Memlûk Kıpçakçası
Memlûk Kıpçakçası ya da Mısır Kıpçakçası,[1] Mısır‐Suriye Kıpçakçası veya Arap harfli Kıpçak Türkçesi, aşağı yukarı XIII. yüzyılın ortalarından XV. yüzyılın sonuna kadar Mısır ve Suriye'de Memlûk Sultanlığında kullanılmış Eski Kıpçakçaya giren ölü bir Türk dilidir.[2] Eski Kıpçak Türkçesine ait eserlerin büyük çoğunluğu Memlûkler döneminde kaleme alınmıştır. Bu sahadaki eserlerin dili XV. yüzyılın sonlarına doğru yerini bütünüyle Oğuz Türkçesine bırakmıştır.[3]
| Memlûk Kıpçakçası | |
|---|---|
| توركي, تركي Türkī | |
| Konuşan sayısı | ölü dil (13-15. yy) (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Uyarlanmış Arap alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | – |
Codex Cumanicus dışında diğer Eski Kıpçak Türkçesi eserlerinin çoğu, en önemli unsurunu Kıpçakların oluşturduğu Mısır ve dolay yurtlarda kurulan Memlûk egemenliği sırasında, Arap çevresinde, egemen topluluğu oluşturan Türklerin dilini öğretmek ereğiyle yazılmış sözlük ve gramerler olup, ayrıca fıkıh, okçuluk, binicilik, atçılık vb. konularda yazılmış bazı eserler de vardır.[4]
Philologiae Turcicae Fundamenta’da Eski Türkçe döneminin Orta Çağ'daki devamı sayılan Orta Türkçe dönemi Batı Orta Türkçe (Kumanca, Memlûk Kıpçakçası, Ermeni Kıpçakçası) ve Doğu Orta Türkçe (Karahanlı, Harezm ve Çağatay) diye ikiye ayrılmıştır.[5]
Alfabe
değiştir| Korunmuş | Bitiş | Orta | Başlangıç | Adı | ALA-LC Harf Çevirisi | Güncel Türkçesi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ﺍ | ﺎ | — | elif | a, â | a, e, â | |
| ﺀ | — | hemze | ˀ | ', a, e, i, u, ü | ||
| ﺏ | ﺐ | ﺒ | ﺑ | be | b, p | b |
| ﭖ | ﭗ | ﭙ | ﭘ | pe | p | p |
| ﺕ | ﺖ | ﺘ | ﺗ | te | t | t |
| ﺙ | ﺚ | ﺜ | ﺛ | se | s | s |
| ﺝ | ﺞ | ﺠ | ﺟ | cim | c, ç | c |
| ﭺ | ﭻ | ﭽ | ﭼ | çim | ç | ç |
| ﺡ | ﺢ | ﺤ | ﺣ | ha | ḥ | h |
| ﺥ | ﺦ | ﺨ | ﺧ | hı | ẖ, x | h |
| ﺩ | ﺪ | — | dal | d | d | |
| ﺫ | ﺬ | — | zel | z | z | |
| ﺭ | ﺮ | — | re | r | r | |
| ﺯ | ﺰ | — | ze | z | z | |
| ﮊ | ﮋ | — | je | j | j | |
| ﺱ | ﺲ | ﺴ | ﺳ | sin | s | s |
| ﺵ | ﺶ | ﺸ | ﺷ | şın | ş | ş |
| ﺹ | ﺺ | ﺼ | ﺻ | sad | ṣ | s |
| ﺽ | ﺾ | ﻀ | ﺿ | dad | ż, ḍ | d, z |
| ﻁ | ﻂ | ﻄ | ﻃ | tı | ṭ | t |
| ﻅ | ﻆ | ﻈ | ﻇ | zı | ẓ | z |
| ﻉ | ﻊ | ﻌ | ﻋ | ayın | ʿ | ', h |
| ﻍ | ﻎ | ﻐ | ﻏ | gayın | ġ | g, ğ |
| ﻑ | ﻒ | ﻔ | ﻓ | fe | f | f |
| ﻕ | ﻖ | ﻘ | ﻗ | kaf | ḳ, q | k |
| ﻙ | ﻚ | ﻜ | ﻛ | kef | k, g, ñ | k, g, ğ, n |
| ﮒ | ﮓ | ﮕ | ﮔ | gef¹ | g | g, ğ |
| نك | نك | نک | نک | nef, sağır kef | ñ | n |
| ﻝ | ﻞ | ﻠ | ﻟ | lam | l | l |
| ﻡ | ﻢ | ﻤ | ﻣ | mim | m | m |
| ﻥ | ﻦ | ﻨ | ﻧ | nun | n | n |
| ﻭ | ﻮ | — | vav | v, w, o, ô, ö, u, û, ü | v, o, ö, u, ü, û | |
| ﻩ | ﻪ | ﻬ | ﻫ | he | h, e, a | h, e, a |
| ﻻ | ﻼ | — | lamelif | lâ | la | |
| ﻯ | ﻰ | ﻴ | ﻳ | ye | y, ı, i, î | y, ı, i, î |
Oğuz-Kıpçak karışımı
değiştirMemlûk Kıpçakçasıyla yazılmış eserler dil bakımından tam bir benzerlik göstermezler. Eski Kıpçak Türkçesi dil özellikleri ile Oğuzca (Batı Türkmenleri tarafından kullanılan Türkmence) ve Harezm Türk yazı dilleri özellikleri eserlerde az veya çok, karışık şekilde bir arada görülebilmektedir. Bölgeye yayılan ve göç ederek güneye gelen Oğuz Türk boylarının, Kıpçak Türkleri ile birkaç asır sonra tekrar birleşmeleri ve kaynaşmaları sonucu Türk dili tarihinde Kıpçakçanın Oğuzcalaşması (Türkmenceleşmesi) olayı meydana gelmiştir.[6]
Janos Eckmann, dil özelliklerine göre; Harezm-Altın Ordu yazı diline çok yakın olan Asıl Memluk Kıpçakçası ile Karışık Oğuz-Kıpçakça ile yazılmış olanlar diye iki gruba ayırır. Karışık olanları Oğuz veya Kıpçak özelliklerini yansıtma derecesine göre; a) Kıpçak ögelerinin daha çok olduğu grup b) Oğuzca, yani Anadolu Türkçesi ögelerinin daha çok olduğu grup olarak iki alt başlıkta toplar.[3] Tibor Halasi-Kun, üç Memlûk diyalektinden bahseder: Kıpçak, Oğuz (Türkmen) ve karışık Kıpçak-Oğuz diyalekti (sonuncusu oluşum bakımından Türkçe, Farsça ve Arapça unsurlar ihtiva eden Osmanlıcaya benzerdir).[7]
Eserler
değiştirMemlûk Kıpçakçası ile kaleme alınan ve günümüze kadar gelebilen eserlerden bazıları:[8]
- Sözlük ve Gramerler
- Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk (İdrak) Türk Dilini Anlama Kitabı
- Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve ʿAcemi ve Muğalî
- Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fı'l-Lûğati't-Türkiyye
- El-Kavânînü'l-Külliyye Li-Zabti'l-Lûgati't-Türkiyye
- Ed-Dürretü'l Mudiyye fi'l-Lügati't-Türkiyye
- Fıkıh eserleri
- İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtîn
- Kitâb-ı Mukaddime-i Ebû'l-Leysi's-Semerkandî
- Kitâb fi'l-fıkh
- Kitâb fi'l-Fıkh bi-Lisâni't-Türkî
- Mukaddemetü'l-Gaznevi fi'i-ʿİbâdât (Ziyâ'u'l-Ma'nevî) Tercüme
- Şerhü'l-Menâr
- Okçuluk ve Atçılık eserleri
- Baytaratü'l-Vâzıh
- Münyetü'l-Guzât
- Kitâbü'l-Hayl
- Kitâb fi-ʿilmi'n-Nüşşâb (Hulâsa)
- Edebî eserler
- Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi't-Türkî)
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Karamanlıoğlu, Ali fehmi (1968). Seyf-i Sarâyî'nin Gülistan Tercümesi'nin dil husûsiyetleri 17 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Türkiyat Mecmuası, XV, 1968, s. 75-126
- ^ Kennedy, Hugh N. The Historiography of Islamic Egypt (C. 950-1800). Brill Academic Publishers, 2001. [1] 16 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Yıldız, Mustafa (2010). Seyf-i Sarayi'nin Gülistan Tercümesinde Aynı İsim Unsurlarının Kıl- ve Et- Yardımcı Fiilleriyle Kullanımından Oluşan Eş Değer Birleşik Fiiller ve Oğuzca Etkisi 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010
- ^ Karamanlıoglu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK yayınları, Ankara
- ^ Ata, Aysu (2010). Moğol fütuhatı ve Doğu-Batı Türk yazı dili kavramları üzerine 13 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 1 (2010) 29-37
- ^ János Eckmann (1964), Memlûk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sayfa: 35–41
- ^ Tibor Halasi-Kun (Çev. Musa Salan). Kıpçak Türkçesi Filolojisi X: Et-Tuhfe ve onun Müellifi 24 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Dil Araştırmaları, Sayı: 11 Güz 2012, 185-195 ss.
- ^ Demirci, Lale. Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları 15 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..