır:
Avrupa'nın sinema tarihine bakılırsa İsviçre sineması en genç sinemalardan biri sayılabilir. İlk olarak 1930'larda bazı hırslı rejisörlerin ve yapımcıların ülkeye göç etmesi ile ilk film girişimleri gerçekleşti. 1950'lere kadar çıkan en önemli rejisör olarak Avusturya'dan ülkeye göç eden ve 4 Oscar almayı başaran ve çok sayıda uluslararası başarı sağlayan [[Leopold Lindtberg]]'den söz edilebilir.
 
Diğer Avrupa ülkelerinde de olduğu gibi İsviçre'de de sinema devlet desteğine bağımlıdır. Buna karşın devlet sübvansiyonları sınırlı miktardadır. Uluslararası üne sahip çok az İsviçre filmi vardır. Bunun nedenleri arasında aynı dili konuşan çevre ülkelerin sinemalarının varlığı ve ABD film ve TV dizilerinin güçlü rekabetinden söz edilebilir. Sinemalarda ABD yapımı filmler ağırlıktadır. Sinema giriş ücretleri ise Avrupa'da en yüksek ülkelerden biridir.{{factKaynak belirt}}
 
İsviçre üretimi olan en ünlü filmlerden biri ''[[Die Schweizermacher]]'' adlı komedi filmidir. Dikkate değer diğer komediler arasında [[Daniel Schmid]]'in yönettiği ''[[Beresina oder Die letzten Tage der Schweiz]]'' ile [[Urs Odermatt]]'ın yönettiği ''[[Gekauftes Glück]]''{{'}}ün adı verilebilir. Trajedi tarzında [[Fredi M. Murer]]'in ''[[Höhenfeuer]]''{{'}}i, drama tarzında [[Yves Yersin]]'in ''[[Les petites fugues]]''{{'}}i başarılı örnekler olarak gösterilebilir. [[Xavier Koller]]'in ''[[Umuda Yolculuk]]''{{'}}u ise 1991'de [[Akademi Ödülleri|Oscar]] kazandı. Bu film bir Alevi ailenin daha iyi bir yaşama ulaşabilmek için Türkiye'den İsviçre'ye kaçışını anlatıyordu. İsviçreli rejisör [[Marc Forster]]'un yönettiği ''[[Kesişen Yollar]]'' filmindeki oyunuyla [[Halle Berry]] Oscar kazanan ilk [[Afroamerikan]] kadın oyuncu oldu.
702. satır:
[[kayak (kış sporu)|Kayak]], [[snowboarding]] ve [[dağcılık]] İsviçre'deki en ünlü sporlardandır, ülkenin doğası bu tür aktivitelere oldukça elverişlidir.<ref>[http://www.europe-cities.com/en/672/switzerland/sport/ Sport in Switzerland] europe-cities.com. Retrieved on 2009-12-14</ref> [[St. Moritz]]'de [[bobsled]]in bulunmasıyla, kış sporları 19. yüzyılın ikinci yarısından beri yaygınlaşmaya başladı.<ref>[http://www.fibt.com/index.php?id=39 Bobsliegh tarihi]</ref> İlk [[Dünya Kayak Şampiyonası]] 1931 yılında Mürren'de ve 1934 yılında [[Saint-Moritz]] da yapıldı. Saint-Moritz aynı zamanda 1928'deki ikinci [[Kış Olimpiyat Oyunları]] ile 1948'deki 5. Kış Olimpiyatlarına da ev sahipliği yaptı.
 
[[Dosya:Innenaufnahme Vaillant Arena Davos.JPG|thumb|leftsol|[[Davos]]'taki [[Spengler Kupası]]]]
[[Futbol]] İsviçre'de sevilen bir spordur, birçok İsviçreli ''[[İsviçre millî futbol takımı|Nati]]'' adını verdiklerini millî takımlarının sadık destekçisidir.{{factKaynak belirt}} İsviçre, Avusturya ile ortak olarak [[2008 Avrupa Futbol Şampiyonası]]'na da ev sahipliği yaptı. Futboldan sonra en sevilen spor [[buz hokeyi]]dir ve birçok İsviçreli [[Ulusal ligi A|League A]]'da yarışan buz hokeyi takımlarından birinin destekçisidir.{{factKaynak belirt}} İsviçre, 2009 yılında [[2009 Dünya Buz Hokeyi Şampiyonası|Dünya Buz Hokeyi Şampiyonası]]'na 10. defa ev sahipliği yaptı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.iihf.com/channels/iihf-world-championship-oc09/home-oc/tournament-information.html | başlık = IIHF World Championships 2009 official website | yayıncı = Iihf.com | tarih =10 Mayıs 2009| erişimtarihi =29 Nisan 2010| arşivurl = http://web.archive.org/web/20160422021913/http://www.iihf.com/channels/iihf-world-championship-oc09/home-oc/tournament-information.html | arşivtarihi = 22 Nisan 2016}}</ref> [[Ulusal ligi A|League A]] [[Avrupa]]'da en çok ilgiyle izlenen buz hokeyi ligidir.<ref>{{Web kaynağı | author = Geering | url = http://www.hockeyarenas.net/index.php3?ctID=ch&size=0&page=0701&c=eu&ctID=eu&atType=0&show=25&tdSaison=2011 | başlık = Hockeyarenas.net | yayıncı = Hockeyarenas.net | erişimtarihi =3 Kasım 2011| arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304030650/http://www.hockeyarenas.net/index.php3?ctID=ch&size=0&page=0701&c=eu&ctID=eu&atType=0&show=25&tdSaison=2011 | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref> [[Avrupa Buz Hokeyi Şampiyonası]] da ilk kez 1910'da [[Birleşik Krallık]], [[Almanya]] ve [[Belçika]]'nın da katılımıyla İsviçre'de yapıldı <ref>{{Web kaynağı | başlık = Story #84–A Swiss Alpine village sees the dawn of international hockey | url = http://www.iihf.com/iihf-home/the-iihf/100-year-anniversary/100-top-stories/story-84.html | yayıncı = International Ice Hockey Federation | erişimtarihi =1 Mart 2009| yıl = 2008 | author = Szemberg, Szymon; Podnieks, Andrew | authorlink = #Podmon | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160303165518/http://www.iihf.com/iihf-home/the-iihf/100-year-anniversary/100-top-stories/story-84.html | arşivtarihi = 3 Mart 2016}}</ref>
 
İsviçre'de bulunan çok sayıda göl [[yelkencilik|yelken sporunu]] cazip kılar.{{factKaynak belirt}} Ülkenin ikinci büyük gölü olan [[Cenevre Gölü]]'nden ilk olarak [[Amerika Kupası (yelken)|Amerika Kupası]]'nı 2003'te kazanıp 2007'de de elinde tutmayı başaran [[Alinghi]] yelken takımı çıktı. [[Tenis]] sporu da son yıllarda giderek popülerleşen bir spordur ve [[Martina Hingis]] ve [[Roger Federer]] gibi İsviçreli sporcular çok defa [[Grand Slam (tenis)|Grand Slam]] elde ettiler.
 
[[Dosya:Federer Cincinnati (2007).jpg|thumb|upright|17 [[Grand Slam (tenis)|Grand Slam]] şampiyonluğu bulunan İsviçreli [[Roger Federer]] tenis tarihinde erkeklerde bu seviyeye ulaşan ilk tenis oyuncusudur.<ref>[http://sportsillustrated.cnn.com/vault/gallery/featured/GAL1157546/1/index.htm Roger Federer's Grand Slam Titles] sportsillustrated.cnn.com. Retrieved on 2010-06-14</ref>]]
[[Motor sporları]] ve aktiviteleri, [[1955 Le Mans faciası]]ndan sonra İsviçre'de yasaklandı. Sadece [[Tırmanma Yarışı]] bir istisna olarak kaldı. Ancak 2007'de bu yasak kaldırıldı.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Switzerland lifts ban on motor racing | url = http://en.wikinews.org/wiki/Switzerland_lifts_ban_on_motor_racing | yayımcı = GrandPrix.com & DueMotori.com | yarih = 6 Haziran 2007 | erişimtarihi = 23 Eylül 2008 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160806224516/https://en.wikinews.org/wiki/Switzerland_lifts_ban_on_motor_racing | arşivtarihi = 6 Ağustos 2016}}</ref> Bu dönemde dahi, [[Clay Regazzoni]], [[Sébastien Buemi]], [[Jo Siffert]] gibi başarılı pilotlar ile [[Dünya Turing Otomobil Şampiyonası]]'nda başarılar elde eden [[Alain Menu]] gibi pilotlar çıktı. 2007-08 döneminde [[Neel Jani]]'nin pilotluğunu yaptığı İsviçre A1 Grand Prix ekibi, [[A1 Grand Prix|A1 Grand Prix Kupası]]'nı elde etmeyi başardı. Yine İsviçreli [[motosiklet]] yarışçısı [[Thomas Lüthi]] 2005'te 125cc kategorisinde [[Grand Prix motorsiklet yarışları|MotoGP]] dünya şampiyonluğunu kazandı.
 
Geleneksel İsviçre sporlarının en çok tanınanı bir tür güreş olan ''[[schwingen]]''dir.{{factKaynak belirt}} Bu güreş, orta İsviçre kantonlarının kırsal kesimlerinde oldukça eski bir geleneksel spordur ve bazıları tarafından bir [[ulusal spor]] olarak kabul edilir.{{factKaynak belirt}} [[Hornussen]] bir diğer yerel spordur ve [[beyzbol]] ile [[golf]] karışımı bir spora benzer.<ref>[http://www.swissroots.org/swissroots/en/stories/heritage/Heritage/Swiss%20Customs/Hornussen%20Baseball%20Swissstyle Hornussen] swissroots.org. 25 Ocak 2010 tarihinde erişilmiştir.</ref> [[Taş fırlatma]] da ağır bir taşı fırlatmaya dayanan bir diğer yerel spordur. Bu sporun [[tarihöncesi]] dönemlerden beri Alpler'de yaşayan insanlar arasında yapıldığı ileri sürülse de, bu spora ilişkin ilk yazılı kayıtlar 13. yüzyılda Basel'de bulunmuştur. İsviçre, aynı zamanda 83.5 kiloluk ''[[Unspunnen taşı]]'' denilen bir taşın atıldığı [[Unspunnen festivali|Unspunnen Festivali]]'nin de merkezidir.<ref>[http://www.interlaken.ch/erlebnisse/sommer/festivals/unspunnenfest/tradition-und-geschichte.html?L=3 Tradition and history] interlaken.ch. 25 Ocak 2010 tarihinde erişilmiştir.</ref>
 
=== İsviçre mutfağı ===
720. satır:
[[Çikolata]], 18. yüzyıldan beri İsviçre'de üretilir. 19. yüzyılın sonlarında [[temperleme]] gibi birçok teknolojik tekniğin gelişmesi ile İsviçre çikolatasının kalitesi arttı ve dünya çapında oldukça büyük bir ün kazandı. Ayrıca [[Daniel Peter]] tarafından 1875 yılında çok büyük bir atılım yapılarak sütlü çikolata icat edildi. Dünya çapında İsviçre en çok çikolata tüketen ülkedir.<ref>http://www.swissworld.org/en/switzerland/swiss_specials/swiss_chocolate/swiss_breakthroughs/</ref>
 
İsviçre'de en ünlü alkollü içecek [[şarap]]tır.{{factKaynak belirt}} İsviçre toprak, hava, rakım ve ışık zenginliği sebebi ile üzüm çeşitliliğinde oldukça zengindir. İsviçre şarabı, beyaz şaraplar özellikle Valais ve Vaud şarapları, [[Cenevre]] ve [[Ticino]]'da üretilmektedir. İsviçre üzüm bağları, Roma döneminden beri dünya çapında ünlüdür. En yaygın çeşitleri Chasselas (Valais Fendant olarak da adlandırılır) ve Pinot Noir'dir. Merlot, [[Ticino]]'da üretilen en ünlü çeşitlerdendir.<ref>http://www.swisswine.ch/english/bienv/main.asp</ref><ref>http://www.winebiz.com.au/statistics/world.asp</ref>
 
=== Mimarlık ===
İsviçre, her iki dünya savaşına da girmeyerek tarafsız kalabildiği için, çok sayıda tarihi anıt hala ayakta durur.
 
12. yüzyılın [[Romanesk sanat]]ının güzel örnekleri [[Basel Manastırı]] ile [[Sion, İsviçre|Sion]], [[Chur]], [[Cenevre]] ve [[Lozan]] katedrallerinde görülebilir. Bu zengin sanat tarzı iyi korunmuş birçok şato ve kalede de görülebilir.{{factKaynak belirt}} [[Schaffhausen]], [[Zug]] ve Zürih'deki kiliseler [[Gotik]], [[Einsiedeln Manastırı]] ile [[St. Gallen (şehir)|St. Gallen]] ve [[Solothurn]]'daki katedraller ise [[Barok]] mimari ürünleridir. [[Rönesans]] döneminde ise birçok mimar, özellikle [[Ticino]]'da eserler inşa etmiştir.
 
İsviçre mimarlığının 20. yüzyıldan önceki en önemli mimarı [[Francesco Borromini]] (1599-1667), aynı zamanda Barok mimarinin de önemli bir temsilcisidir. 20. yüzyılın en tanınan İsviçreli mimarı ise [[Le Corbusier]] adıyla tanınan Charles Edouard Jeanneret (1887-1965) olmuştur. Ünlü mimar Avrupa'dan Hindistan ve Rusya'ya kadar dünyanın pek çok yerinde önemli eserler inşa etti.<ref name="swissinfo">[http://www.swissinfo.ch/ger/specials/klick_auf_die_schweiz/kultur_reisen/Architektur.html?cid=29173792 Architekten im Lauf der Geschichte] 26 Nisan 2013'te erişildi.</ref> Günümüz mimarlarından [[Mario Botta]] İsviçre ve yurtdışında çok sayıda müze ile kilise, banka ve Lugano terminali gibi eserler inşa etti.<ref name="swissinfo"/> Jacques Herzog und Pierre de Meuron'un kurdukları [[Herzog & de Meuron]] mimarlık firması da [[Londra]]'daki [[Tate Modern]] binası ve [[Çin]]'deki [[Pekin Ulusal Stadyumu]] gibi eserleri inşa etmiş ve 2001 yılında [[Pritzker Mimarlık Ödülü]]nü almayı başarmıştır. En önemli eseri [[Therme Vals]] sayılan [[Peter Zumthor]] ise aynı ödülü 2009 yılında alan bir başka İsviçreli mimar oldu.<ref name="swissinfo"/>
"https://tr.wikipedia.org/wiki/İsviçre" sayfasından alınmıştır