Umay
Umay, (veya Umai; Eski Türkçe: 𐰆𐰢𐰖; Kazakça: Ұмай ана, Umay ana; Rusça: Ума́й / Ымай, Umáj / Ymaj, Türkçe: Umay (Ana)) Türk mitolojisinde ve Tengrizimde doğurganlık tanrıçasıdır ve bu nedenle kadınlar, anneler ve çocuklar ile ilgilidir. Umay, diğer çeşitli dinlerinde bulunan toprak ana tanrıçalarına benzer.
| Umay | |
|---|---|
| Omay, Imay, Ubay, Humay | |
| Özellikleri | |
| Alanı | Doğurganlık ve bereket tanrıçası |
| Mekânı | Gökyüzü |
| Kişisel bilgileri | |
| Ebeveynler | Tengri |
| Kardeşler | Erlik Kuyaş Ay Ata |
Özellikleri
değiştirUmay ana dişi olarak betimlenmiştir. İyilikler yapar. Doğacak çocukları belirler. Üç boynuzu vardır. Beyaz elbiselidir. Yere kadar uzanan beyaz, gümüşten saçları vardır. Görünümü yaşlı değildir, orta yaşlıdır. Kuş kılığına bürünebilir ve kanatlıdır. Yaşam ağacının sahibidir. Çocukları korur. Yeryüzüne bereket dağıtır. Etrafına ışık saçar. Kimi zaman kızarak insanları korkutabilir. Çocuğu olmayanlar kendisine kurban adarlar. Gökyüzünde yaşar. Bazen yeryüzüne iner.[1] Yanında bir kuğu veya zarif bir at ile betimlenir. Hamile kadınları ve yavru hayvanları korur.
Umacı (Omacı, Hommu, Humu, Umu, Imı veya Moğollarda Omısı) gibi düşsel varlıklar kendisi tarafından gönderilir. Fakat bunlara korkutucu anlamlar yüklenir. Çocukları korumadığı evlerde sıklıkla çocuk ölümleri yaşanır ve bu takdirde kendisine Kara Umay diye hitap edilir. Bazen Humay olarak da adlandırılır ve Hüma kuşu ile bütünleşik anlamlar içerir. Taskıl Umay (Kel Umay) olarak adlandırıldığı da olur. Ancak uzun saçları olduğu dikkate alındığında bu durumun zaman zaman büründüğü bir görüntü olduğu söylenebilir. Ayrıca kendisine ithafen verilen Taskıl Umay şeklindeki bir dağın varlığı da bilinmektedir. Mavi ve beyaz kuş kılığına girebilir. Ama Hanım adlı yaratıcı ruh ile ve May Ana ile de bağlantılıdır.
Etimoloji
değiştirEtene (plasenta) anlamına da gelmektedir. Moğol dillerinde umay, rahim anlamındadır ve Umay ile kökteştir. Evenkice umuu- yumurtlamak anlamına gelir. EDAL sözün aynı kökten geldiğini ve yumurta sözüyle ilişkili olduğunu öne sürmüştür. Ayrıca Evenkice Umuukta, yumurta demektir.[2] Umaç, hedef demektir ve ummak kökünden gelir. Ummak sözünün Umay ile bağlantısı kesin değildir. Eski Türkçede Uma/Umat/Ubat yakmak, Tunguzcada Omah/Umah ve Yakutça Umay ocak anlamı taşır ve ateşle olan bağlantısını da ortaya koyar. En eski Türkçe kelimelerden birisi olan Umay kelimesi Divân-ı Lügati't-Türk'te, günümüzde ana rahmindeki plasenta kelimesini karşılayacak şekilde, "son, kadın doğurduktan sonra karnından çıkan sonu" olarak geçmektedir.Orhun Yazıtları´nda da geçen Umay, Türk ve Moğol mitolojisinde bir bereket tini olup hamilelerin, doğmuş ve henüz doğmamış çocuklar ile hayvan yavrularının koruyucusudur.[3]
Tanım
değiştirTengricilik inancında Tanrı'dan sonra gelen en önemli dinsel varlıktır. Eski Türk yazıtlarında Tanrı'nın yanında ara sıra sadece onun adı geçer. Diğer dinsel varlıkların adı eski yazıtlarda geçmemektedir. Umay, bir çocuk doğacağı zaman oraya varır ve gök alemindeki Süt gölünden getirdiği bir damlayı çocuğun dudaklarına sürer, böylece ona bir ruh vermekte, 3 gün boyunca anne ve çocuğu korumaktadır. Çocuğun gülümsemesi, Umay'ın çocukla birlikte olduğu anlamına gelmektedir. Umay uzun süreli çocuğun yanından ayrılırsa çocuk hasta olur. Orta asya mitolojisindeki karşılığı "kız" anlamındaki Ece olan Umay'ın yeryüzü tanrıçası olduğu sanılmakta, Hakas halkı tarafından Imay Ece olarak adlandırılmakta beyaz saçlı ve narin bir hanım olarak tasvir edilmekte, pembe bir bulut üzerinden insanoğlunu gözetlediğine inanılmaktadır.[4] Sibirya'da yaşayan Yakut halkı tarafından Ayısıt adıyla bilinmektedir.[5]
Kaynakça
değiştir- ^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0) 27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Starostin, Sergei; Dybo, Anna; Mudrak, Oleg (2003), “*úmu”, in Etymological dictionary of the Altaic languages (Handbuch der Orientalistik; VIII.8), Leiden, New York, Köln: E.J. Brill
- ^ "Genel Türkçe Sözlük". TDK. 20 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009.
- ^ Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009 Phoenix Yayınları. s. 491 ISBN 978-605-5738-26-6
- ^ Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009 Phoenix Yayınları. s. 153,951 ISBN 978-605-5738-26-6
Dış bağlantılar
değiştir- Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca7 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Humay), (Hüma Kuşu), (Imay İce)
- Türk Mitolojisinde Anne, Muharrem Kaya16 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- http://www.simavlilar.com/simav/simav-ve-hisarcikta-eski-bir-turk-tanricasi-sarikiz-umay.html 5 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Umay ile ilgili yöresel bir yayın] Umay 21 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 30 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20111230073520/http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-2/cam1.html arşivlendi. UMAY—Kuyas ham Alav