Lazistan Sancağı

Sancak-ı Lazistan
Osmanlı İmparatorluğu Sancak

1851–1923
Lazistan Sancağı harita üzerinde
Lazistan Sancağı harita üzerinde
Merkez önce Batum, sonra Rize
Tarih
 - Kuruluş 1851
 - Kaldırılış 1923
Bugün parçası Türkiye

Lazistan Sancağı (Osmanlıca: سنجاغی لازستان‎, Lazistan Sancağı), Osmanlı Devleti'nde önce Trabzon Eyaletine, sonra Trabzon Vilayeti'ne bağlı idari birimlerden biridir. 1920 yılında ise bağımsız hale getirilmiştir.[1] Sancağın idari merkezi önce Batum, 1878 yılında Batum Rusya'ya geçtikten sonra Rize kenti idi.

Tarihçe değiştir

Asıl olarak Lazların ülkesi olan Lazistan'ı kapsayan Lazistan sancağı 1851 yılında ortaya çıktı ve sancak bu tarihte Trabzon Eyaleti'ne bağlıydı.[2] Tarihsel olarak Gürcülerin yaşadığı bölge olan Klarceti'nin bir bölümü (Livana) de bu sancağın sınırlarına dahil edilmiştir. Osmanlı Devleti 1867 yılında eyaletten vilayet sistemine geçti ve 1869 yılında Trabzon Eyaleti'nin yerini Trabzon Vilayeti aldı. 1869 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi'ne göre Trabzon Vilayeti, batıdan doğuya doğru Canik sancağı, Trabzon sancağı, Gümüşhane sancağı ve Lazistan sancağı olmak üzere dört sancaktan oluşuyordu. Lazistan sancağı, üç kaza ile sekiz nahiyeyi kapsıyordu. Bunlar Batum kazası ve Çürüksu nahiyesi, Acara-i Süfla nahiyesi ile Acara-i Ulya nahiyesi, Livana kazası ve Maçahel nahiyesi, Arhavi kazası ve Hopa nahiyesi, Gönye nahiyesi, Atina nahiyesi ile Hemşin nahiyesi idi.[3]

 
Trabzon Vilayeti'ne bağlı sancaklar: Canik, Trabzon, Gümüşhane ve Lazistan

Lazistan sancağının yıllar içinde idari yapısı değişmiştir. 1875 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi'ne göre sancak yedi kaza ve beş nahiyeden meydana geliyordu. Bu tarihte Batum kazasına 18 köy ve 1 mahalle, Çürüksu kazasına 17 köy, Acara-i Süfla kazasına 34 köy, Acara-i Ulya kazasına 22 köy, Maçahel nahiyesine 26 köy, Hopa kazasına 23 köy, Arhavi nahiyesine 34 köy, Gönye nahiyesine 21 köy, Atina kazasına 25 köy, Hemşin nahiyesine 33 köy, Livana kazasına 58 köy ve 5 mahalle, Heba-Klaskur nahiyesine 11 köy bağlıydı. Bu tarihte Batum kasabasının bir mahallesi varken, Artvin kasabası 5 mahalleden oluşuyordu. Toplam köy sayısı 322, mahalle sayısı 6 idi. Bu tarihte Lazistan sancağında 21.811 hane bulunuyordu. Bunlaran 214 hane Katolik, 92 hane Ermeni, 18 hane Rum, 880 hane Çerkes, 20.707 hane "İslam" olarak kaydedilmiştir. Katolik 3 hane Batum kasabasında ve 211 hane Artvin kasabasında yaşıyordu. Ermeni 4 hane Batum kasabasında, 23 hane Atina kazasında ve 65 hane Hemşin nahiyesinde bulunuyordu. Çerkesler "İslam" kategorisinde kaydedilmemiştir. Osmanlı ülkesine göç etmiş olan Çerkeslerden 183 hane Batum kazasının idari merkezi olan Batum kasabasında ve 312 hane bu kazanın diğer yerlerinde, 3 hane Arhavi nahiyesinde, 235 hane Gönye nahiyesinde ve 41 hane Atina kazasında yerleşmişti. Söz konusu salnamede hane sayıları verilirken toplama hatalarının yapıldığı dikkat çekmektedir. Bu salnamede yer alan bilgilere göre Lazistan sancağının erkek nüfusu, 67.972'si Müslüman olmak üzere 71.681 kişiden oluşuyordu. Sancağın toplam nüfusunun erkek nüfusunun iki katı olduğu, yani 143.362 kişiden oluştuğu söylenebilir.[4]

Söz konusu salnamey göre, Batum kasabası, Batum ve Çürüksu kazası bir mutasarrıf tarafından yönetiliyordu. Diğer kazalar ise, kendilerine bağlı nahiyelerle birlikte kaymakam tarafından idare ediliyordu. Acara-i Süfla ve Acara-i Ulya kazaları "Acarateyn kazası" olarak anılıyor ve Maçahel nahiyesini de içine alacak biçimde Acarateyn kaymakamı tarafından yönetiliyordu.[4]

Doksanüç Harbi'nin ardından imzalanan Berlin Antlaşması'yla 1878 yılında Lazistan sancağının önemli bir bölümü Rus İmparatorluğu'na bırakıldı. Batum kazası, Livana kazası, Acarateyn kazası, Gönye, Maçahel ve Heba-Klaskur nahiyeleri Rusya İmparatoruluğu sınırları içinde kaldı. Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki sınır Hopa kasabasından geçiyordu. Sancağın merkezi Rize kasabasına taşındı. Sınırları değişmiş olan Lazistan sancağı Rize, Atina ve Hopa kazalarından oluşuyordu. Rize kazası daha önce Trabzon sancağına bağlıydı. Hemşin nahiyesi Atina kazasına, Arhavi nahiyesi Hopa kazasına bağlıydı.[5] 1900 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi'ne göre ise Lazistan sancağı, Rize kazası ve bu kazaya bağlı Mapavri, Karadere ve Kurayıseba nahiyeleri, Atina kazası ve bu kazaya bağlı Hemşin nahiyesi, Hopa kazası ve bu kazaya bağlı Arhavi ve Vice nahiyelerinden oluşuyordu.[6]

Demografi değiştir

Lazistan Sancağı'nın nüfusunun çoğunluğu Sünni Müslümanlar (Lazlar, Türkler, Gürcüler ve Hemşinliler), küçük bir kısmı ise Hristiyanlardan (Pontus Rumları ve Ermeniler) oluşuyordu.

Lazistan Sancağı'nın 1914 nüfusu[7]
Kaza Müslüman Rum Ermeni Toplam
Rize 122.055 1.507 5 123.567
Pazar 50.297 171 28 50.496
Hopa 38.156 44 2 38.202
Toplam 210.508 1.722 35 212.265

Mutasarrıflar[8] değiştir

İsim Dönem
Osman Paşa 1878-1879
Hüseyin Rüştü Paşa 1880-1881
Mehmet Ataullah Efendi 1888-1892
Behram Paşa 1894
Ahmet Cevdet Paşa 1898-1901
Salih Rıfat Paşa 1902
Abdullah Lütfi Paşa 1903
Ali Muhiddin Bey 1904
Dr. Mehmed Reşid 1911-1913

Belediye başkanları[8] değiştir

İsim Dönem
İsmail Efendi 1869-1870
Tevrizade Reşit Ağa 1871-1872
Mehmet Sadık Efendi 1873
Hacı Hüseyin Sabri Efendi 1874-1878
Mehmet Efendi 1879-1880
Tuzcuzade Mahmut Ağa 1881
Hacı Hüseyin Efendi 1888
Hacı Hüseyin Sabri Efendi 1892-1894
Abdülhamit Efendi 1896
Hacı Rauf Efendi 1900-1903
Hacı Şaban Efendi 1904-1905
İsmailzade Tevfik Efendi ?-1917

II. Meşrutiyet Dönemi milletvekilleri[8] değiştir

 
Süleyman Sudi Bey
 
İbrahim Ferid Efendi
İsim Parti Dönem
İbrahim Ferid Efendi Bağımsız 1908-1912
Nisan 1912-Ağustos 1912
Ahmed Paşa Bağımsız 1908-1912
Nisan 1912-Ağustos 1912
Süleyman Sudi Bey İttihat ve Terakki 1914-1918
Ziya Molla Bey İttihat ve Terakki 1914-1918

Ayrıca bakınız değiştir

Kaynakça değiştir

  1. ^ Tahir Tezer, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2007, s. 510. 31 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.ISBN 978-975-19-6682-7
  2. ^ Tahir Tezer, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2007, s. 510. 31 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.ISBN 978-975-19-6682-7
  3. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; I. cilt, s. 74, ISBN 978-7871-00-1.
  4. ^ a b Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; VII. cilt, s. 259, ISBN 978-7871-00-1.
  5. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; XII. cilt, s. 271, ISBN 978-7871-00-1.
  6. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; XVIII. cilt, s. 433-455, ISBN 978-7871-00-1.
  7. ^ Karpat, Kemal (1985). Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. University of Wisconsin Press. ss. 180-184. ISBN 9780299091606. 
  8. ^ a b c Kamil Semih Kalyoncu (11 Haziran 2019). "Lazistan Sancağı'nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (1877-1918)" (PDF). katalog.marmara.edu.tr. 21 Ocak 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021.