Komana Pontiki
Komana Pontiki, Pontik Komana veya kısaca Komana (Pontus Rumcası: Κόμανα Ποντική) veya Latince Comana Pontica, Türkiye'nin Tokat ilinin merkez ilçesine bağlı Gümenek köyündeki Yeşilırmak Nehri kıyısında bulunan antik Pontus şehri.
Komaneon Κόμανα Ποντική | |||||||
  Komana Pontiki Türkiye haritasındaki konumu. | |||||||
| Diğer adı | Pontik Komana, Komana | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Konum | Gümenek, Tokat,  Türkiye | ||||||
| Bölge | Pontus | ||||||
| Koordinatlar | 40°21′26″K 36°38′18″D / 40.35722°K 36.63833°D | ||||||
| Tür | Arkeolojik sit | ||||||
| Parçası | Pontus Krallığı | ||||||
| Tarihçe | |||||||
| Kuruluş | MÖ 4. yüzyıl | ||||||
| Devir(ler) | Geç Kalkolitik, Tunç Çağı,[1] | ||||||
| Kültür(ler) | Helenistik Dönem | ||||||
| Bağlı olduğu | Pontus - Komana Tapınak Devleti[2] | ||||||
| Sit ayrıntıları | |||||||
| Kazı tarihleri | 2004-günümüz | ||||||
| Arkeologlar | Burcu Erciyas[3] | ||||||
| Durum | Kazı çalışmaları devam ediyor | ||||||
| Mülkiyet | Kültür ve Turizm Bakanlığı | ||||||
Komana Pontika
 | |||||||
Yeşilırmak yanında kurulmuştur, merkezi konumu onu tercih edilen bir ticaret merkezi haline getirmişti. Şehirde, Ay Tanrıçası'na tapınılırdı. Bu tapınakta hizmet gören köle sayısı 6000 kişiden az değildi. İoannis Hrisostomos, Konstantinopolis'ten sürgüne Aladağlar'da bulunan Cocysus şehrine giderken burada ölmüştür. Komana'dan kalanlar, Tokatın yedi kilometre uzağındaki Gümenek köyü yakınlarındadır.
Tarih
değiştir
Komana Pontiki, Pontus bölgesinde (günümüzde Türkiye'nin bir parçası) yer alıyordu.[4] 2009 yılında yer radarı kullanılarak yeri tespit edilmiş ve kısa süre sonra dış surlarda kazılara başlanmıştır. Ankara'da bulunan Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ), kazıların kontrolünü üstlenmiştir. KARP - Komana Arkeolojik Araştırma Projesi kapsamında seçilen dört yerden üçünün şehir yerleşimi alanı olduğu ortaya çıktı. Dış şehir surlarından başlayarak her katman kaldırıldıkça, eserlerin yanı sıra iskelet kalıntıları da Osmanlı İmparatorluğu, Bizanslı Rumlar, Roma İmparatorluğu ve Yunanlıların varlığını ortaya çıkardı. Her sonraki katmanla birlikte, Asurluların, Hititlerin, Lidyalıların ve Kimmerlerin varlığına dair kanıtların doğrulanması umulmaktadır. Bu antik şehirde, Hitit döneminde Komana'da yaşayan kadınların kutsal fuhuş yaptığı düzenli festivaller düzenlenirdi.
Pontus bölgesi, MÖ 281'de Pontus Kralı I. Mithridates'in (Pers Mithridates Hanedanı) tahta çıkışıyla başlayarak, MÖ 63'te Pontus Kralı VI. Mithridates'in Romalı General Pompey tarafından Lycus Muharebesi'nde yenilgisine kadar Pontus Krallığı olarak kendi kendini yönetmiştir. VI. Mithridates, yakalandığında Roma'ya kafes içinde götürülmek yerine zehir içerek intihar etmeyi tercih eder.
Pontus Kralı VI. Mithridates'in krallığının topraklarında yer alan Komana Pontiki, MÖ 323'te Büyük İskender'in ölümünden, MÖ 31'deki Aktium Muharebesi[5] ile belirginleşen Roma İmparatorluğu'nun yükselişine ve ertesi yıl antik Mısır Ptolemaios Krallığı'nın fethine kadar olan antik Yunan (Hellen) tarihi ve Akdeniz tarihini kapsayan Helenistik dönemde faaliyet gösteren büyük bir tapınak devletiydi.[6]
Komana Pontiki, günümüzde Tokat şehrinin hemen yakınında yer alır.[7] Komana Pontiki'deki Hitit tapınağı tanrıça Ma'ya adanmıştı.[8][9] Burayı coğrafyacı Strabon ve Jül Sezar ziyaret etmiştir. Mabed'in (tapınak alanı) etrafındaki geniş topraklar, Pontus Kralı tarafından tapınağa devredilmişti. Toprak işleniyor ve tapınak, bakımı için tüm geliri alıyordu. Tapınağa, çoğu Pers olan 6.000 serf (vassal/hizmetkar/köle) bakıyordu (Strabon 12.3.34).
Komana Pontiki'nin yönetimi, Pontus Kralı'ndan sonra ikinci sırada gelen Baş Rahip tarafından sağlanıyordu. VI. Mithridates, Büyük İskender'in doğrudan soyundan geldiğini iddia ediyor ve Romalı Generaller Sulla, Lucullus ve Pompey'e karşı savaşmıştı. Strabon'a göre (12.3.32), Komana Pontiki tapınağı Kapadokya'daki tapınağın bir kopyasıydı ve kutlama yöntemleri aynıydı.
Komana'nın toprakları Pontus Kralları döneminde ve Roma İmparatorluğu boyunca genişledi. Roma'daki Pompey, tapınak topraklarına 2 schoenus veya 60 stadia (11.100 metre) ekledi. Bunun sonucunda, şehrin alanı yaklaşık 4 km'lik bir çapa ulaştı (Magie 1950, 371, Wilson 1960, 229). Romalı imparatorlardan Sezar veya Antonius, Komana Tapınağı Rahiplerine dört schoenus daha (22.200 metre) değerli toprak verdi (Wilson 1960, 229). Bu yeni toprakların şehrin doğu, güney ve batı taraflarına eklenmiş olması muhtemeldir. Bu alanlar Zelitis ve Megalopolitis olarak bilinir. Kuzey tarafında ise Magnopolis ve Neocaesareia şehirlerinin çok yakın olduğu ve bu nedenle sınırlı kaldığı varsayılabilir. Augustus döneminde şehrin alanının bölgedeki civitas (şehir devleti) büyüklüğüne ulaşacak kadar genişlediği bilinmektedir. Komana, M.S. 34-35 yıllarında Pontus'un Galaticus topraklarına katıldığında, Magnopolitic şehrin büyük olasılıkla Komana Pontiki'ye dahil edildiği düşünülmektedir (IGR III, 105; Waddington vd. 1904, 109).
Şehir, Titus dönemine (M.S. 39-81) kadar hem Hierocaesareia hem de Komana olarak biliniyordu (IGR III, 105,106). Tapınağın çöküşü Hristiyanlığın yayılmasını hızlandırdı. İsim, Komana Pontiki'den Comana Pontica'ya Romalılaştırıldı. Çevresindeki topraklar çok daha küçük ama merkezi bir yerleşim olan Daximon'a (günümüz Akçatarla) dahil edildi. Yaklaşık M.S. 310 yılında idam edilen Komanalı Basiliscus, Komana'nın piskoposuydu. Aziz İoannis Hrisostomos, M.S. 407 yılında Komana'da, Aziz Basiliscus kilisesine ait Presbyterium'da veya ruhban topluluğunda vefat etti.[10]
Tapınak devletinin ana tanrıçası Ma, resmî imparator Caligula döneminden beri sikkeler üzerinde yer almaktadır. Tapınağın mimari görüntüsü için elde bulunan tek veri, Caracalla, Septimius Severus ve daha sonraki Trajan dönemine ait sikkelerdir. Bu sikkeler üzerinde tetrastil (dört sütunlu) bir tapınak tasvir edilmiştir.
Tokat il merkezindeki Ali Paşa Camii'nin yapımında kullanılan 8 gri sütunun tapınağa ait olabileceği düşünülmektedir.[11] Ayrıca Hollanda'nın Utrecht şehrindeki Ulu Camii'nde kullanılan sütun ve sütun başlıklarının da antik Komana şehrinden getirilmiş olması mümkündür.
Strabon, Komana'yı İris Nehri üzerinde, Dazimonitis'ten (Kazova) yukarıda, Dazimon (Osmanlıca Dazmana, günümüzdeki Akçatarla, Turhal'ın 8 km KD'sunda) şehrinin adını taşıyan ovada konumlandırır.[12] Anthony Bryer ve David Winfield, Bizans döneminde tarihi kayıtlardan kaybolan Komana'nın, Pers ve Arap akınlarına karşı daha iyi koruma sağlayan bitişikteki Tokat alanına[13] veya çevredeki bazı Hellenistik mezarlarla özdeşleştirdikleri ve Roma dönemi Komana'sının Helenistik öncüsü olarak gördükleri Dazimon'a taşınmış olması gerektiğini öne sürmüşlerdir.[14]
Ancak Dazimon ve Komana, Kazova ovasının zıt uçlarında yer alır (838'deki Dazimon Muharebesi'nin yapıldığı yer). Paul Wittek'in işaret ettiği gibi, Dazimon ve Tokat her ikisi de 13. yüzyılda İbn Bîbî tarafından anılırken,[15] Komana 1347'de Komada (Κόμαδα) olarak ayrı olarak kaydedilmiştir. Komada adı, Hamdullah el-Müstevfî ve ʿAzīz b. Ārdaşir Āstarābādī'nin 14. yüzyıl eserlerinde ve 1919/20 gibi geç tarihlere ait yayınlarda belgelenmiş olan tarihi Türkçe formu Qōmanāt'a karşılık gelir (Tokat'ın Dokeia, geç antik Eudocia'dan türemesiyle karşılaştırın). Günümüzdeki Gümenek adı buradan gelmektedir.[16]
Coğrafya
değiştir
Komana, Gümenek köyünün hemen güneyinde, Yeşilırmak'ın (antik Iris) batı kıyısında, Tokat'ın 9 km kuzeydoğusunda, Niksar'a (antik Neokaisareia) giden yol üzerinde, doğal bir tepe üzerinde yer almaktadır (Proc.Pers.i.17.14).[17] Bu büyük tepenin şehrin bulunduğu bölgedeki verimli ovaya hakim olduğu tepedeki duvar kalıntılarından tahmin edilmektedir. Bu küçük ve biçimsiz taşlardan oluşan duvarların, tapınak duvarının temelinin iç dolgusunu meydana getirmiş olabileceği düşünülmektedir. Tapınağın bugün kayıp olan bir köprüyle Yeşilırmak Nehri'nin karşı tarafına bağlı olduğu düşünülüyordu ve bu, 2004 yılı araştırmalarında köprünün su regülatöründe bulundu. Tepenin etrafındaki verimli topraklar, tapınak devletinin ekonomik yapısında önemli bir rol oynamış olmalıdır (Strabon 12.3.34). Maalesef, alan modern sulama kanalları ve yeni inşa edilen bir otoyol nedeniyle zarar görmüştür.
Anderson Keşif Gezisi (1896–99)
değiştirTemmuz 1899'un ikinci yarısında, İngiltere'deki Oxford Üniversitesi'nden Christ Church Üyesi J. G. C. Anderson, Pontus'u gezerek Küçük Asya'nın orta ve doğu bölgelerini keşfetti. Pers Kralı I. Darius (yaklaşık MÖ 549–486) tarafından başlangıçta inşa edilen ve Pontus Krallığı'nın ortaya çıkışına kadar Romalılar tarafından bakımı yapılan, Pontus Dağları boyunca vadileri takip eden yollar boyunca kendilerini götüren antik Pers ve Roma haritaları kullanılarak detaylı topoğrafik haritalar oluşturuldu. VI. Mithridates'in ölümünden sonra bölge Roma ve Bizans kontrolüne girdi. Bizanslıların yenilgisi ve Konstantinopolis'in düşüşüyle, Osmanlı İmparatorluğu ele geçirene kadar Komnenos hanedanı altında Trabzon İmparatorluğu kuruldu. Romalıların bölgenin kontrolünü bırakmasından sonra yol bakımı neredeyse yok denecek kadar azdı.
1899'da Anderson, orijinal yolun çoğunun hala mevcut olduğu Pontus bölgesinde öküz arabasıyla seyahat etti. Kaleler, köprüler ve tapınakların olası görüldüğü yerleri tespit etti ve not aldı. Yol arkadaşı J. A. R. Munro, D. G. Hogarth ile birlikte "Küçük Asya'nın Doğusunda Modern ve Antik Yollar" (Modern and Ancient Roads in eastern Asia Minor) başlıklı bir kitap yayımladı; bu kitapta "Pontus'ta Yollar, Kraliyet ve Roma" (Roads in Pontus, Royal and Roman) üzerine bir bölüm bulunuyordu. Haritaları, orijinal yolların erozyon nedeniyle bazı farklılıklarla birlikte iki bin yıl sonra hala kullanılmakta olduğunu kanıtladı.
Komana Pontiki'ye yaklaşık 15 mil uzaklıkta, Türkiye'nin Tokat iline bağlı Bizeri'de (günümüz Akbelen) bir Ermeni darphanesine rastladılar. Komana'daki koyu renk mermer ocağından olduğu belirlenen taşlar bol miktarda bulundu. Komana'da, Iris'i geçen bir köprünün yakınında bir höyük bulundu. Bir yazıt, buranın Komana olduğunu belirtmektedir.
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Tatbul, Mustafa; Erciyas, D. Burcu (2017). Komana’da 2016 Yılı Arkeolojık Araştırmaları (Bursa Büyükşehir Belediyesi Matbaa Tesisleri bas.). Bursa: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. ss. 255-268. ISSN 1017-7663. 4 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2024.
- ^ "Komana Antik Kenti - Tokat". Türkiye Kültür Portalı. 29 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Türkoğlu, Ekber (28 Temmuz 2020). "Komana Antik Kenti'nde Bizans dönemine ait 'kilise' için kazı çalışmaları sürüyor". www.aa.com.tr. Tokat: Anadolu Ajansı. 23 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2024.
- ^
Hogarth, David George (1911). "Comana". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica. 6 (11. bas.). Cambridge University Press. s. 749.
- ^ Davis, Paul K. (1999). 100 Decisive Battles from Ancient Times to the Present: The World's Major Battles and How They Shaped History. Oxford: Oxford University Press. s. 63.
- ^ Erciyas, Burcu A. (2001). Studies in the Archaeology of Hellenistic Pontus (PhD Dissertation). Univ. of Cincinnati. s. 97.
- ^ Wilson, D. R. (1960). The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia, and Pontos, in the Greek and Roman Periods (B.Litt. thesis). Oxford University. s. 228. OCLC 863531490.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Wilson, 1960, p. 88
- ^ Eriyas, 2001, p. 54
- ^ Butler 1821, s. 297.
- ^ "KOMANA ANTİK KENTİ". Kültür Portalı. 29 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2025.
- ^ Strabon, 1924, bk 12, ch. 3
- ^ Bryer Winfield, 1985, s. 108
- ^ Bryer Winfield, 1985, s.13, 16
- ^ Wittek, 1935, ss. 55-56
- ^ Wittek, 1935, ss. 58-59
- ^ Wilson, 1976
- Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Comana Pontica". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.