Opsiyon (finans)

Finansta, opsiyonlar belirli bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi önceden anlaşılmış belli bir vade ve fiyattan alma-satma hakkı veren kontratlardır. Opsiyonu satın alan taraf opsiyon sözleşmesine karşılık, sözleşme tarihinde veya sözleşmede belirlene bir tarihte belli bir prim karşılığı ödemek zorundadır. Opsiyon sahibi opsiyon sözleşmesini yine sözleşmede belirlenen süre içinde veya sonunda kullanma hakkına sahip olmaktadır ancak vadeli işlemler sözleşmesinden farklı olarak herhangi alma veya satma yükümlülüğü yoktur. Bu sebeple, opsiyon hakkını alan tarafın kaybı en fazla ödediği primdir. Opsiyon hakkını satan taraf ise bu prim kazancını elde etmektedir.

Opsiyon sözleşmesindeki taraflar miktar, işlemin vadesi, vade tarihindeki kullanım fiyatı ve opsiyon hakkını alan tarafın ödeyeceği prim konusunda sözleşme yapılan tarihte anlaşırlar. Opsiyon hakkını alan taraf, anlaşılan prim miktarını opsiyon hakkını veren tarafa genelde anlaşma tarihinde çoğunlukla nakden öder. Bunun dışında, opsiyonun hakkından doğan para değiş-tokuşuna kadar, başka herhangi bir para değişimi yapılmaz.

Opsiyon sözleşmesinin terimleri

• Dayanak varlık: Opsiyonlarda veya daha genel olarak türev ürünlerde sözleşmeye konu olan hisse senedi, emtia, mal, ekonomik göstergeler, döviz, kıymetli madenler, faiz gibi varlıkları ifade eder.
• Kullanım fiyatı: Opsiyon sözleşmesinde önceden belirlenen ve opsiyonun kullanıldığında, söz konusu dayanak varlık için ödenecek alım ya da satım fiyatıdır.
• Opsiyon vadesi: Opsiyon sözleşmesinden doğan hakların ne zamana kadar geçerli olacağını ifade eder.
• Opsiyon hakkının vadesi: Opsiyon sözleşmesinden doğan hakların ne zamana kadar geçerli olacağını ifade eder.
• Uzlaşma türü: Sözleşmenin vadesi bittiğinde ve sözleşmeden doğan haklar kullanılmak istendiğinde fiziki teslimat ya da nakit olarak uzlaşılır.
• Opsiyonun türü: Opsiyon piyasalarında alıcı açısından iki çeşit opsiyon vardır. Her iki opsiyonda da, opsiyon haklarını alan tarafa uzun pozisyon, satan tarafa da kısa posizyon tutuyor denir. Bir başka deyişle, uzun pozisyona sahip taraf opsiyon sahibidir; kısa pozisyon sahibi ise opsiyon satıcıdır.
  • Alım opsiyonu (İng. Call option): Alıcısına (opsiyon sahibine) kontrat sözleşmesinde yazan vadede belirli bir miktarda malı, kıymeti veya finansal göstergeyi yine kontratta yazan kullanma fiyatından herhangi bir yükümlülük doğurmadan satın alma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir.
  • Satım opsiyonu (İng. Put option) : Alıcısına (opsiyon sahibine) kontrat sözleşmesinde yazan vadede belirli bir miktarda malı, kıymeti veya finansal göstergeyi yine kontratta yazan kullanma fiyatından herhangi bir yükümlülük doğurmadan satma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir.
• Opsiyon primi, opsiyon alıcısının opsiyon satıcısına kazandığı haklar karşığında ödediği bedeldir. Genelde işlem anında ödenir ve opsiyonun kullanılmadığı bir durumda ise alıcıya iade edilmez. Kısaca, opsiyonun fiyatıdır. Fiyatın belirlenme yöntemi, opsiyon satıcısının kim olduğuna bağlı olarak değişebilir. Opsiyon işlemleri borsasında ya da piyasa yapıcılar tarafından organize edilen pazarlarda fiyatlar arz ve talebe bağlı olarak alış fiyatı veya satış fiyatı üzerinde belirlenir. Tezgah üstü piyasalarda ise, satıcı tarafından fiyatı belirlemek için genelde opsiyon fiyatlama modelleri kullanılır ve bu fiyata teorik fiyat denir.

Opsiyon türleri

Opsiyonlar alıcıları, sözleşmedeki vadenin türü, sözleşmenin dayanak varlığı, sözleşmenin alındığı piyasa, kullanım fiyatının belirlenmesi veya sözleşmedeki vadenin zamanı gibi değişik yönlerden adlandırılırlar.

Hakların uygulanabilme vade açısından opsiyon türleri birkaç türe ayrılırlar:

• Amerikan tipi opsiyon: Haklar, opsiyonun vadesinden önce herhangi bir tarihte opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilir.
• Avrupa tipi opsiyon: Haklar, sadece opsiyonun vadesinde opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilir.
• Bermuda tipi opsiyon: Amerikan tipi opsiyonuna benzer, ama alıcının kullanma hakkı vadeye kadar sözleşmede belirlenmiş belli günlerde yapılabilit.

Verdiği daha geniş hak uygulanabilme vadesinden dolayı, Amerikan tipi opsiyonların değeri genelde Avrupa tipi ve Bermuda tip opsiyonların fiyatlarından yüksektir. benzer bir şekilde, Bermuda tipi opsiyonun da Avrupa tipi opsiyondan daha fazla fiyatı olur. Ancak, faizler pozitif ise ve opsiyon alış fiyatı ile satış fiyatı arasındaki fark (İng. spread) göz ardı edilirse, dayanak varlığı temettü ödemeyen, aynı kullanım fiyatı ve opsiyon vadesine sahip Amerikan tipi alım opsiyonu ile Avrupa tipi alım opsiyonun fiyatları teorik olarak eşit olur.

Opsiyon karlılığına göre terimler

• Opsiyon kârda (Asli değerli opsiyon): Opsiyonun, alıcısı açısından uygulanabilir değerde olması durumudur; yani opsiyon kârdadır.
  • alım opsiyonunda: Kullanım fiyatı + prim < spot fiyatı
  • satım opsiyonunda: Kullanım fiyatı > spot fiyatı + prim
• Opsiyon zararda (Zararda opsiyon): Opsiyonun, alıcısı açısından uygulanabilir değerde olmaması durumudur; yani opsiyon zarardadır.
  • alım opsiyonunda; Kullanım fiyatı + prim > spot fiyatı
  • satım opsiyonunda; Kullanım fiyatı< spot fiyatı + prim
• Opsiyon ne kârda ne de zararda (Başabaş opsiyon) Opsiyonun, alıcısı açısından ne uygulanabilir değerde olması ne de olmaması durumudur. Yani opsiyon ne kârda ne de zarardadır.
  • alım opsiyonunda; Kullanım fiyatı + prim = spot fiyatı
  • satım opsiyonunda; Kullanım fiyatı = spot fiyatı + prim

Opsiyon fiyatlama yöntemleri

Alım ya da satım opsiyonlarından birinin bulunmadığı piyasalarda bulunan Avrupa tipi basit opsiyonlar için alım-satım opsiyon paritesinden (İng. Put-Call parity) faydalanılabilir.

Opsiyon fiyatlama modelleri

1973 yılında Amerikan Ekonomistler Fischer Black, Myron Scholes ve Robert C. Merton aynı zamanda opsiyonların gerçek değerlerini belirleme yöntemi adlı birbirinden ayrı iki makale yayınlamışlardır. Scholes ve Merton'ın çalışmaları 1997 yılında Nobel Ödülünü almıştır. Finans dünyasında sıklıkla kullanılan bu modelleme, Black-Scholes ya da Black-Scholes-Merton modeli olarak literatürde yerini almıştır. Black modeli ve Garman-Kohlhagen modeli yine aynı doğrultada benzer varsayımlara sahip modellerdir.

Analitik formüllerin var olmadığı durumlarda ise latis yöntemleri (Binom opsiyon fiyatlama modeli), Monte Carlo simülasyonu, sonlu fark yöntemleri veya daha ileri düzeyde integral yaklaşım hesapları kullanılmaktadır.