Lao-Şang (veya Kiyok), M.Ö. 174 - M.Ö. 160 arasında hüküm sürmüş Büyük Asya Hun İmparatorluğu hükümdarıdır. Babası Mete'den sonra tahta geçmiştir. Bazı tarihi kaynaklarda ismi Kiyük ve Kiyok olarak da geçmektedir. Lao-Şang döneminde Mete'nin kurduğu imparatorluk istikrarlı bir şekilde devam ettirilmiştir. Lao-Şang, Mete’nin tarih sahnesinden silmek için uğraştığı ve yok olma noktasına getirdiği Yüeçiler'i kesin olarak mağlup etmiş ve tarih sahnesinden silmiştir. M:Ö. 166-164 yılları arasında Çin vesikalıklarına göre 140.000 atlı ile Çin'in kuzeyine akınlar yapmıştır.

Lao Şang
Ki-ok
Hun Tanhusu
Asya Hun İmparatoru
Hüküm süresiMÖ 174-160
Önce gelenMete Han
Sonra gelenKün-Çin
DoğumMoğolistan
ÖlümMÖ 160
Çocuk(lar)ıKün-Çin
İçihise
Hunye
Syuçu
BabasıMete Han
DiniTengricilik

Adı değiştir

De Groot'a göre bu şahsiyetin adını Kiyok veya Kiyük şeklinde okumak gerekmekte. Bu çağla ilgili etimolojik yargılar şüpheli ve karanlıktır. Anlaşıldığına göre bu hakanın adı mitolojik bir kökten gelmektedir. Çünkü Çin'in kuzeydoğusunda yaşayan ve adları bu Hun hakanının adına benzeyen bazı kavimler de bulunmaktaydı. Otto Franke ve De Groot bu kavim adının, "Hun" sözünün ilk yazılış şekillerinden biri olduğu üzerinde birleşmişlerdi. Kiyok ismi buradan gelmekte olabilir.[1] Dönemin Çin sarayı vakanüvisi Sima Qian'ın meşhur eseri Şi-ci'de (Tarih Notları) hakandan "Lao-Shang" olarak bahsedilmiştir.[2] Çince işaretlerin karşılığı "Yaşlı ve Üstün" manasındadır. Bu adın sadece Çinliler tarafından mı kullanıldığı yoksa dönemin Hunları tarafından da kullanıp kullanılmadığı bilinmemektedir.[3] Yaşlı ifadesinin kullanılması Mete'nin oğullarının en büyüğü olduğunun bir göstergesi olduğunu düşünen tarihçiler bulunmaktadır.

Yaşamı değiştir

Çin İmparatorluğu'nun faaliyetleri değiştir

Hun İmparatorluğu, Lao-Şang döneminde istikrarını devam ettirirken Çin, Hun’lara karşı üstünlük sağlamak ve ağır yenilgiler alarak çekildiği ve küçüldüğü coğrafyada söz sahibi olmak amacıyla büyük ve önemli reformlar hayata geçirmeye başladı. Askeri strateji ve donanımlarını Hun askeri sistemine göre düzenleyip disipline etmeleri bu dönemde başladı. Siyasi ve askeri reformların yanı sıra Çinliler kuzey sınırlarına pazarlar açmıştır. MÖ 169 yılında Çinli devlet adamı Chia İ bu sınır pazarları hakkında Çin imparatoruna bir rapor sunmuştur. Gelişen ticaretin en sonunda Hunları kendilerine muhtaç edeceğini belirtir.[4] Ayrıca dönemin imparatoru Wen, Lao Shang’e bu dönemde Chung Hang-yüeh adında bir vezir yollayıp bir Çin prensesini hakana sunmuştur. Çin kaynaklarında bu vezir ile Şanyu ile arasında geçtiği rivayet olunan bir takım konuşmalar vardır. Vezirin konuşmasından Hunlar hakkında şu bilgilere ulaşmaktayız: (Rivayet edilen bu konuşmanın Türkçeye çevrilmiş tam metni Bahaeddin Ögel’in “Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi” adlı eserinde bulunmaktadır) Hunların leviratüs geleneğine sahip olduklarını, her yılın 5. ayında nüfus sayımı yaptıklarını, nüfuslarının az olduğunu bu sebepten Çinlilerle iç içe yaşamanın Hunlar için zararlı olacağını, Hunların kubbeli keçe çadır içinde yaşadıklarını, yaşlılara olan tutumlarını, tüm halkın savaşmaya her an hazır olmasını bu rivayetlerden öğrenmekteyiz. Konuşmanın devamında vezir bunları Çin gelenekleri ile karşılaştırmış Kağan’a öğüt vermeye çalışmıştır. Fakat Şanyu bunlara kulak asmamıştır.[5][6]

Yüeçi Seferi değiştir

Hun Tanhusu çin vesikalıklarında bir daha MÖ 166 yılında görülmüştür. Bu tarihe kadar ne yaptığı tam kayda geçirilmese de eldeki veriler bu tarihlerde Yüeçilerin batıya doğru göç ettiğini görmekteyiz. MÖ 126 yılına ait Çinli seyyah Chang Chien'in rivayetine göre babası Mete gibi Lao-shang de Yüeçilere hücum etmiş ve onları yerlerinden etmiştir. Yüeçilerin kralını öldüren Lao Shang kralın kafatasından bir içki kasesi yaptırmıştır.[7] Bu geleneksel İskit-Saka adetinin Hunlarda da devam etmiş olması bozkır tarihi araştırmaları açısından mühimdir.

Büyük Çin Akını (MÖ 166) değiştir

Çinli vesikalarına göre MÖ 166 yılında Hun hakanı kendi idaresinde 140.000 atlı ile Chaona ve Hsiaokuan'a girmiştir. Peiti askeri valisini öldürüp halktan birçok esir almıştır. Bir aydan uzun bir süre Çin topraklarında kalan hakan en sonunda geri dönmüştür. Sima Qian'ın tarihine göre imparator hakana hücum edecek cesareti bulamamıştır. MÖ 164-162 yıllarında imparator Wen'in hakana yazdığı mektuplar vardır.[8] Mektuplarda Hun hakanına karşı barış dileklerinde bulunan imparator Mete döneminde barışı hatırlatmıştır. Mektuplaşmadan sonra halkına bir de ferman çıkaran imparator Hunlar ve Çinlilerin barış içinde yaşamaya devam edeceğini söylemiştir. Bu akınlar sonucu Hun devleti armağan adı altında Çinlilerden vergi almaya devam etmiştir.

Ölümü ve Sonrası değiştir

MÖ 160 yılında Lao-Şang muhtemelen günümüz Moğolistan'ında ölmüştür. Lao-Şang’ın ölümünden sonra taht Kün-Çin'e geçmiştir. Büyük Hun İmparatorluğu, muazzam gücünü Kün-Çin döneminde kaybetmeye ve küçülmeye başlamıştır. Çin İmparatoru Wu-ti kendi içinde uyguladığı reformlar ve Hunlara karşı yürüttüğü siyaset başarılı olmaya başlamış ve Hun İmparatorluğu zayıflamaya başlamıştır.

Ayrıca bakınız değiştir

Kaynakça değiştir

  1. ^ Bahaeddin Ögel. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi Cilt 1. Türk Tarih Kurumu. ss. 355-356. 
  2. ^ Sima Qian. Shiji. s. 110. 
  3. ^ Bahaeddin Ögel. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi Cilt 2. Türk Tarih Kurumu. s. 356. 
  4. ^ Ahmet Taşağıl. Kök Tengri'nin Çocukları. ss. 60-61. 
  5. ^ Bahaeddin Ögel. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi. ss. 356-362. 
  6. ^ Jan Jakob Maria de Groot. 2500 Yıllık Çin İmparatorluğu Tarihinde Hunlar ve Türkistan. Pan Yayıncılık. 
  7. ^ Bahaeddin Ögel. Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi. s. 333. 
  8. ^ Edouard Chavannes. Batı Türkleri. Selenge Yayınları.