Vikipedi

Sözlü gelenek

bilginin, sanatın, fikirlerin ve kültürel malzemenin alındığı, korunduğu ve bir nesilden diğerine sözlü olarak aktarıldığı insan iletişimi biçimi

Sözlü gelenek veya sözlü kültür, bilgi, sanat, fikir ve kültürün bir nesilden diğerine sözlü olarak aktarıldığı, korunduğu ve iletildiği bir insan iletişimi biçimidir.[1][2][3] Aktarım, konuşma veya şarkı yoluyla gerçekleşir ve halk hikayeleri, baladlar, ilahiler, nesir veya şiir içerebilir. Bilgi, genellikle aynı zamanda performans sanatçıları olan sözlü kültür koruyucuları (bazen "yürüyen kütüphaneler" olarak adlandırılır) tarafından zihinsel olarak kaydedilir.[4][5] Sözlü gelenek, bir toplumun yazı sistemi olmadan veya yazı sistemine paralel olarak sözlü tarih, sözlü edebiyat, sözlü hukuk ve diğer bilgileri nesiller boyu aktarması için bir iletişim aracıdır. İnsan iletişiminin en yaygın biçimidir.[6] Günümüzde özellikle kültürel koruma amaçlı olarak kullanımını sürdürür.

Karakol'daki bir yurt kampında Manas Destanı'nı seslendiren geleneksel bir Kırgız manasçı

Budizm, Hinduizm, Katoliklik,[7] ve Caynizm gibi dinler, kutsal metinlerini, ritüellerini, ilahilerini ve mitolojilerini aktarmak için yazılı sistemlerin yanı sıra sözlü geleneği de kullanmıştır.[8][9] Afrika toplumları, sözlü söze duydukları saygı ve sözlü geleneğin yaygın kullanımı nedeniyle, genellikle "yazılı uygarlıklar"ın karşıtı olarak "sözlü uygarlıklar" olarak adlandırılmıştır.[a][12][13]

Sözlü gelenek, bir grubun nesiller boyunca ortaklaşa taşıdığı anılar, bilgi ve ifadelerdir: bu, doğrudan veya çağdaş tanıklığın uzun süreli korunmasıdır.[1][14] Sözlü gelenek, sesli ifade yoluyla korunmuş belirli metinsel ve kültürel bilginin hatırlanması ve aktarılması olarak tanımlanabilir.[2] Sözlü gelenek genellikle halka açıktır ve dışa dönük (exoteric) veya içrek (esoteric) olabilir. İnsanlara anlayışlarına göre hitap eder ve kabiliyetlerine uygun biçimde kendini açığa çıkarır.[15](s168)

Bir akademik disiplin olarak sözlü gelenek, hem çalışma nesnelerini hem de yöntemlerini ifade eder.[16] Sözlü gelenek, tarihsel dönemleri veya olayları deneyimleyen kişilerin kişisel tanıklıklarının kaydedilmesi olan sözlü tarihten farklıdır.[14][17] Sözlü gelenek aynı zamanda, okuryazarlık teknolojilerinin (yazı ve basım) yaygın olmadığı toplumlarda düşünce ve onun sözlü ifadesi olarak tanımlanan folklor çalışmalarından da ayrıdır.[18] Halk bilimi, sözlü geleneğin tek olmasa da bir türüdür.[19][20]

Özellikler

değiştir

Aktarım, konuşma veya şarkı yoluyla yapılır ve halk masalları, şiirler, destanlar, ilahileri içerebilir. Böylelikle bir toplumun sözlü tarihi, sözlü edebiyatı, sözlü hukuku ve diğer bilgileri bir yazı sistemi olmadan veya bir yazı sistemine paralel olarak sonraki nesillere aktarmask mümkün olmaktadır. Örneğin Budizm, Hinduizm, Katoliklik ve Jaynaizm gibi dinler, kanonik kutsal yazılarını, ritüellerini, ilahilerini ve mitolojilerini bir nesilden diğerine aktarmak için bir yazı sistemine paralel olarak sözlü bir gelenek kullanmışlardır.

Sözlü gelenek, bir grup insan tarafından nesiller boyunca ortak olarak tutulan anılar ve bilgi birikimidir.[21] Tanıklık veya sözlü tarih ile aynı şey değildir. Genel anlamda, belirli ve korunmuş bir metnin ve kültürel bilginin sesli ifade yoluyla hatırlanması ve aktarılması anlamına gelir.[22]

İnsanın zihinsel evrim süreci içerisinde yazıdan önce konuşma mevcuttu. Dolayısıyla tarih içerisinde uzun bir dönem boyunca duygu, düşünce ve deneyimler sözel yoldan geleceğe aktarılmıştır. Sözlü gelenek, insanlığın ilk kavrama ve anlama yöntemidir, aynı zamanda ilk eğitim tarzıdır. Günümüzde dahi sözlü geleneğin eğitime ve sanata katkısı devam etmektedir.[23]

Asya

değiştir

Farklı Hint dinlerinde kutsal metinlerin aktarımı ilk dönemlerde sözlü gelenekle yapıldı ve ayrıntılı anımsatıcı tekniklerin yardımıyla hassas bir şekilde korundu.

Türk Dünyası

değiştir

Altaylarda Kayçı olarak bilinen, Kazak ve Kırgız coğrafyasında Manasçı adı verilen destan anlatıcıları çok uzun destanları akıllarında tutarak anlatan kişilerdir.

Avustralya

değiştir

Avustralya'daki Aborjin kültürü, binlerce yıl boyunca aktarılan sözlü gelenekler ve sözlü tarihler üzerinde gelişmiştir. Kimi zaman çizilmiş tek bir resimden bütün öyküyü anımsamakta yararlanıldı.

Amerika

değiştir

Kolomb öncesi dönemde sözlü hikâye anlatımı gelenekleri, tarihi, bilimsel bilgiyi ve sosyal uygulamaları kaydetmek ve korumak için yazı kullanılmadan gelişti. Bazı hikâyeler boş zamanları eğlenceli hale getirmek için anlatılırken; çoğu ahlaki, sosyal, psikolojik ve doğayla olan ilişkilere dayalı kabile deneyimlerinden çıkarılan pratik dersler olarak da işlevleri yerine getirdi.[24] Tek bir hikâye onlarca ders sağlayabilmekteydi.[25]

Türkiye'de

değiştir

Köy odaları uzun bir dönem boyunca sözlü birikimin aktarıldığı en önemli yerler olmuştur. Her bir köyün kendine özgü sözlü gelenekleri buralarda anlatılmıştır.[26]

Sözlü ürünlerin yazıya geçirilmesi

değiştir

Türkiye'de sözlü halk edebiyatı unsurlarının derlenmesi ve yazıya aktarılması Cumhuriyet dönemi ile başlamıştır. Halkevleri bu konuda önemli işlevleri yerine getirmiştir. Hamit Zübeyir Koşay, Pertev Naili Boratav, Eflâtun Cem Güney, Ahmet Caferoğlu, Ali Rıza Yalgın gibi isimlerin derlemeleri, 1940'lardan itibaren yayımlanmaya başladı. Kültür Bakanlığı'na bağlı Milli Folklor Dairesi ve daha sonra Halk Kültürü Araştırma ve Geliştirme Merkezi kendi envanterlerini oluşturdular.[27] Dergiler ise önemli bir katkı sağlamış hatta "Dergici Dönem" adı verilen bir süreçten geçilmiştir.[28]

Not listesi

değiştir
  1. ^ Bu nitelendirme, bazı Afrika akademisyenleri tarafından eleştirilmiştir, çünkü sözlü ile yazılı arasında bir çatışma olduğu izlenimi verir. Onlar, gerçekte ifade ve yayılımın üç yolu arasındaki etkileşimle tanımlandığını savunur: sözlü, yazılı ve basılı söz.[10] Bethwell Allan Ogot, Batılı yazarların Afrika imgesini sıklıkla "zıtlıklar" ve "bizden" nasıl farklı oldukları üzerinden oluşturduğunu belirtir.[11]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b Vansina, Jan: Oral Tradition as History (1985), günümüz neslinin "mesajın yalnızca sözlü ifadeler, şarkılar veya müzik aletleriyle aktarılması gerektiğini" belirten açıklamalarını aktarır; "En az bir nesil boyunca sözlü aktarım olmalıdır". Tarihçiler için çalışma tanımı yapar: "Sosyologlar, dilbilimciler veya sözel sanat uzmanları kendi tanımlarını önerir. Örneğin sosyolojide ortak bilgi vurgulanır, dilbilimde ortak diyalogdan farklı dil özellikleri, sözel sanatlarda ise sanatı tanımlayan biçim ve içerik unsurları öne çıkar."
  2. ^ a b Oral Tradition 9 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopædia Britannica, John Miles Foley
  3. ^ Ki-Zerbo, Joseph: "Methodology and African Prehistory", 1990, UNESCO International Scientific Committee for the Drafting of a General History of Africa; James Currey Publishers, 0-85255-091-X, 9780852550915; Bkz. Bölüm 7; "Sözlü gelenek ve metodolojisi" (sayfa 54–61); sayfa 54: "Sözlü gelenek, bir nesilden diğerine sözlü olarak aktarılan bir tanıklık olarak tanımlanabilir. Özel nitelikleri sözlü olması ve aktarım biçimidir."
  4. ^ John, Magnus (1979). "Libraries in oral-traditional societies". International Library Review (İngilizce). 11 (3). ss. 321-339. doi:10.1016/0020-7837(79)90003-7. ISSN 0020-7837. 
  5. ^ Chisita, Collence; Abdullahi, Ismaili (2010). The Challenges and Opportunities of preparing LIS Students for Orally based communities. World Library and Information Congress: 76th Ifla General Conference and Assembly. Academia.edu. 
  6. ^ "Oral tradition". Britannica (İngilizce). 9 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2024. 
  7. ^ "Catechism of the Catholic Church – The Transmission of Divine Revelation". vatican.va. 27 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020. 
  8. ^ Jack Goody (1987). The Interface Between the Written and the Oral. Cambridge University Press. ss. 110-121. ISBN 978-0-521-33794-6. 
  9. ^ Donald S. Lopez Jr. (1995). "Authority and Orality in the Mahāyāna" (PDF). Numen. 42 (1). Brill Academic. ss. 21-47. doi:10.1163/1568527952598800. hdl:2027.42/43799. JSTOR 3270278. 1 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2019. 
  10. ^ Mouralis, Bernard (2022). "Orality". Encyclopedia of African Religions and Philosophy. Springer. ss. 537-539. doi:10.1007/978-94-024-2068-5_296. ISBN 978-94-024-2066-1. 
  11. ^ Ogot, Bethwell Allan (2009). "Rereading the History and Historiography of Epistemic Domination and Resistance in Africa". African Studies Review. 52 (1). 20 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  12. ^ Vansina, Jan (1971). "Once upon a Time: Oral Traditions as History in Africa". Daedalus. 100 (2). MIT Press. ss. 442-468. JSTOR 20024011. 
  13. ^ Hama, Boubou; Ki-Zerbo, Joseph (1981). "The place of history in African society". General History of Africa: Volume 1. UNESCO Publishing. 
  14. ^ a b Henige, David (1988). "Oral, but Oral What? : The Nomenclatures of Orality and Their Implications". Oral Tradition. 3 (1–2). ss. 229-238. hdl:10355/64090. 
  15. ^ Bâ, Amadou (1981). "The living tradition". General History of Africa: Volume 1. UNESCO Publishing. 4 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  16. ^ Dundes, Alan, "Editörün Önsözü" içinde The Theory of Oral Composition, John Miles Foley. Bloomington, IUP, 1988, ss. ix–xii
  17. ^ "Oral History". 20 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ Ong, Walter, S.J., Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. Londra: Methuen, 1982, s. 12.
  19. ^ Degh, Linda. American Folklore and the Mass Media. Bloomington: IUP, 1994, s. 31
  20. ^ Folklore in the Oral Tradition, Fairytales, Fables and Folk-legend 19 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Julie Carthy (1984), The Oral Tradition, Cilt IV, Yale Üniversitesi, Alıntı: "Halk biliminin sözlü gelenek içinde olduğu söylenir. Dundes, halk bilimini tanımlamanın en yaygın kriterinin aktarım biçimi, yani sözlü olması olduğunu belirtir. Ancak, halk bilimi dışındaki materyallerin de sözlü olarak aktarılabileceğini vurgular. Dolayısıyla sözlü aktarım tek başına halk bilimini diğerlerinden ayırmak için yeterli değildir."
  21. ^ David Henige, "Oral, but Oral What? The Nomenclatures of Orality and Their Implications" Oral Tradition, 3/1-2 (1988): 229-38. p 232
  22. ^ John Foley (1999). E. Anne MacKay (ed.). Signs of Orality. BRILL Academic. pp. 1–2. ISBN 978-9004112735.
  23. ^ Prof.Dr Vefa TAŞDELEN, Felsefe Kültürü ve Sözlü Geleneğin İmkanı, 2013, Turkish Studies, cilt.8, ss.283-296
  24. ^ Kroeber, Karl, ed. (2004). Native American Storytelling: A Reader of Myths and Legends. Malden, MA: Blackwell Publishing. pp. 1. ISBN 978-1-4051-1541-4.
  25. ^ Caduto, Michael; Bruchac, Michael (1991). Native American Stories, Told by Joseph Bruchac. Golden, Colorado: Fulcrum Publishing. ISBN 978-1-55591-094-5.
  26. ^ Şarkışla'nın Akçakışla Bucağındaki Köy Odaları ve Kültürümüze Hizmetleri, Emin Kuzucular, Türk Folkloru, Cilt: 4, Sayı: 38, Sayfa: 20 - 25, Milli Kütüphane Yer No: (1980) SB 14
  27. ^ Halk Bilimi - Sözlü Anlatımlar, Doç.Dr. Suavi Aydın, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye Kültür Portalı Projesi, 2009, Ankara
  28. ^ Türkiye’de Folklor Araştırmaları, Dr. Seval Kasımoğlu, Turnalar (Uluslararası Hakemli Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi), Temmuz/Ağustos/Eylül 2018, Yıl: 20, Sayı: 71

Bibliyografya

değiştir
  • Dundes, Alan (2003). Fables of the Ancients?: Folklore in the Qur'an. Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 9780585466774. Retrieved 2 May 2019. (İngilizce)
  • Foley, John Miles. Oral Formulaic Theory and Research: An Introduction and Annotated Bibliography. NY: Garland, 1985 (İngilizce)
  • Foley, John Miles. The Theory of Oral Composition. Bloomington: IUP, 1991 (İngilizce)
  • Edward R. Haymes: Das mündliche Epos. Eine Einführung in die „Oral-poetry-Forschung“, Metzler, Stuttgart 1977, ISBN 3-476-10151-7. (Almanca)
  • Ueli Haefeli-Waser: Oral history. In: Historisches Lexikon der Schweiz. (Almanca)
  • David R. Olson, Nancy Torrance (Hrsg.): Literacy and Orality. Cambridge University Press, Cambridge u. a. 1991, ISBN 0-521-39217-9. (Almanca)
  • Walter J. Ong: Oralität und Literalität. Die Technologisierung des Wortes. Westdeutscher Verlag, Opladen 1987, ISBN 3-531-11768-8. (Almanca)
  • Merve Yazıcı, Mustafa Arslan, M. Surur Çelebi; Sözlü Gelenek ve Anlatımlar 1 - Maniler, Boy Yayınları, 2020

Ayrıca bakınız

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sözlü_gelenek&oldid=35178634" sayfasından alınmıştır