Sözdizim: Revizyonlar arasındaki fark

[[Eski Yunanca]] "birlikte düzenleme, dizme" anlamına gelen sentaks terimi [[dilbilim]]de, [[dil|doğal dillerde]] nasıl [[cümle]] oluşturulacağına dair bir kurallar ve prensipler çalışmasıdır. Bir bilim dalına ait olmasına ek olarak “Modern İrlanda Dilinin Sentaksı"nda olduğu gibi, sentaks terimi herhangi bireysel bir dilin cümle yapısına hâkim olan kurallara ve prensiplere de doğrudan ilgili olarak da kullanılır. Sentaks, dilin yatay, yani satır şeklinde dizilen bir sistem olduğunu gösterir. Bu diziliş, sesten, morfemlere, morfemlerden daha büyük öbeklere dilin her seviyesinde mevcuttur. Sentaksin yalnız cümle seviyesini gösteren bir terim olarak kullanılması doğru ama eksik bir kullanımdır.

[[Türkçe]] "sözdizimi" sözcüğü [[dil]]deki sözlerin dizilimini inceleyen bilim dalı olduğundan gelir. Türkçeye "sentaks" sözcüğü Fransızca "syntaxe" sözcüğünden geçmiştir. syntact- sözdizimi demektir. Ayrıca Fransızcaya bu sözcük aynı anlamdaki Eski Yunanca syntáksis (συντάξις) sözcüğünden geçmiştir. Bu [[sözcük]] "syn+" öneki ile tássō [[eylem]]inin birleşiminden oluşmuştur. tag- τάσσω, ταγ- Eski Yunanca düzenlemek, dizmek anlamına gelir. <ref>Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı.[http://www.nisanyansozluk.com/?k=sentaks Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı]</ref>

Dilbilgisi üzerine yapılan çalışmalar modern sentaks ortaya çıkmadan çok önceleri yazılmıştı, [[Pānini]]’nin Aṣṭādhyāyī’sinden modern sözdizimsel teorilerin kapsamlılığına yaklaşımda bulunan modern öncesi çalışmalara bir örnek olarak sıklıkla bahsedilmektedir. Batıda sonraları geleneksel dilbilim olarak bilinen düşünce okulu Dionysius Thrax’in çalışmalarıyla başlar.

Yüzyıllar boyunca söz dizimi üzerindeki çalışmalara ilk olarak 1660 yılında Antoine Arnauld tarafından aynı başlık altındaki bir kitapta yayınlanan grammaire générale olarak bilinen bir sistem egemen olmuştur. Bu sistem temel öncülünü dilin düşünce sürecinin doğrudan bir yansıması ve bundan dolayı bir düşünceyi en doğal şekilde tek bir yoldan ifade etme varsayımından almaktaydı. Bu yol tesadüfen tam olarak Fransızcada ifade edilen yoldu.

Bununla birlikte 19. yüzyılda tarihi-kıyaslamalı dilbilimin gelişmesiyle birlikte dilbilimciler insanların dillerinin büsbütün ayrıldığını fark ettiler ve dil ile mantık arasındaki ilişkiler hakkındaki önemli varsayımları sorguladılar. Düşünceyi en doğal haliyle ifade etmek için böyle bir şeyin olmadığı ortaya çıktı ve mantık dilin yapısı üzerindeki çalışmalarda artık güvenilir bir temel olmaktan çıktı.

Port-Royal dilbilgisi mantık üzerine yapılan sentaks çalışmasını şekillendirdi (dahası Port-Royal Mantığı’nın temel bölümleri Grammaire générale’den kopyalandı ya da alındı). Sözdizimsel sınıflamalar mantıksal olanlarla tanımlandı ve bütün cümleler “Özne – Bağlaç – Yüklem” yapısına göre analiz edildi. Başlangıçta bu yöntem Franz Bopp gibi bazı ilk karşılaştırmacı dilbilimciler tarafından benimsendi.

[[Üretici Dil Bilgisi]] hipotezine göre dil, insan aklının yapısıdır. Üretici Dil Bilgisi'nin amacı bu iç dilin tam bir şeklini oluşturmaktır (i-language (iç dil) olarak da bilinir). Bu model insanlığın bütün dillerini tanımlamak için ve verilen herhangi bir telaffuzun dilbilgisel olarak öngörülmesi için kullanılabilmekteydi (bu şu demektir; telaffuzun, bir dili ana dili olarak konuşan bir konuşmacının kulağına doğru tınıyı verip veremeyeceğini öngörmek). Dile olan bu yaklaşıma Noam Chomsky öncülük etmiştir. Çoğu genelleyici teoriler (hepsi olmamasına rağmen) sentaksı cümlelerin öğe yapısına temellendiği varsayımında bulunurlar. Üretici Dil Bilgileri, iletişimci işlevlerinden çok öncelikle cümle biçimine odaklanan kuramlar arasındadır.

* [[Dönüşümcü Dil Bilgisi]] (Transformational Grammar) (TG) (Üretici söz diziminin özgün kuramı,1957 yılında Söz Dizimsel Yapılar’da Chomsky tarafından düzenlenmiştir)

1. Fortson IV, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture: An Introduction, Blackwell. p.&nbsp;186. ISBN 1-4051-0315-9 (hb); 1-4051-0316-7 (pb). "[The Aṣṭādhyāyī] is a highly precise and thorough description of the structure of Sanskrit somewhat resembling modern generative grammar…[it] remained the most advanced linguistic analysis of any kind until the twentieth century.".

2. Arnauld, Antoine (1683). [http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM-57444. La logique] (5th ed. ed.). Paris: G. Desprez. pp.&nbsp;137, "Nous avons emprunté…ce que nous avons dit…d'un petit Livre…sous le titre de Grammaire générale.".

3. Ted Briscoe, 2 May 2001, Interview with Gerald Gazdar. Retrieved 2008-06-04.

4. [http://www.google.com/books?id=a6a_b-CXYAkC&pg=PR11&dq=Chomsky,+Noam.+1957.+Syntactic+Structures&lr=&hl=tr&cd=1#v=onepage&q=Chomsky%2C%20Noam.%201957.%20Syntactic%20Structures&f=false Chomsky, Noam. 1957. Syntactic Structures. The Hague/Paris: Mouton, p. 15.]

5. [http://www.google.com/books?id=l08tpkOOdNQC&printsec=frontcover&dq=Chomsky,+Noam+Lectures+on+Government+and+Binding&lr=&hl=tr&cd=1#v=onepage&q=&f=false Chomsky, Noam (1981/1993). Lectures on Government and Binding: The Pisa Lectures. Mouton de Gruyter.]

{{Şablon:Dil konuları}}