Berna MISIROĞLU
SAİD VE ŞARKİYATÇILIK
“Edward W. Said’e göre Şark ve Şarkiyatçılık şöyledir: “Şark, Avrupa’nın sadece komşusu değildir; Avrupa’nın en büyük, en zengin, en eski sömürgelerinin mekânı, uygarlıkları ile dillerinin kaynağı, kültürel rakibi, en derin, en sık yinelenen Öteki imgelerinden biridir. Ayrıca Şark, onun karşıt imgesi, düşüncesi, kimliği, deneyimi olarak Avrupa’nın (ya da Batı’nın) tanımlanmasına yardımcı olmuştur… Şarkiyatçılık, Şark’la-Şark hakkında saptamalar yaparak, ona ilişkin görüşleri meşrulaştırarak, onu betimleyerek, öğreterek, oraya yerleşerek, onu yöneterek-uğraşan ortak kurum olarak, kısacası Şark’a egemen olmakta, Şark’ı yeniden yapılandırmakta, Şark üzerinde yetke kurmakta kullanılan bir Batı biçemi olarak incelenebilir”[1].
Edward W. Said Kimdir?
Edward W. Said, 1935 yılında Kudüs’te doğmuştur. Ailesi Hıristiyan Arap’tır. İlk öğrenimini ve orta öğrenimini Mısır’da İngilizce eğitim veren koloni okullarından almıştır, bu koloni okullarında İngilizce dışında başka bir dil konuşulması yasaktır. Yüksek öğreniminin bir kısmını Kahire Viktorya Yüksek Okulu’nda tamamlamıştır. Ama asıl üniversite eğitimini ise Princeton Üniversitesi’nde ve Hardward Üniversitesi’nde almış ve tamamlamıştır. Bu arada yaz tatillerinde edebiyat, müzik, felsefe eğitimleri almıştır. Bu alanlarla da ilgilenmiştir. Ailesi Lübnan’a taşındığı için bu eğitimlerini Lübnan’da ailesinin yanında almıştır. Edward W. Said ne kadar Hıristiyan Arap olsa da ötekilik nosyonuyla karşılaşmıştır. Ve Edward W. Said Şarkiyatçılık (Oryantalizm) adlı çalışması bulunmaktadır. Ve çalışmasında Şarklılık bilincini hiçbir zaman kaybetmediğini belirtmiştir. 1967’de başlayan Arap-İsrail savaşı ve yine o yıllarda gerçekleşen Vietnam savaşının etkileriyle şarklılık bilinci artmıştır denilebilir. Bu savaşların etkisiyle birlikte Edward W. Said’de politik bir duruş ortaya çıkartmıştır. Ve bunun üzerine, yaşananların da etkisiyle Edward W. Said, Amerika’nın Ortadoğu politikası, İsrail siyonizmi hakkında da eleştiriler yazmış ve Filistin milliyetçilik hareketine katılmıştır[2]. Edward W. Said 1935 yılında doğmuş, 24 Eylül 2003 tarihinde lösemi hastalığından dolayı 68 yaşında vefat etmiştir[3].
Oryantalizm Teriminin Anlamı
“Kelimenin Latince tabanlı diğer dillerde karşılığı “orientalism”dir. Kökeni ise güneşin doğuşunu ifade eden Latince oriens sözcüğüne dayanmaktadır ve coğrafi manada doğuyu göstermekte kullanılmıştır. Kelimenin içerdiği ve Doğu’ya yönelik Batılı ön yargısının karşıtı olarak Batı’ya yönelik Doğulu ön yargısı anlamında da Oksidentalizm terimi türetilmiştir.”[4]
Edward W. Said ve Oryantalizm
Edward W. Said’e göre Oryantalizm; Batı’nın Doğu hakkındaki görüşlerini ortaya koymaktadır. Edward W. Said Oryantalizm kelimesini bu amaçla kullandığını belirtmiştir[5]. “Oryantalizm Doğu ile Batı arasında ontolojik ve epistemolojik ayrıma dayalı bir düşünüş biçimidir.(…) 18. yy. sonlarını kabaca belirlenmiş bir başlangıç noktası olarak kabul edersek, Oryantalizm Şark ile uğraşan toplu bir müessesedir; yani Şark hakkında hükümlerde bulunur, Şark hakkındaki kanaatleri onayından geçirir, Şark’ı tasvir eder, tedris eder, iskan eder, yönetir; kısacası ‘Doğu’ya hakim olmak, onu yeniden kurmak ve onun amiri olmak için’ Batı’nın bulduğu bir yoldur.”[6] Edward W. Said oryantalizmi bu şekilde tanımlamıştır[7].
“Oryantalizm, Batı’nın Doğu’yu her türlü okuma, belirleme ve tanımlama biçiminin bir ifadesidir. Böylece Batı, Doğu üzerinde her açıdan tasarruf hakkına ve yetkisine sahip bir vazifeyi kendisine tayin etmektedir. Sahip olma hakkı gördüğü bu durum, Batı’nın Doğu üzerinde hakimiyetini pekiştirmektedir.”[8] Edward W. Said’in Oryantalizm adlı kitabı bulunmaktadır, bu kitapta şarkiyatçılık üzerinde durulmuştur ve bu kitabı 1978 yılında yayınlamıştır. Oryantalizme karşı eleştiriler olmuştur fakat Oryantalizme karşı yapılan eleştiriler Edward W. Said’in yazmış olduğu Oryantalizm adlı çalışmasıyla artmıştır. Edward W. Said oryantalizme yeni anlamlar kazandırmıştır. Edward W. Said , M. Foucault yolundan giderek oryantalist bilgi ile emperyalist ekonomik, politik güçleri ilişkilendirmiştir[9]. Edward W. Said Şarkiyatçılık başlıklı kitabında şu sözlerine yer vermiştir. Özet olarak; Şarkiyatçılık Batı’nın Doğu’ya bakış tarzını sorgular, yani Şark kurulmuştur der, ‘bizi en iyi biz biliriz’ düşüncesinde değildir, Şarkiyatçılığın kusurlu olduğunu belirtir, bu kusurun hem insani hem de düşünseldir, Şarkiyatçılık Edward W. Said’e göre belli bir bölgeyi kendisine yabancı saymıştır ve yargılar oluşturmuştur o bölge hakkında. İnsan deneyimiyle bütünleşememiştir, insan deneyimi olduğunu anlamamıştır. Bu da bir kusurdur Edward W. Said’e göre. Ve okurlarına Şarkiyatçılık konusunda verilecek cevabın Garbiyatçılık olmadığını gösterdiğini söyler[10]. “Disiplin, meslek, dil veyahut düşünce biçimi olarak oryantalizm, Doğu’yu tek bir kapı içine koyan uyumlu, anlaşılır ve esnekliği olan bilgi bankasıdır. Dolayısıyla Doğu oryantalizmin malıdır. Oryantalizmin getirdiği bilgiler Doğu’dur.”[11] Yani oryantalizm Şark’ı oluşturmaktadır. Şark’ı yorumlamaktadır ve bunu kendi çıkarı için yapmaktadır. Şark’ın kimliğini oluşturmaktadır. Bilinçli olarak Doğu - Batı ayrımının yapıldığı görülmektedir. Yani Şarkiyatçılık, Doğu’yu tanımlamak için kullanılmaktadır. Şark’ın Oryantalist düşünceden ayrı olamayacağı, birlikte değerlendirileceği düşünülmektedir[12]. “Bu yaklaşımın egemen karakterinde; “Şarklı” mantıksız, ahlaksız, günahkar, çocuksu ve “fark”lıdır. Buna karşılık Avrupalı, aklı başında, erdemli, olgun ve “normal”dir. Böylece Şark, Şarklı ve Şarklı’nın dünyası oluşturuluyordu. Bu dünyanın, Batı’dan oldukça farklı, ancak düzenli, tutarlı ve istikrarlı bir yapıya sahip olduğu belirtiliyordu.”[13] “Görüldüğü gibi oryantalizm aslında bilimsel olma iddiası taşıyan Doğu hakkındaki Batı perspektifinden üretilmiş “bilgi”dir. Said bu bilginin statüsünü ve üretim koşullarını analiz ederken, Batı’nın Doğu üzerindeki sömürgeci tahakkümü ile kültürel olarak Doğu üzerinde kurduğu hegemonyayı bağlantılandırır”[14].
Oryantalist Kimdir?
Edward W. Said’e göre Oryantalist; Doğu’da olanları bilmekte, Doğu’nun tüm özelliklerine, yaşayış şekillerine, kültürlerine hakim olan, araştıran ve ülkesine taşıyandır. Doğu’nun kültürü, sanatı, dili, yaşayış şekilleri, inançları, gelenekleri, kimlikleri Oryantalist ile çözümlenmektedir[15].
Sonuç
Oryantalizm diğer adıyla Şarkiyatçılık… Bir şeyi tanımlamak, anlatmak için onun olumsuzunu tanımlamak, anlatmak o şeyin tanımlanmasını, anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Batı’da bu yöntemi kullanmıştır denilebilir. Batı bu konuda kendisini tanımlamak için Şarkiyatçılıktan faydalanmaktadır. Şarkiyatçı terimi, Şark hakkında yazan, araştıran, ders veren kişi anlamına gelmektedir. Şarkiyatçı’nın yaptığı iş Şarkiyatçılıktır. Edward W. Said yaşantısında karşılaştığı durumlardan dolayı Şarkiyatçılık konusunda çalışmış, Şarkiyatçılık konusunu ele almıştır. Bu konu hakkında eseri de bulunmaktadır. Edward W. Said bu konuya yeni bakış açıları kazandırmıştır. Yanlış bildiklerini düşündüğü Batılıları bu konu hakkında uyarmıştır. Batı toplumlarında bir Şark tanımı vardır. Şark’ı kendilerine göre tanımlamışlardır. Aslında Batı toplumu Şark ile kendilerini tanımlamaktadırlar ve Şark karşısında üstünlüklerini savunmaktadırlar. Ve Avrupa toplumları Şark toplumunu kendilerinden farklı görmüşlerdir, Batı ve Doğu ayrımı yapmışlardır. Hatta Şark küçümseyici bir şekilde bile tanımlanmaktadır. Batı’nın düşüncesine göre “ben”in anlam kazanabilmesi, açıklanabilmesi için “öteki”ye ihtiyacı vardır. Yani kendilerini tanımlarken “öteki” den - Şark’tan- yaralanmaktadırlar. Batı, Şark’ı kimliği nedeniyle hukuksal açıdan yargılamaktadır. Ve bu yargılamalar ürettikleri ürünler dahi çoğu alanda görülmektedir. Bu şekilde akıllarda Şark hakkında doğru olmayan bilgiler oluşmaktadır, hatta Şark denildiğinde oryantalizmin tanımları akla gelecektir. Batı’nın birçok eserinde, ürettiklerinde oryantalizm görülmektedir. Hatta gizli oryantalizm ve açık oryantalizm olarak iki farklı yol kullanılmaktadır. Gizli Oryantalizm; oryantalizmin bu türünde pozitif bilimler kullanılmaktadır. Buradaki oryantalistler bilerek ya da bilmeyerek, isteyerek ya da istemeyerek Doğu ve Batı arasındaki farkları kullanmaktadırlar. Açık Oryantalizm; bu oryantalistler ise tarihten, sosyolojiden, filolojiden yararlanırlar. Bu oryantalistler bilinçli olarak, isteyerek, açık bir şekilde Doğu ve Batı arasındaki farkları ortaya koyarlar ve tanımlarıyla, bu tanımlamaları ürünlerinde görülmektedir, küçümser tanımlamalar da olduğu görülmektedir. Doğu’nun bu durumlara sessiz kaldığı görülmektedir. Doğu’nun sessiz kalması oryantalizmin güçlenmesi demektir ve oryantalizmin güçlenmesine sebep olmaktadır. Batı Doğu üzerinde etkili olmuştur, etkileri görülmektedir. Bu nedenden dolayı da Doğu’nun bazı değerlerinin yıprandığı görülmektedir. Bu durumdan İslam gibi değerler de etkilenmiştir Şarkiyatçılık sonucunda. Batı açısından çoğu zaman İslam hoş karşılanmamıştır. Bilinçli olarak saldırılar da düzenlenmiştir İslam dinine karşı. Mesela Batı, Şark için “Cihad” kelimesini kullanmaktadır. Bu şekilde İslam savaş ile bağdaştırılmak istenmektedir. Amaç ise Şark’ı yönlendirebilmektir denilebilir. Batı Şark’ı kendine göre tanımlamıştır bundan dolayı da doğal olarak doğru bilgiler ortaya çıkmamıştır[16]. Şark, Şarkiyatçılığın ortaya koyduğu gibi değildir. Ama tanımlamalar sonucunda, Şark’ın sessiz kalması sonucunda vb. sebeplerle Şark yanlış anlaşılmış, tanınmış ve anlaşılmaya, yanlış tanınmaya devam etmektedir. Ve görülen o ki, gün geçtikçe bazı değerleri de yıpranmaktadır ve yıpranmaya devam edecektir.
KAYNAKÇA
Efe, Adem, “Edward W. Said’in Oryantalizm Kitabına Yirmi Beş Yıl Sonra Yeniden Bakışı”, 5/2, 2005, s. 219-228.
Emiroğlu, Furkan, “Oryantalizm Nedir? Kökeni Ve Tarihsel Gelişimi - İlim ve Medeniyet”, https://www.ilimvemedeniyet.com/oryantalizm-nedir-kokeni-ve -tarihsel- gelisimi.html, 23.01.2018.
Çetinkaya, Bayram Ali, “Batı’daki ‘Sürgün’ Doğulu/Yabancı Edward Said’in Gözüyle Oryantalizm -“Öteki”nin Tanımlanması”-, 1, 2009, s. 3-23.
https://www.bolgegundem.com/oryantalist-ne-demek-oryantalizm-nedir-ne-anlama-geliyor-538709h.htm, 29. 08. 2018.
Karakaya, İskender, “Batı’nın Gizli Silahı: “Oryantalizm””, https://tasam.org>tr- TR>Icerik>b...Batı’nın Gizli Silahı:”Oryantalizm”-TASAM, 09. 02. 2007.
Küçükalp, Kasım, “Edward W. Said’in Şarkiyatçılık Düşüncesinin Felsefi Arkaplanı”, 12/1, 2003, s. 269-678.
Tutal, Nilgün, “Edward Said’in Oryantalizmi Nasıl Okunuyor”, 2002, s. 117-137.
Said, Edward W. , Oryantalizm: Sömürgeciliğin Keşif Kolu,Trc. Selahaddin Ayaz, Pınar Yayınları, İstanbul, 1989.
Said, Edward W. , Şarkiyatçılık, çev. Berna Ülner, Metis Yayınları, İstanbul, 2001.
Yüksel, Mehmet, “İslamofobinin Tarihsel Temellerine Bir Bakış: Oryantalizm Ya Da Batı Ve Öteki”, 1, 2014, s. 189-200.
[1] Edward W. Said, Şarkiyatçılık, Metis Yayınları, İstanbul, 2001.
[2] Kasım Küçükalp, “Edward W. Said’in Şarkiyatçılık Düşüncesinin Felsefi Arkaplanı”, 12/1, 2003, s. 270.
[3] Adem Efe, “Edward W. Said’in Oryantalizm Kitabına Yirmi Beş Yıl Sonra Yeniden Bakışı”, 5/2, 2005, s. 220.
[4] https://www.bolgegundem.com/oryantalist-ne-demek-oryantalizm-nedir-ne-anlama-geliyor-538709h.htm, 29. 08. 2018.
[5] Bayram Ali Çetinkaya, “Batı’daki ‘Sürgün’ Doğulu/Yabancı Edward Said’in Gözüyle Oryantalizm -“Öteki”nin Tanımlanması-“, 1, 2009, s. 14.
[6] Edward W. Said, Oryantalizm: Sömürgeciliğin Keşif Kolu, Pınar Yayınları, İstanbul, 1989, s. 15-16.
[7] Furkan Emiroğlu, “Oryantalizm Nedir? Kökeni ve Tarihsel Gelişimi - İlim ve Medeniyet”, https://www.ilimve medeniyet.com/oryantalizm-nedir-kokeni-ve-tarihsel-gelisimi.html, 23.01.2018.
[8] Bayram Ali Çetinkaya, “Batı’daki ‘Sürgün’ Doğulu/Yabancı Edward W. Said’in Gözüyle Oryantalizm -“Öteki”nin Tanımlanması-“, 1, 2009, s. 23.
[9] Furkan Emiroğlu, “Oryantalizm Nedir? Kökeni ve Tarihsel Gelişimi - İlim ve Medeniyet”, https://www.ilimvemedeniyet.com/oryantalizm-nedir-kokeni-ve-tarihsel-gelisimi.html, 23.01.2018.
[10] Edward W. Said, Şarkiyatçılık, Metis Yayıncılık, İstanbul, 2001.
[11] Bayram Ali Çetinkaya, “Batı’daki ‘Sürgün’ Doğulu/Yabancı Edward W. Said’in Gözüyle Oryantalizm -“Öteki”nin Tanımlanması-“, 1, 2009, s. 23.
[12] Mehmet Yüksel, “İslamofobinin Tarihsel Temellerine Bir Bakış: Oryantalizm Ya Da Batı Ve Öteki”, 1, 2014, s. 191-192.
[13] Mehmet Yüksel, “İslamofobinin Tarihsel Temellerine Bir Bakış: Oryantalizm Ya Da Batı Ve Öteki”, 1, 2014, s. 193.
[14] Nilgün Tutal, “Edward Said’in Oryantalizmi Nasıl Okunuyor?” , 2002, s. 131.
[15] Bayram Ali Çetinkaya, “Batı’daki ‘Sürgün’ Doğulu/Yabancı Edward W. Said’in Gözüyle Oryantalizm -“Öteki”nin Tanımlanması-“, 1, 2009, s. 17.
[16] İskender Karakaya, “Batı’nın Gizli Silahı: “Oryantalizm””, https://tasam.org>tr-TR>Icerik>b...Batı’nınGizli Silahı.”Oryantalizm”-TASAM, 09. 02. 2007.